Morgunblaðið - 23.01.1983, Qupperneq 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. JANÚAR 1983
Hans G. Andersen
sendiherra var ungur
ráðinn til starfa í stjórn-
arráðinu og honum
voru strax falin vanda-
söm verkefni: Að gera
úttekt á þjóðréttarlegri
stöðu í landhelgismál-
inu og leggja drög að
stefnu Islands í þessum
mikilvæga málaflokki.
Niðurstaðan lá fyrir í
ársbyrjun 1948 —
greinargerð og laga-
frumvarp um vísinda-
lega verndun fiskimiða
landgrunnsins. I samtali
við Morgunblaðið stikl-
ar Hans á stóru um
þróun hafréttar síðan.
Landgrunnslögin mótuóu
stíórnlist í landhelgismálinu
Sagnfræðingar, stjórnmálafræð-
ingar, lögfræðingar, alþjóðafræð-
ingar og alls kyns aðrir fræðingar
eiga eftir að rýna í skjölin er varða
stefnu íslands í landhelgismálum og deil-
urnar við aðrar þjóðir vegna útfærslnanna
fjögurra 1952 (grunnlína dregin umhverfis
landið frá ystu annesjum, eyjum og skerj-
um og þvert yfir mynni flóa og fjarða, en
síðan sjálf markalínan 4 mílum utar), 1958
(12 mílur), 1972 (50 mílur) og 1975 (200
mílur) og vegna baráttu íslendinga fyrir
því á alþjóðavettvangi að yfirráðaréttur
strandríkja yrði viðurkenndur með al-
þjóðalögum. Hvort tveggja fór saman hjá
okkur Islendingum og var stjórnlistin í
raun ákveðin með lögunum um vísindalega
verndun fiskimiða landgrunnsins frá 1948.
í greinargerð laganna, sem hér eftir
verða nefnd landgrunnslögin eins og jafn-
an manna á meðal, stóð þetta:
„í fáum orðum eru heildarniðurstöðurn-
ar þessar: Tvær meginstefnur eru uppi í
heiminum varðandi rétt ríkja til þess að
setja friðunarákvæði undan ströndum sín-
um. Annars vegar stefna Bretlands og ann-
arra ríkja, sem meiri hagsmuna hafa að
gæta í sambandi við fiskveiðar undan ann-
arra ríkja ströndum; samkvæmt henni
hefur ríki aðeins slíkan rétt innan 3 mílna
beltisins næst ströndum (eða a.m.k. ekki
lengra frá ströndum en það hefur beitt
slíkum yfirráðum í mjög langan tíma).
Flest eða öll þau ríki, sem hagsmuna hafa
að gæta við Islandsstrendur myndu vafa-
laust halda fram þessari stefnu gegn öllum
tilraunum íslands til einhliða ráðstafana.
Þau ríki vilja, að ísland gerist aðili að
möskvastærðarsamningnum frá 1946 og
viðurkenni m.a. þannig að samningaleiðin
sé sú eina rétta í slíkum málum. E.t.v.
myndu þau ríki fáanleg til að gera nokkru
víðtækari samninga á þessu sviði. Hins
vegar er stefna þeirra strandríkja, sem
helst vilja búa að sínum eigin miðum; sam-
kvæmt henni hefur strandríkið rétt til
þess að ákveða nauðsynlegar friðunarráð-
stafanir innan sanngjarnrar fjarlægðar
frá ströndum. Fyrri stefnan hefur lengst
af verið talin sú rétta að þjóðarétti, en
segja má þó að hún sé ekki eins föst í sessi
nú og áður. Verður því ekki með vissu sagt
hvort alþjóðadómstóll myndi staðfesta
hana, ef til kæmi og má telja að mjög
miklar líkur séu fyrir því að sanngjarnar
einhliða ráðstafanir myndu taldar lögleg-
ar.
Það er litlum vafa bundið, að síðar-
nefnda stefnan er réttari stefna fyrir ís-
land að öðru jöfnu. Samkvæmt henni væri
ísland sjálft talið dómarinn um það, hvaða
ráðstafanir skuli gerðar og er sjáanlega
megin munur á því og hinu að úrskurður-
inn sé á valdi þeirra þjóða, sem fúsar eru
til að fórna sinum eigin fiskimiðum til
þess að tryggja sér frjálsræði á öðrum
miðum. Hitt er jafn ljóst, að hlutaðeigandi
þjóðir myndu berjast kröfuglega á móti
tilraunum íslands til að ganga í lið með
fylgismönnum hinnan stefnunnar. Má þá
ekki loka augunum fyrir því, að vel gæti
komið til mála, að viðkomandi þjóðir
myndu ekki einungis neita með öllu að við-
urkenna hinar íslensku ráðstafanir, heldur
jafnvel myndu beita hefndarráðstöfunum,
t.d. neita að styðja friðun Faxaflóa og
draga úr viðskiptum við ísland.
