Morgunblaðið - 14.12.1982, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 14. DESEMBER 1982
Myndlist
Bragi Asgeirsson
Fyrsti listamaðurinn, sem
kynntur er í bókaflokknum „ís:
lenzk myndlist", er Listasafn ASI
og Lögberg standa að, er Eiríkur
Smith úr Hafnarfirði. Eiríkur mun
sá myndlistarmaður sinnar kyn-
slóðar, er hvað mestra vinsælda
nýtur meðal þjóðarinnar ásamt
Sverri Haraldssyni og hafa þessar
vinsældir aukist mjög hin síðari
ár. Stór og mikil bók var gefin út
um Sverri fyrir fimm árum í út-
gáfu þeirra Páls Vígkonarsonar og
Gunnars Þorleifssonar og er
skemmtilegt til þess að vita, að
Bókin
þessir tveir málarar voru skóla-
bræður í Handíða- og myndlistar-
skólanum á sínum tíma. Var lær-
dómsríkt fyrir okkur byrjendurna
að fylgjast með vinnubrögðum
þessara atorkumanna og um
margt innbyrðis keppinauta um
svipmikil vinnubrögð. Með þeim í
deild voru m.a. Benedikt Gunn-
arsson, Jóhannes Geir, Guðmund-
ur Elíasson o.fl.
Báðir studdust þeir við hlut-
veruleikann í upphafi, en þróuðust
með tímanum út í nýlist, tóku út
þroska á ýmsum sviðum framúr-
stefnulista tímanna, en þróuðust
svo aftur I átt til landslagsmál-
verksins og hlutveruleikans við
mikinn fögnuð unnenda þeirrar
listhefðar, enda þekkingu þeirra
og tæknikunnáttu við brugðið.
Þeir eru ófáir, sem falla
snemma fyrir fegurð lita, forms
og línu, eru síteiknandi frá unga
aldri, en í langflestum tilvikum
taka önnur áhugamál við, er í
skóla kemur. Andstætt því magn-
aðist áhugi Eiríks með ári hverju
og hér var það mikilvægt, að
fyrstu teiknikennarar hans örv-
uðu hann og studdu á alla lund.
Var snemma litið á Eirík sem eins
konar undrabarn og myndir hans
jafnvel hengdar upp á veggi í
kennsiustofu öðrum til lærdóms
og eftirbreytni. Slíkur meðbyr
hefur verið ómetanlegur fyrir
þroska Eiríks og þá ákvörðun
seinna að leggja út í listnám.
Hefði honum t.d. verið stranglega
fyrirlagt að minnka við sig afköst-
in í myndgerð, en leggja sig allan
fram í reikningi, sem var hans
veika hlið, er ekki gott að segja
hvernig farið hefði. Annars er það
algengt, að þeir, sem eru mjög
lífrænir í eðli sínu, séu slakir í
raungreinum. í fæstum tilvikum
er það vegna hæfileikaskorts,
heldur vegna þess að kennsla í
þessum greinum er nær undan-
tekningarlaust ólífræn og þraut-
leiðinleg.
Almenn skólamenntun þessa
velmenntaða myndlistarmanns
varð aldrei meiri en barnaskóla-
nám. Fjölskyldan mun ekki hafa
haft efni á að missa þroskaðan
pilt í skóla og verða þannig af
fyrirvinnu. Hann var sex sumur
hjá móðurbróður sínum, síðan í
sveit við ísafjarðardjúp og vann
til sjós og lands á gamla mátann.
En Eiríkur glataði ekki voninni
um að komast í myndlistarnám,
þótt hann hefði frekar óljósar
hugmyndir um slíkt nám og hefði
ekki komist í snertingu við neitt
sem nefna hætti alvöru málara-
list.
