Morgunblaðið - 12.09.1982, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. SEPTEMBER 1982
Herskipið Giötheborg grafið á Hr;
„Skipið ligg-
ur á þurru,
á litlu dýpi“
— segir Karl Þorláksson,
bóndi á Hrauni í Ölfusi
Karl Þorláksson, bóndi á Hrauni, bendir vestur eftir Hraunsskeiói, þar sem hann álítur að skipið liggi.
Séd vestur eftir Hraunsskeiði í átt til Þorlákshafnar. Á móts við hávíkina er talið líklegast að Giötheborg hafi verið hleypt á land. (Ljian. Mbi. ÓI.K.M.)
Texti: Sveinn Guðjónsson
Myndir: Ólafur K. Magnússon.
Haustið 1718 háði herskipið
Giötheborg sína siðustu orustu
úti fyrir suðurströnd íslands en í
þetta sinn var andstæðingurinn
sjálfar höfuðskepnurnar enda
fór svo að skipið varð að lúta í
lægra haldi og strandaði á
Hraunsskeiði eftir harða bar-
áttu. Flestir af áhöfn skipsins
komust lífs af úr þessum hild-
arleik, en skipið sjálft varð eyði-
leggingunni að bráð og leifar
þess grófust í sandinn, þar á
meðal dýrmætar koparfallbyss-
ur, sem talið er að hafi verið á
milli fimmtíu og sextíu talsins.
Bærinn Hraun í Ölfusi kemur
mjög við sögu þessa skips-
strands, eins og fram kemur í
atburðalýsingu, enda er sögu-
sviðið í landareigninni. Morg-
unblaðinu lék forvitni á að
heyra viðhorf þeirra sem nú búa
á Hrauni, hvort sagan um
skipsstrandið hafi almennt ver-
ið á þeirra vitorði og í framhaldi
af því, hvort einhverja vísbend-
ingu sé að finna um staðinn þar
sem skipið grófst í sandinn. A
Hrauni hittum við að máli Karl
bónda Þorláksson og eftir að
hann hafði boðiö okkur til stofu
og samtal okkar hófst kom í
Ijós að hann vissi meira um mál-
ið en við höfðum þorað að gera
okkur vonir um.
— „Ég hef búið hér á Hrauni í
46 ár og er reyndar fæddur hér og
uppalinn og hefur ætt mín búið
hér í marga Iiði,“ sagði Karl á
Hrauni þegar við, að íslenskum
sið, spurðum hann um ættir og
uppruna. „Það eru að minnsta
kosti fimm ættliðir og sá sjötti er
að taka við, Hrafnkell sonur minn.
Ég veit þó ekki til að ég sé kominn
af Brynjólfi lögréttumanni Jóns-
syni, sem hér bjó og kemur við
sögu þegar Giötheborg strandaði á
sandinum, en hér hafa búið ýmsir
stórkarlar í gegnum aldirnar, svo
sem Erlendur lögmaður og fleiri.
Söguna af strandinu hef ég því
þekkt frá barnsaldri, en í hugum
okkar hér hefur hún verið fremur
óljós þangað til Árni Óla fór að
skrifa um strandið. Eftir það hef-
ur maður reynt að kynna sér þetta
eftir föngum."
Er vitað hvar skipið liggur grafið i
sandinum?
— „Það er nú sjálfsagt lítið eft-
ir af sjálfu skipinu og karlarnir
hafa hirt það sem hægt var á sín-
um tíma. En við vitum að kopar-
fallbyssurnar grófust í sandinn og
ég held að það sé nokkurn veginn
ljóst hvar þær muni vera. Það get-
ur að vísu munað nokkrum tugum
metra til eða frá. En þetta er á
landamörkum Þorlákshafnar og
Hrauns þar sem kallað er Melend-
ar eða Miðalda.