Aðal sjónarmiðið ætti að vera að reyna
að ná sem mestum árangri með sem
minnstum árekstrum. Sýnist þá réttast að
fara varlega af stað, en þó með einhliða
ráðstafanir í huga — ráðstafanir, sem
byggðar væru á ýtrustu sanngirni og vís-
indalegum staðreyndum. Tvenns konar
leiðir yrðu farnar, annars vegar einhliða
lagasetning og hins vegar viðræður við
hlutaðeigandi ríki. Hvort tveggja yrði á
byrjunarstiginu að vera á sem allra breið-
ustum grundvelli, þannig að óljóst væri,
hversu langt Island ætlaði sér að ganga, en
opnum Ieiðum væri haldið í báðar áttir,
bæði til þess að sækja á eða láta nokkuð
undan síga eftir atvikum. Megin sjónar-
miðin yrðu að vera þannig orðuð, að byggt
væri sem allra mest á sanngirni og með
það i huga, að til þess gæti komið, að
ráðstafanirnar yrðu lagðar fyrir þriðja að-
ila til úrskurðar, t.d. alþjóðadömstólinn. Á
byrjunarstiginu væri því nauðsynlegt að
gera ráð fyrir því að þær ráðstafanir, sem
gerðar yrðu myndu byggjast á vísinda-
legum staðreyndum og væru óumflýjan-
legar til þess að koma í veg fyrir óbætan-
legt tjón. Gæti farið svo að óhjákvæmilegt
yrði að ráðstafanirnar myndu beinast
jafnt að íslendingum sem erlendum mönn-
um. Jafnframt yrði svo að gæta þess vand-
lega að gefa engar yfirlýsingar, sem orðið
gætu til þess, að ekki væri hægt að auka
kröfurnar síðar meir.“
Allir þeir sem um landhelgismál íslend-
inga fjalla verða að hafa þá grundvallar-
hugsun til hliðsjónar sem hér kemur fram
og var forsenda landrgunnslaganna frá
1948 en á þeim byggðust allar síðari að-
gerðir íslenskra stjórnvalda. Höfundurinn
var aðeins 28 ára gamall lögfræðingur,
sem skipaður hafði verið þjóðréttarfræð-
ingur utanríkisráðuneytísins haustið 1946
og hefur verið ráðunautur ríkisstjórnar-
innar um landhelgismál frá 1947, Hans G.
Andersen, sem nú er sendiherra Islands í
Washington. „Hafréttarmálin hafa þó allt-
af verið einskonar „hobby" hjá mér í ráðu-
neytinu og það var verst hvað ég gat stuðst
lítið við handbækur þegar ég samdi lögin
og greinargerðina," sagði Hans þegar ég
ræddi við hann á dögunum í tilefni þess, að
nú hefur hafréttarsáttmáli Sameinuðu
þjóðanna verið undirritaður og þar með
náðst sá tvíþætti árangur sem var mark-
mið landrunnslaganna — sem víðtækust
lögsaga íslendinga á grundvelli alþjóða-
laga.
Eins og hin tilvitnuðu orð úr greinar-
gerðinni gefa til kynna, er Hans G. And-
ersen ekki orðmargur maður. Hann sagð-
ist í bili vera búinn að fá sig fullsaddan af
hafréttarmálum og þegar ég bað hann að
rifja upp það sem sér væri minnisstæðast
til dæmis úr deilunum við Breta og aðrar
þjóðir sagði hann: „Við skulum nú ekki
fara að vekja upp gamla drauga." En lík-
lega mun það fátítt að menn geti séð
hugmyndir sínar rætast með sama hætti
og Hans G. Andersen, ekki síst þegar til
þess er litið að þær ná til allra þjóða heims
og snerta aldalangar deilur um yfirráð og
sókn í mikilvægar auðlindir.
— Sagt hefur verið í nýlegri bók, að land-
grunnslögin hafi ekki verið frumleg, af því að
Tniman, Bandaríkjaforseti, hafi lýst svipuð-
um sjónarmiðum þegar árið 1945. Hvað segir
þú um þá fullyrðingu?
„Þegar frumvarpið var samið,“ sagði
Hans G. Andersen „var staðan sú, að
Truman hafði gefið tvær yfirlýsingar.
Önnur var um að strandríki ætti land-
grunnið og hin um fiskveiðar. I yfirlýsing-
unni um fiskveiðarnar fólst, að strandríki
gæti sett reglur um fiskveiðar á úthafinu
utan landhelgi, en á þeim svæðum þar sem
aðrar þjóðir hefðu stundað fiskveiðar ætti
að setja reglur með samningum við þær.
Þá lá einnig fyrir, að sum ríki Suður-
Ameríku höfðu fært landhelgi sína í 200
sjómílur. Það sem gert var með land-
grunnslögunum var að greina á milli eig-
inlegrar landhelgi og efnhagslögsögu.
Þetta eru tvö höfuðatriði: Að hafna stefnu
Suður-Ameríkuríkjanna annars vegar og
leggja áherslu á einhliða rétt strandríkis
til útfærslu hins vegar sem stangast á við
yfirlýsingu Trumans um samningsskyldu
við aðrar þjóðir. Það er þess vegna út í
hött og algjör grundvallarmisskilningur
að lögin séu ekki frumleg. Hið rétta er að
með landgrunnslögunum frá 1948 var
stefnt að efnahagslögsögu utan landhelgi
sem þá var algert nýmæli, en sú stefna
varð endanlega ofan á í hafréttarsáttmál-
anum, þar sem staðfest er 12 mílna land-
helgi og 200 mílna efnahagslögsaga. Það er
mergur málsins sem öll barátta íslendinga
var byggð á og leiddi að lokum til
fullnaðarsigurs. Sú barátta stóð að vísu
yfir í meira en 30 ár, en það er ekki langur
tími í sögu þjóðar."
— Hver var aðdragandi þess, að íslend-
ingar beittu sér fyrir því á vettvangi Samein-
uðu þjóðanna, að tekið var til við að semja
þar reglur um hafréttarmál?
„Þjóðréttarnefnd Sameinuðu þjóðanna
var stofnuð 1947 og var henni ætlað það
hlutverk að rannsaka reglur þjóðaréttar
og stuðla að þróun og skráningu þeirra. I 6.
nefnd SÞ lá fyrir tillaga um þrjú forgangs-
verkefni þjóðréttarnefndarinnar að fjalla
um millirikjasamninga, gerðardóms-
ákvæði og reglur um úthafið. Þar sá ég leik