En það var fylgst með þessum
fátæka hæfileikamanni úr fjar-
lægð, og dag einn kallaði fyrrver-
andi teiknikennari og mikill vel-
unnari, Guðjón Guðjónsson, Eirík
á sinn fund og tjáði honum, að
um
Eirík Smith
ónefndir aðilar hefðu ákveðið að
kosta hann til kvöldnáms í mynd-
list haustið 1939, í skóla þeirra
Finns Jónssonar og Jóhanns
Briem í Reykjavík. Það er merki-
legt að hugsa til þess, að sam-
kvæmt eigin sögn var eins og
þetta kostaboð kæmi ekki sér-
staklega flatt upp á Eirík — líkast
sem hann ætti þetta inni. Svo
sterk var köllunin. Mikilvægast
var þó hér, að þar með var grund-
völlurinn að listnámi lagður.
A þessum árum var gengið frá
stofnun Handíða- og myndlist-
arskólans, sem seinna hlaut nafn-
ið Myndlista- og handiðaskóli ís-
lands, og þá var í fyrsta skipti
lagður grundvöllur að því að
kenna myndlist og listrænar
handíðir í dagskóla. Var hér að
verki hinn merki skólamaður Lúð-
víg Guðmundsson, er skildi vel,
hve hér var um mikla glompu að
ræða í íslensku skólakerfi að meta
ekki slíka menntun til jafns við
önnur almenn skólafög.
A hernámsárunum komust ís-
lendingar áþreifanlega í kynni við
Bretavinnu og peningaflóð, því var
ekki að undra í ljósi fjölskyldu-
aðstæðna þótt það yrði ekki fyrr
en að stríðinu loknu, að Eiríkur
innritaðist í skólann. .
í Handíðaskólanum naut Eirik-
ur kennslu þeirra Kurt Zier og
Kjartans Guðjónssonar og vann
nú í fyrsta skipti á ævinni fullan
vinnudag við að teikna og mála og
kvaðst enda hafa verið alsæll.
Af framanskráðu má vel ráða,
að þróunin hefur verið Eiríki mjög
hagstæð líkt og mörgum öðrum á
þessum árum — menn voru í sælu-
vímu við aðstæður, er fæstir gerðu
sig ánægða með í dag. Þetta voru
og ótrúlega mikil uppgangsár um
myndlistarfræðsiu á íslandi, í
raun réttri algjör kúvending frá
því, sem áður var.
Að loknu námi við Handíðaskól-
ann tók við tveggja ára nám í hin-
um þekkta skóla Rostrup-Beyesen
við ríkislistasafnið í Kaupmanna-
höfn og var þar einvörðungu
teiknað eftir grískum myndastytt-
um frá morgni til kvölds. Þetta
þætti einhæf og lítt spennandi
kennsla í dag, en er í raun réttu
einhver árangursríkasta þjálfun í
grundvailaratriðum myndlistar,
er hugsast getur, og eftir slíka
þjálfun eiga viðkomandi að vera
færir í flestan sjó, ef rétt er farið
að. Að loknu námi í Kaupmanna-
höfn var stefnan tekin á miðstöð
heimslistarinnar þeirra daga,
sjálfa Parísarborg og hélt Eiríkur
þar til með félaga sínum, Benedikt
Gunnarssyni, næstu tvö árin —
unnu þeir af meinlætakenndum
dugnaði og skoðuðu stíft söfn og
sýningar. Þeir héldu svo í mikið
ferðalag til Spánar og Tangier í
N-Afríku og var það glæsilegur
endir á ströngu og viðburðarríku
námi.
Mér þótti mikilvægt að tíunda í
stórum dráttum námsferil Eiríks,
til að það komi vel fram, á hve
traustum grunni listferill hans er
byggður, eins og raunar flestra
þeirra, er lögðu út á listabrautina
á þessum árum. Gætti hér mjög
áhrifa frá Handíðaskólanum.
Á þessum árum óðu uppi hvers
konar kreddukenningar og þótti
enginn maður með mönnum, nema
hann væri óhlutbundnari en and-
skotinn, ef svo má að orði komast!
