Morgunblaðið - 12.09.1982, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. SEPTEMBER 1982
Séi yfir elsU
Heimsókn
aö
Stóru-
Borg
AÐ Któru-Borg undir Eyjafjöllum,
hefur verið unnið að fornleifagreftri
síðan 1978 og hefur Mjöll Snæsdótt-
ir, fornleifafræðingur stjórnað því
verki frá upphafi.
Tildrög þess að ákveðið var að
hefja fornleifauppgröft á Stóru
Borg voru þau, að Þórður Tómas-
son, safnvörður í Skógum var bú-
inn að fylgjast lengi með rústun-
um, og að sögn hans sjálfs fór
hann yfirleitt einu sinni til tvisvar
í viku til að skoða þær. Hann
kveðst hafa verið búinn að finna
það mikið magn vel varðveittra
muna, að Þór Magnússon, þjóð-
minjavörður hefði talið brýnt að
að hefja rannsókn áður en það
Forfeðurnir sýndu
mikið verkfræðivit
yrði um seinan. En hið forna bæj-
arstæði á Stóru-Borg á mjög undir
högg að sækja, þar eð sjór gengur
mjög nærri því og árnar Kalda-
klifsá og Bakkakotsá naga stöðugt
af bæjarhólnum.
Samkvæmt þeim rannsóknum,
sem nú liggja fyrir, má telja full-
víst að byggð hafi verið á Stóru-
Borg um 900 ára skeið. Nafntogað-
asti ábúandinn á Stóru-Borg er án
efa Anna Vigfúsdóttir sem bjó þar
um siðaskipti, en ætt hennar ríkti
á Stóru-Borg fram til um 1700, en
fullvíst má telja að á þeim tímum
hafi bærinn verið stórbýli. En
jörðin gekk stöðugt úr sér sökum
ágangs náttúruaflanna og 1840
var svo komið, að síðustu ábúend-
urnir á gamla bæjarstæðinu, þeir
Eyjólfur Brandsson og Jón Jóns-
son ákváðu að flytja bæinn lengra
inn í landið. Sagan segir, að sjór
hafi þá verið farinn að ganga svo
nærri fjósinu, að þeir hafi orðið að
bjarga kúnum upp í gegnum fjós-
þekjuna.
Blm. og ljósm. Mbl. lögðu leið
sína fyrir skömmu austur að
Stóru-Borg. Því miður var Mjöll
Snæsdóttir ekki viðlátin, en i stað
hennar var rætt við Vilhjálm Örn
Vilhjálmsson, sem einnig vinnur
við uppgröft á Stóru-Borg.
— Það fyrsta sem við spurðum
var, hvernig uppgröfturinn hefdi
gengið í sumar?
„Hann hefur gengið svona og
svona. Við byrjuðum að vinna
hérna 23. júní sl. Það er votviðra-
samt hérna við ströndina, því
verður þetta oft á tíðum nokkuð
stopult. Júlímánuður var t.d. mjög
slæmur, þá gátum við nálega ekk-
ert gert í þrjár vikur sökum rign-
inga, en í rigningu rennur hér allt
í sundur?"
— Hafið þið einungis unnið við
uppgröft á bæjarhólnum eða hafið
þið rannsakað eitthvað fleira?
„Fyrsta sumarið sem var unnið
að uppgreftri hérna var byrjað að
rannsaka kirkjugarð, sem var að
miklu leyti farinn undir Bakka-
kotsá og Kaldaklifsá. Þórður i
Skógum hafði fylgst með honum
og fundið í kringum 100 grafir, en
þegar við komum hingað, fundum
við aðeins leifar af 66 gröfum.
Hinar höfðu horfið í millitíðinni
og því voru síðustu forvöð að
rannsaka garðinn, þegar við byrj-
uðum. Nú er þessi garður horfinn
undir sand. Samkvæmt gömlum
máldögum, hefur verið hér kirkja
frá um 1200 til 1700 en gæti þó
verið eldri. Sjórinn hafði skolað
ofan af kirkjubyggingu og 1974
var hún rannsökuð. Þá kom í ljós
að þarna hefur verið timburkirkja
að norskri fyrirmynd.
1979 var byrjað að grafa í bæj-
arhóli.on og hefur verið unnið að
uppgreftri á honum síðan. Þar
hafa fundist leifar af 25 húsum,
misjafnlega vel varðveittum. I
hólnum er hægt að rekja húsbygg-
ingar frá efstu jarðvegslögum og
allt niður á þriggja metra dýpi.