Sjálfur hef ég reyndar ekki
fundið neitt úr skipinu, en við vit-
um að Jón Árnason, sem var bóndi
í Þorlákshöfn á árunum frá 1870
til 1912, kom niður á eina fallbyss-
una. Eins og þá var háttað voru
engin tök á að grafa hana upp. En
þetta var í fjörunni þarna á þess-
um stað og síðan hefur ströndin
gengið eitthvað fram. Frá land-
námsöld hefur ströndin gengið
fram um kílómetra eins og við get-
um séð ef við förum þarna niður
eftir á eftir."
Karl sýnir okkur nú beltissylgju
úr kopar með svofelldum orðum:
— „Þetta smíðaði afi minn og það
má vel vera að hann hafi fundið
efnið í þetta þarna í sandinum.
Það hefur sjálfsagt verið meiri
kopar í skipinu en bara í byssun-
um. Ætli það hafi ekki verið kop-
arslegið hér og þar, á lunningu og
víðar. Annars hafa karlarnir
áreiðaniega kroppað upp alla góð-
málma sem þeir náðu í. Byssurnar
hafa hins vegar verið of þungar og
svo hafa þær auk þess verið njörf-
aðar í þilfarið og þeir ekki náð
þeim svo glatt. En allt annað hafa
þeir hirt. Ef til vill hefur verið
kopar í kjölfestunni, eins og var
víst algengt í skipum á þessum
tíma, en seinni strönd hafa sýnt
að granítgrjót hefur verið notað í
kjölfestu og stundum hefur maður
fundið slíkt hér á sandinum.
Það hefur verið lítill sem enginn
farmur í þessu skipi, nema skot-
færi og matvæli. Állt lauslegt
ásamt timbrinu í skipinu var hirt
og einnig seglin og kaðlarnir. Þeir
höfðu sérstakan útbúnað til að
spinna kaðal og ég lét t.d. byggða-
safnið á Selfossi fá slíkt tæki fyrir
nokkrum árum. En það er líklega
lítið eftir af skipinu nema byss-
urnar.“
Hvað heldur þú að þær séu marg-
ar?
— „Ég hef heyrt nefnda töluna
sextíu og þó að þær hafi ef til vill
verið eitthvað færri á þilförunum
er þessi byssufjöldi þannig til
kominn, að þær hitnuðu svo mikið
að þeir urðu alltaf að hafa nokkr-
ar til skiptanna. Þær virðast hafa
verið hlunkar miklir, þessar byss-
ur, og engin tök á að bjarga þeim,
enda höfðu menn í þann tíð lítið
við slíka hluti að gera. En byss-
urnar eru vafalaust á þurru landi
og ekki langt niður á þær. Það
gæti verið fjórir til fimm metrar,
við skulum segja fimm til sex
metrar, en meira er það nú ekki.
Þeim þætti það ekki mikið á
Skeiðarársandinum."
Svipast um á sandinum
Brynhildur húsfreyja ber nú
fram kaffi og meðlæti og yfir
kaffibollunum berst talið að
sagnfræði, en Karl er vel að sér í
þeirri fræðigrein, eins og margir
íslenskir bændur. Meðal annars
ræðum við um óblíð kjör fólks hér
á landi fyrr á öldum og um heims-
styrjaldirnar tvær og erum við
þar báðir sammála um að Versala-
samningarnir séu gott dæmi um
hvernig hatur og hefndarhugur
geti villt mönnum sýn og að slíkir
friðarskilmálar geti aldrei leitt
gott af sér. Reyndar er Karl með
ákveðnar skoðanir á utanríkis-
stefnu Roosevelts Bandaríkja-
forseta, en það er efni í annað við-
tal. Skyndilega lítur hann á mig
og það bregður fyrir glettni í
svipnum er hann spyr:
— „Hvernig er það með ykkur á
blöðunum, þurfið þið ekki að vera
mikil skáld? Eins og til dæmis
með þessi dægurmál sem eru í
sjálfu sér hégómi, eins og þetta
strand, að vera að blása þetta út.
En eitthvað verðið þið auðvitað að
hafa í þessi blöð. Blað eins og til
dæmis Morgunblaðið, sem er
Giötheborg strandar
á Hraunsskeiði
fórust á flekanum, var ætlað að
vinna, og farið það prýðilega úr
hendi.