Hrifning ungra framúrstefnu-
manna á Picasso, Braque, Kand-
insky, Klee o.fl. slíkum var svo
röm að segja má, að margir þeirra
hafi étið yfir sig af þessum list-
jöfrum og hafi aldrei komist yfir
það. Og mikil og gagnrýnislaus að-
dáun á nýjum gildum er aldrei af
hinu góða, og því vanmeta hinir
sömu ýmsa þessara iistjöfra í dag
— hafa snúið við þeim baki.
Máski var það einmitt þessi ein-
strengingslega ofstæki, sem gerði
það að verkum, að margir urðu
eins konar línudansarar i listinni.
Gleyptu hlutina hráa, en gáfu lítið
af sjálfum sér og voru þó sann-
færðir um ágæti sitt, þægileg lygi
er í þessari stöðu sjálfsagt æski-
legri en óþægilegur sannleíkur.
Hin nýja vitund og möguleikar til
skoðunar íslensks veruleika var að
sjálfsögðu ekki reglustrika og
bogalína, er mætir annarri boga-
línu, hvað sem vísir menn í París
fullyrtu um inntak alheimsmáls
myndlistarinnar. Veruleikinn er
allt þetta og ótalmargt fleira, en
ekkert afmarkað fyrirbæri fengið
alfarið að láni í útlandinu.
Aðalsteinn Ingólfsson, er ritar
stuttan inngang í bókinni, telur,
að enginn íslenskur myndlistar-
maður hafi gengið í gegnum eins
margar róttækar breytingar og
Eiríkur, og að ferill Eiríks eigi sér
enga hliðstæðu í íslenskri list,
hvað það snertir. Hann segir einn-
ig: „Höfum við ekki vanist því að
gera of miklar, jafnvel rangar
kröfur til myndlistarmanna? Við
förum fram á rökrétta og skipu-
lega þróun í því sem þeir eru að
skapa, upphaf, stigandi og endan-
lega niðurstöðu. Við viljum sjá
eftir þá „heillegt lífsstarf þegar
ævi þeirra líkur ..."
Er ekki hugsanlegt að sumir
listamenn fái ekki útrás nema í
fjölbreytni, að þeir geti ekki verið
sjálfum sér trúir með öðrum hætti
en að vasast í mörgu, jafnvel
hvarfla á milli listgreina. Margt
bendir til að svo sé. Þá verðum við
að búa okkur til annarskonar
mælikvarða á list slíkra manna en
þann sem gerir ráð fyrir rökréttri
einstefnu."
Hér ,var einungis tæpt á lengri
rökræðu Aðalsteins um þessi mál,
sem ég vísa til í bókinni sjálfri.
Athyglisverðri rökræðu, þar sem
sitt mun sýnast hverjum. En ég er
sammála Aðalsteini í því, að Ei-
ríkur hafi gert afbragðsverk á
hverju afmörkuðu skeiði listferils
síns.
Sýningarferill Eiríks hefst með
því, að þeir félagar, Benedikt og
hann, sýna allmargar Parísar-
myndir í Listvinahúsinu, seldu
þeir örfáar myndir, en fengu
ágæta listrýni frá róttækum
skoðanabræðrum sínum.
Sína fyrstu og sögulegustu
einkasýningu heldur Eiríkur í
Listamannaskálanum gamla 1952.
Hún var söguleg að því leyti, að
lengi gekk sú saga milli lista-
manna, að hann hefði orðið að fá
lán fyrir vörubíl með allt draslið
heim aftur! En hann lætur þó ekki
deigan síga og vinnur ótrauður
áfram að óhlutlægri myndsköpun.
Kalda stríðið skall á og hafði sín
áhrif á heimslistina — nú skyldu
menn vera grafalvarlegir og lík-
Ástunduðu dugnað og meinlæti
gagnvart heimsins glaumi í
kóngsins Kaupinhavn, nú heims-
frægir málarar á fslandi. Bene-
dikt Gunnarsson, Eiríkur Smith
og Jóhannes Geir (myndin senni-
lega tekin árið 1949).
astir því, sem þeir bæru ábyrgð á
velferð heimsins. Á þeim árum var
hlátur guðlast, og hver sá maður,
er sýndi vott af tilhneigingu til
hlutbundinna forma, réttdræpur
landráðamaður. Menn tóku and-
agtugir ofan fyrir þeim, er tókst
að verða sér úti um magasár og
spítalavist út á það. Sumir þoldu
ekki við, hættu að mála og lentu á
taugahælum. Á þessum árum
vann Eiríkur m.a. fyrir sér með
auglýsingateiknun og átti þar inn-
angengt hjá Ásgeiri Júlíussyni.
