Morgunblaðið - 14.12.1982, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 14. DESEMBER 1982
Hvað eiga þeir sameiginlegt,
breski málarinn sir Edward
Burne-Jones og meistari Jóhann
S. Kjarval? Fljótt á litið virðist
það vera harla fátt. Burne-Jones
(1833—1898) var uppi á Vikt-
oríutímabilinu, en Kjarval fædd-
ist árið 1885 og lést fyrir tíu ár-
um. Að sönnu voru báðir miklir
listamenn og ágætir samtíma-
menn þeirra varðveittu viðtöl við
þá, en þeir voru uppi á gerólík-
um tímum. Nýlega komu út á
ensku bækur sem hafa meðal
annars að geyma viðtöl við mál-
arana. Af þeim sökum hefur
Louis A. Muinzer, prófessor við
háskólann í Belfast, fjallað um
þessa ólíku málara í einum og
sama ritdómnum í írska menn-
ingartímaritinu CIRCA. Bókin
um Burne-Jones ber nafnið
Burne-Jones Talking. His Con-
versations 1895—1898 Pres-
erved by His Studio Assistant
Thomas Rooke, en í kaflanum
úr grein Muinzers, sem hér fer á
eftir, hefur gagnrýnandinn snú-
ið sér að bókinni um Kjarval,
sem á ensku heitir Kjarval. A
Painter of Iceland.
Bókin um Kjarval er eina ritið um
þennan íslenska málara sem fáanleg er
á enskri tungu. Hún er 96 blaðsíður
með litprentuðum ljósmyndum af verk-
um listamannsins og fjölda svart-
hvítra teikninga, ásamt stuttum, grein-
argóðum og gagnrýnum kynningar-
kafla eftir Aðalstein Ingóifsson, og dá-
samlegu sýnishorni af orðræðu málar-
„Þeir leika sér
ekki nóg af hvölunum
u
írinn Louis A. Muinzer
lýsir í ritdómi kynnum sínum af list Kjarvals
ans: „Samtal við Kjarval" eftir skáldið
og blaðamanninn Matthías Johannes-
sen. Bókin er ákaflega aðlaðandi og
opnar fyrir vikið víða sýn til Kjarvals,
bæði sem listamanns og persónu.
... líkt og hluti
mannkyns ætti hvorki
augu, sál né máln-
ingarpensla ...
En því ættum við að hafa fyrir
því að kynnast Kjarval? Fáir
enskumælandi menn þekkja nokk-
uð til málverka hans, og í raun á
aðeins eitt listasafn á málsvæði
okkar, the Museum of Modern Art
í New York, safn málverka eftir
Kjarval. Það væri fróðlegt að vita
hve margir breskir og írskir list-
gagnrýnendur og listfræðingar
kunna í það minnsta skil á nafni
hans. Og því ætti okkur ekki að
standa á sama? Svarið er hið
sama og ég hef gefið í öðru tölu-
blaði CIRCA: listasagan og list-
gagnrýnin ættu að forðast um-
burðarleysi og þröngsýni; hvorug
greinin hefur efni á að takmarka
athygli sína við list sem sprottin
er upp í fáum menningarlegum
tískulöndum — líkt og afgangur-
inn af mannkyninu ætti hvorki
augu, sál né málningarpensla í
eigu sinni. Þeir sem fjalla um list-
ina ættu ekki að einblína enda-
laust á hvundagsleg “sígild lista-
verk sem óþarft er að kynna",
heldur halda af stað til landa á
borð við ísland, Perú eða Norður-
írland, í leit að skapandi fólki.
Gagnrýnendur sem fylgja
straumnum hafa ekki gefið hæfi-
leikum þessa fólks hinn minnsta
gaum.
Og hvað Kjarval áhrærir þá er
hann fremur sjálfstæður lista-
maður en tákn Ósýnilega lista-
mannsins í okkar heimi. Um hann
get ég aðeins sagt þetta: Fyrir
margt löngu eigraði ég um lista-
söfnin í Reykjavík í því skyni að fá
yfirsýn yfir íslenska list. Ég
komst að þeirri niðurstöðu að ís-
lensk málarlist væri aðgreind í tvo
flokka Iistaverka: málverk Jó-
hannesar S. Kjarvals og málverk
allra hinna. Nú skammast ég mín
fyrir þessa einföldu niðurstöðu af
því ég veit að Kjarval var ekki eini
áhugaverði málarinn á þessari
frábæru eyju í Norðurhöfum. Upp
frá þessu tíma hef ég samt sem
áður verið á vakki eftir bók um
Kjarval. Líklega hef ég í sálar-
fylgsnunum gælt við þá veiku von
að einhvern daginn myndi. bók um
Kjarval koma út á ensku. Og hér
er hún loksins komin.