Skipbrotsmenn vistaðir
Eins og gefur að skilja hefur yf-
irvöldum landsins verið mikill
vandi á höndum að sjá skipbrots-
mönnum fyrir veturvist, svo mikl-
um fjölda. Húsakynni voru víðast
hvar þannig að bændur gátu illa
bætt við sig fólki, en hitt var enn
alvarlegra að naum vetrarbjörg
var víðast hvar, eftir harðindin
sem á undan voru gengin og lýst
er í upphafi þessarar greinar. Ævi
skipbrotsmanna hefur enda verið
ill fyrst í stað og segir skipherra í
einu bréfa sinna, að fjöldi þeirra
hafi veikst af kulda, vosbúð og
hungri. Þá mun mataræði lands-
manna hafa verið mjög frábrugðið
því sem hinir útlendu menn áttu
að venjast.
Brynjólfur Þórðarson Thorlaci-
us, sýslumaður, var skipaður til að
hafa strandmálin í sínum höndum
og þar á meðal vistun skipbrots-
manna. í bréfi sem hann ritaði
Fuhrmann amtmanni kemur vel
fram hversu erfitt hefur verið að
leysa úr þessum málum. Niður-
staðan varð sú, að skipbrots-
mönnum var skipt niður á fjórar
sýslur, Rangárvallasýslu, Árnes-
sýslu, Gullbringusýslu og Kjósar-
sýslu. Fengu viðkomandi sýslu-
menn skipun um að koma þeim
fyrir.
Víðast hvar var einn skipbrots-
maður á hverjum bæ, en sums
staðar tveir og jafnvel þrír. Þess
er getið að allmargir skipverjar
hafi andast hér um veturinn og
munu margir hafa beðið heilsu-
tjón af hrakningunum en að auki
virðist mataræði íslendinga hafa
farið illa í þá. Lætur nærri að ekki
hafi undir tuttugu manns látist
hér um veturinn. Með vorinu kom
einnig upp nýtt vandamál sem
laut að því hvernig koma ætti öll-
um þessum mannfjölda úr landi.
Það mál leystist þó um síðir.
Það er gömul saga og ný að út-
lendir menn, sem hér gista, hafa
jafnan notið greiðasemi íslenskra
kvenna og fór ekki hjá því að hér
skapaðist eins konar „ástand" er
svo margir aðkomumenn voru í
þessum fjórum sýslum. Þær voru
því ófáar heimasæturnar sem áttu
von á sér um það leyti er hinir
útlendu skipbrotsmenn hurfu héð-
an og þannig guldu þeir þjónustu-
launin með „óþægilegum barn-
eignum", eins og segir á einum
stað. Það gefur því auga leið, að
fjöldi fólks hér á landi getur rakið
ættir sínar til þessara manna.
Dýr málmur
grafinn í sand
Brynjólfur sýslumaður hafði
með höndum rannsókn á sjálfu
strandinu og átti að sjá um björg-
un á því, er enn kynni að nást úr
skipinu. Vegna þess hve illt var í
sjó var litlu hægt að bjarga utan
lausamuna. Hinum dýrmætu fall-
byssum var ekki hægt að hagga,
enda þótt allir verkfærir menn
legðust á eitt. í bréfi til amt-
manns, sem dagsett er 23. nóvem-
ber, segir sýslumaður meðal ann-
ars:
„Skipið sökk aðfaranótt 22., en í
gær var stjórnborðshliðin rekin á
land og liggur næstum á þurru.
Bakborðshliðin er enn á kafi úti í
sjó, brotin. Undir byrðingnum má
sjá fallbyssu hanga fasta, en
ómögulegt að ná henni. önnur lá i
sjónum, hálf á kafi, rétt við land,
en engin leið að hreyfa hana vegna
þyngsla, og þegar flæðir fellur yfir
hana. Ekki er hægt að rífa flakið,