Árið 1954 tekur Eiríkur þá snjöllu
ákvörðun að nema prentmynda-
gerðariðn — svona til að sjá fyrir
sér og fjölskyldu og vann raunar í
þeirri iðn til ársins 1972. Gerðist á
sínu sviði einn sá færasti á land-
inu, einkum í litgreiningu mynda;
þar var víst enginn betri.
Árin líða og skyndilega verður
sprenging í listheiminum —
geometríska málverkið, er var að
ganga af þúsundum listamanna
dauðum, víkur nú fyrir hinu um-
búðalausa „action" málverki og
„tassisma", og á eftir kemur svo
abstrakt expressjónisminn, og
Eiríkur verður bergnuminn af
möguleikum hans. Vinnur á þessu
sviði í mörg ár og telja margir það
timabil hámark listar hans. Allar
þessar stílbreytingar gerðu það að
verkum, að menn tóku að brosa
aftur, sumir jafnvel skellihlóu, og
menn streymdu út af taugahælum
um alla Evrópu og máluðu eins og
frelsaðir.
Eiríkur segir sjálfur um þessi
fyrri ár í list sinni í Lesbók á sl.
ári: „Ég var áður fyrr alltof
kreddubundinn — maður var far-
inn að þrengja sjónarsvið við
kreddubundna vinnu í þessu
flatarmálsmálverki. Það var eins
konar heilaþvottur og tók langan
tíma að komast aftur inn á dýpt-
arplanið, þegar önnur myndgerð
gerði það nauðsynlegt. Öllum
kreddum fylgir ósköp lítið um-
burðarlyndi."
Popplistin tekur svo við í allri
sinni fjölbreytni — svið hennar
var allt samanlagt neysluþjóðfé-
lagið, en engan veginn einungis
hið tvívíða málverk eða samklipp-
ur, eins og margir virðast halda
hér norður við Dumbshaf, jafnvel
listfræðingar ...
Hér verður Eiríkur fyrir áhrif-
um frá þeim anga þess, er kenndur
er við irsk-enska málarann Franc-
is Bacon, aðra enska málara og
scandinava í bland. Þennan anga
flutti Einar Hákonarson hingað
með sýningu haustið 1967 (en ekki
1968, svo sem stendur í bókinni).
Margir félagar hans og aðdáendur
ráku upp stór augu, er Eiríkur
söðlaði beint út abstrakt-
expressjónisma og yfir í popp-
málverkið. En ég var alls ekki einn
af þeim, svo sem gefið er í skyn í
bókinni — tel mig hafa skrifað af
málefnalegum skilningi um sýn-
inguna, enda gjörþekkti ég sviðið.
En mér þótti hann vinna of hratt
fyrir stíl, sem bæði einkenndist af
ró fjarvíddar og niðurskipan, er
byggðist á grundvallarformum
gegnt ótrúlegum fljúgandi fyrir-
bærum. Þannig orðaði ég það og er
á sömu skoðun enn þann dag í dag.
Haustið 1975 reit ég langa grein
um ameríska málarann Andrew
Wyeth í Lesbók og seinna tvær til
viðbótar um fjölskyldu hans.
Rannsóknir mínar á þessum
merkilega listamanni gerðu það að
verkum, að ég kynntist í gegnum
þær þrem ættliðum í amerískri
myndlist, hverri annarri merki-
legri og um leið fulltrúum hins
besta í amerískri þjóðarsál.
Þessar greinar mínar vöktu víst
töluverða athygli listamanna,
a.m.k. mátti kenna áhrifa frá
Andrew Wyeth í verkum ýmissa