Eftir að hafa lesið þessa nýju
bók og litið í fyrsta skipti af mörg-
um á myndirnar í henni, get ég
staðfest það sem persónulega
reynslu mína — eins og íslands-
heimsókn mín sannfærði mig um;
Kjarval er þjóðlistamaður íslend-
inga: málverk hans endurspegla
íslenska þjóðarsál á afar sérkenni-
legan hátt. Vinsældir hans má
ráða af þeirri staðreynd að á sjö-
tugasta afmælisdegi listamanns-
ins árið 1955, mætti einn áttundi
hluti íslensku þjóðarinnar á sýn-
ingu á verkum hans. Tiu árum síð-
ar varð aðsókn að Kjarvalssýn-
ingu jafnvel enn betri því að
sjöundi hluti þjóðarinnar sá hana.
(25.000 og 30.00 manns í hvort
sinn, af u.þ.b. 200.000 sálum sem
byggja landið.) Ég velti því fyrir
mér hvort nokkur annar nútíma-
málari í heiminum sé í raun þjóð
sinni meira virði en Kjarval er ís-
lendingum. Enginn sem áhuga
hefur á að kanna eðli og eigind
fyrirbærisins „Listamaður fólks-
ins í samfélagi okkar" — eða
hvaða öðru samfélagi sem vera
skal — getur gert betur en byrja á
hugmyndaríkri könnun á Kjarval
og Islandinu hans.
Vegna þess að ég legg áherslu á
mikilvægi listamannsins mun ég
reyna að draga saman í stuttu
máli í þessum ritdómi meginþætt-
ina í verkum hans eða “töfrum".
Kjarval er dýrlegur maður og
hann á ítarlega umfjöllun skilda
þegar rými í CIRCA leyfir. Bókin
Kjarval. A Painter of Iceland gef-
ur í fyrstu hugmynd um málarann
sem Islendingar vilja helst að við
kynnumst. Gagnrýnin kynning
Aðalsteins Ingólfssonar býður upp
á fróðlegt yfirlit yfir líf og list
Kjarvals og finnur íslendingnum
stað í sögu Evrópulistar. Einn af
fáum listamönnum sem Aðal-
steinn ber Kjarval saman við er
fyrir hendingu Jack B. Yeates.
Þetta er stutt en afar hressandi
ritsmíð sem örvar lesandann til
frekari og nákvæmari könnunar á
listamanninum. Aðalsteinn hefur
einnig valið myndirnar sem eru
einkar aðlaðandi í endurprentun-
inni. Þær eru áberandi mismun-
andi og saman í hóp gefa þær til
kynna augljósa fjölbreytni í stíl
Kjarvals. Skoðandinn ætti þó ekki
að láta málverkin heilla sig svo að
honum sjáist yfir eftirprentanirn-
ar af teikningum Kjarvals, eink-
um röð teikninga af fólki frá árinu
1927, en þeim er hælt að verðleik-
um í kynningargrein Aðalsteins.
Hinn sanna Kjarval er þó án efa
að finna í landslagsmálverkunum
af undarlega og ógleymanlega
fögru landi hans. Eg vona að
myndirnar í bókinni muni gefa til
kynna hvílík áhrif Kjarval hafði á
mig á íslandi fyrir mörgum árum;
ef þær brjóta ísinn og koma
hraunflæðinu á skrið gegna þær
hlutverki sínu með prýði.