Núna erum við að rannsaka hús
frá því um 1500. Það er augljóst að
byggð hefur verið stöðug á hólnum
á tímabilinu. Við höfum fundið
skemmubyggingar, smiðju, búr og
bæjarhús. Hins vegar höfum við
ekki fundið leifar af neinum
skepnuhúsum. Það er einkennandi
fyrir rústirnar, að gólflög eru
mjög þykk, sem vitna um langan
notkunartíma húsanna."
— Hvernig aldursgreinið þið rúst-
irnar?
„Við aldursgreinum þær útfrá
þeim munum sem að við finnum.
Elstu hlutirnir sem fundist hafa,
eru leirker, skósólar, og kirkju-
munir. Við hólinn hefur einnig
fundist sverðshjalt sem er aldurs-
hluta rústanna.
greint útfrá stíl frá um 1200.
Hérna er ekki hægt að áætla aldur
samkvæmt öskulögum og jarðlög-
um, jarðfræði Eyjafjallahrepps er
lítið könnuð til þess.“
— Nú hafa fundist hér á þriðja
þúsund munir, hverskonar munir
eru þetta?
„Frægasti hluturinn sem að
fundist hefur, er sennilega
snældusnúður, sem grafið var á
með höfðaletri „Anna á mig“.
Hann er aldursgreindur frá um
1500.
Hér hafa fundist ótrúlegustu
hlutir, en mest hefur fundist af
nöglum, hnífum, brýnum, beinum,
trémunum, steinkeröldum og
brotum úr eirpottum. Ókjör hafa
og fundist hér af beinum. Varð-
veislu skilyrði eru ótrúlega góð
hér fyrir lífræn efni, svo sem bein,
tré og leður. Beinin sem fundist
hafa eru af mjög fjölbreyttum
uppruna. Fiskibiein, aðallega úr
þorski og löngu ásamt fleiri teg-
undum, enda var útræði héðan til
forna. Svo hafa fundist geita-,
svína-, sauðfjár-, nauta- og hesta-
bein. Allt þetta vitnar um fjöl-
breytt matarræði og húsdýraeign
þess fólks sem bjó hér áður fyrr.“
Hér hafa einnig fundist 3 græn-
ar baunir og skurn af heslihnetu,
en sá fundur kom okkur talsvert á
óvart. Baunirnar og hnetan koma
hingað að öllum líkindum frá
Englandi á 16. öld. Margt fleira
mætti telja upp af fundum hér,
svo sem krítarpípubrot, kamba,
vaðmál, skótau, skrauthluti
kvenna og er þá aðeins fátt eitt
upptalið."
— Hefur eitthvað varðandi húsa-
kost komið ykkur á óvart?
„Til forna hefur verið búið mjög
rikmannlega á Stóru-Borg. Öll
húsakynni sem við höfum grafið
upp bera því vitni. í elstu húsun-
* um höfum við fundið ræsi, sem
hafa verið til þess brúks að taka
við regnvatni. Þessi ræsi hafa
einnig verið leidd út í veggina til
að taka við raka úr þeim. Ræsin
bera vitni um mikið verkfræðivit
forfeðra okkar og þeirra manna,
sem að hafa búið hér. Því þá eins
og nú, hefur verið votviðrasamt
hérna við ströndina."
— Hvert fara þeir munir, sem hér
eru grafnir upp?
„Þegar búið er að hreinsa mun-
ina og gera við þá, fara þeir til
varðveilsu á Byggðasafnið í Skóg-
um. Það veldur nokkrum vand-
kvæðum að Þjóðminjasafnið er
illa í stakk búið að taka við öllum
þeim fjölda muna, sem hafa fund-
ist hér. Því liggur nokkuð af þeim
undir skemmdum. Það sem veldur
þessu einkunver hve safnið er illa
búið tækjum og eins hve það er
illa mannað," sagði Vilhjálmur að
lokum.
Steinker frá 18. öld.
* * *
,7' 'if *• * *
• • ■■ ap- -a V. “ «
•* AÍf,. mjÞ
m .ȣ <. %+
> S * ■ >>‘ »jfcl *** ***■ k $
4 < \ * i wm.4W*' *
# * h
* *♦

* \ v >
mm

mi
4 S ^
r*. m
Sverðshjalt frá um 1200.
Vilhjálmur Örn, fornleifafræðingur, við kortlagningu á rústunum.