)'
Kjarval líkt og beint
úr verkum Becketts
Fyrir mig persónulega er há-
punkturinn í Kjarvalsbókinni þó
ekki myndirnar heldur sá hluti
hennar sem kallaður er „Samtöl
við Kjarval" eftir Matthías Jo-
hannessen. Enski textinn er hluti
úr samtalsbók Kjarvals og
Matthíasar, Kjarvalskveri, og þau
eru alveg einstök. Við kunnum að
sjá málverk Kjarvals á íslenskum
söfnum og heimilum, ef við erum
nógu vitiborin til að fara til ís-
lands, en við munum aldrei nokk-
ursstaðar heyra neitt í líkingu við
rödd Kjarvals. Ég hafði sannar-
lega yndi af ágætum samtölum Sir
Edward Burne-Jones, en ég er al-
veg forfallinn í Kjarval, mann
okkar tíma, ekki frá Viktoríutím-
anum, listamann sem á smáskrýt-
inn hátt mælir fyrir munn okkar
allra. Burne-Jones vildi láta skilja
sig og átti því einkasamtöl sín við
Rooke. Mann grunar hins vegar að
Kjarval hafi á stundum talað
opinberlega til að verða misskil-
inn; hegðun hans kann í fyrstu að
hafa orsakast að hluta til af „óör-
yggi“, síðan orðið hluti af „varnar-
aðgerðum". (bls 11.) Og þó hlýtur
eitthvað innra með honum að hafa
viljað stökkva yfir mállegar
hindranir sem voru milli hans og
umhverfisins. Eða leyfið mér að
setja það fram á þennan hátt: Sir
Edward er líkur persónu úr verk-
um Bernard Shaws, en Kjarval er
eins og kominn beint út úr ritum
Samuel Becketts: Ef málari ætti
að ráfa upp á sviðið til að eyða
tímanum með Dídí og Gógó meðan
þeir bíða eftir Godot, þá myndi
málarinn líklega hafa orðið Jó-
hannes S. Kjarval. Ágætasta orð-
ræða hans hefur yfir sér svima-
kenndan, sakleysislegan, slitrótt-
an blæ sem ég get einungis kallað
írskan. Ef til vill er hann írskur á
einhvern undarlegan hátt sem
honum einum er kunnur, vegna
þess að hið rétta nafn hans er Jó-
hannes Sveinsson og hann tók sér
nafnið Kjarval eftir „írskum kon-
ungi sem hann þekkti úr forn-
bókmenntunum". (bls. 8.)
Irskasti
útlendingurinn
Eins og „írskum konungi" frá
íslandi sæmir er mál Kjarvals
einkar ljóðrænt; það er snúið en
hefur í sér dýpt og vanafestu. Ég
hef þegar sagt að Beckett gæti
hafa skapað Kjarval, en eiginlegur
stíll hans hefur eitthvað í eðli sínu
sem minnir á skáldverk Jack
Yeats — eins hreint á sína vísu og
málverk hans. Og hér er sú stað-
reynd sem heillar mest allrA:
kyrrlátt orðaflóð Kjarvals flytur
okkur mun lengra að kjarna listar
hans en rökföst samtöl Burne-
I Dyflinni eft-
ir James Jovce
MÁL OG MENNING hefur sent frá
sér í íslenskri þýðingu Sigurðar A.
Magnússonar smásagnasafnið Dub-
liners eftir James Joyce og er titill
bókarinnar á íslensku í Dyflinni. Er
þetta í fyrsta sinn sem verk eftir Jam-
es Joyce birtist í íslenskri þýðingu.
Á bókarkápu segir m.a.: „Smá-
sagnasafnið I Dyflinni er æskuverk
James Joyce (1882—1941) sem
hann samdi rúmlega tvitugur.
Þessar sögur jafnast auðvitað ekki
á við hin stóru skáldverk hans, Ul-
ysses og Finnegans Wake, en þær
eru miklum mun aðgengilegri og
geta að ýmsu leyti talist lykill að
skáldskaparheimi þessa írska rit-
snillings sat.... Enda þótt í Dyflinni
sé æskuverk er hér margar meist-
arasmíðar að finna, t.d. lokasög-
una, Framliðnir, sem skipar heið-
urssess meðal evrópskra smásagna
á þessari öld.“
I safninu eru fimmtán smásögur
og ritar þýðandinn, Sigurður A.
Magnússon, inngang. Bókin er 227
bls. að stærð, prentuð og bundin í
Odda. Hilmar Þ. Helgason gerði
kápuna.
Fréttablað
Taflfélags
Reykjavík-
ur komið út
ERÉTTABLAD TaBfélags Reykja-
víkur er komið út, 112 síöur að
stærð. I ritinu er m.a. greinar um
unglingameistaramót íslands 1980,
bikarmót TR 1980, skák í hreinu
lofti 1981, skákkeppni fram-
haldsskóla 1981, sveitakeppni
grunnskóla í Reykjavík 1981,
Skákþing íslands 1981, heimsókn