Morgunblaðið - 22.11.1983, Blaðsíða 26

34
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 22. NÓVEMBER 1983
Um fjórðungsþing
(ömt eða fylki) og
kosning til þeirra
— eftir Jóhannes
Árnason
— Seinnihluti —
Tillögur mínar kveða á um
skiptingu iandsins í sérstök stór
umdæmi — landsfjórðunga, ömt
eða fylki — með þingstaði sem hér
segir:
1. Vestfirðingafjórðungur (25.561
íbúi) nær yfir Vesturlandskjör-
dæmi og Vestfjarðakjördæmi.
Þingstaður í Stykkishólmi.
2. Norðlendingafjórðungur
(36.857 íbúar) nær yfir Norður-
landskjördæmi vestra og
eystra. Þingstaður á Akureyri.
3. Austfirðingafjórðungur (13.068
íbúar) nær yfir Austurlands-
kjördæmi. Þingstaður á Eg-
ilsstöðum.
4. Sunnlendingafjórðungur
(73.875 íbúar) nær yfir Suður-
landskjördæmi og Reykjanes-
kjördæmi. Þingstaður á Sel-
fossi.
5. Reykjavík (86.092 íbúar) er sér-
stakt umdæmi.
Landsfjórðungarnir halda ár-
lega sérstakt þing — fjórðungs-
þing — á þingstað fjórðungsins.
Þingstaðir eru valdir miðsvæðis
og með tilliti til samgangna og
annarra aðstæðna. Fjórðungs-
þingin fara með framkvæmd í við-
komandi landsfjórðungi, sem jafn-
framt er sálfstæð eining og valda-
stofnun innan ríkiskerfisins.
Staða fjórðungsþinganna þyrfti að
vera ákveðin í stjórnarskránni. Að
öðru leyti ættu ákvæði um þau
heima í almennum sveitarstjórn-
arlögum, líkt og nú er um sýslu-
nefndir.
Fulltrúar á fjórðungsþing yrðu
að vera kosnir beinum almennum
kosningum. Hvert sýslufélag og
kaupstaður í landsfjórðungi ætti
minnst einn fulltrúa á fjórðungs-
þingi hans, þó þannig að fulltrúar
á fjórðungsþingi yrðu aldrei færri
en t.d. 10—12. Tölu þeirra mætti
ákveða út frá meðalfjölda kjós-
enda í kjördæmum hvers lands-
fjórðungs. Síðan yrði að viðhafa
hlutfallskosningar í þeim kjör-
dæmum fjórðungsins, þar sem
kjósa ætti tvo fulltrúa eða fleiri.
Að öðru leyti mætti haga kosning-
um til fjórðungsþinga á sama veg
og kosningum til sýslunefnda og
kjósa aðalmenn og varamenn.
Kosningar til fjórðungsþinga færu
fram um leið og almennar sveitar-
stjórnarkosningar og kæmu í
rauninni í staðinn fyrir kosningar
til sýslunefnda. Kjörtímabil yrði
þá 4 ár. Eins mætti hugsa sér 6
ára kjörtímabil.
Samkvæmt framansögðu væru
kjördæmin þessi (tala kjósenda
innan sviga);
1. Til fjórðungsþings Vestfirð-
ingafjórðungs: Borgarfjarðar-
sýsla (904), Akranes (3.294),
Mýrasýsla (1.596), Snæfells-
nessýsla (2.021), ólafsvík (713),
Dalasýsla (687), Austur-Barða-
strandarsýsla (253), Vestur-
Barðastrandarsýsla (1.245),
Vestur-ísafjarðarsýsla (994),
Bolungarvík (745), ísafjörður
(2.108), Norður-lsafjarðarsýsla
(337), Strandasýsla (720), alls
13 kjördæmi. Alls á kjörskrá
15.617:13=1201. Akranes fengi 2
fulltrúa. Fulltrúar því alls 14.
2. Til fjórðungsþings Norðlend-
ingafjórðungs: Vestur-Húna-
vatnssýsla (975), Austur-Húna-
vatnssýsla (1.549), Sauðárkrók-
ur (1.421), Skagafjarðarsýsla
(1.396), Siglufjörður (1.295),
Ólafsfjörður (712), Dalvík (826),
Eyjafjarðarsýsla (1.591), Akur-
eyri (8.514), Húsavík (1.482),
Suður-Þingeyjarsýsla (1.887),
Norður-Þingeyjarsýsla (1.098),
alls 12 kjördæmi. Á kjörskrá
22.846:12=1.904. Akureyri fengi
4 fulltrúa. Fulltrúar því alls 15.
3. Til fjórðungsþings Austfirð-
ingafjórðungs: Norður-Múla-
sýsla (1.466), Seyðisfjörður
(607), Suður-Múlasýsla (2.901),
Neskaupstaður (1.033), Eski-
fjörður (664), Austur-Skafta-
fellssýsla (1.410), alls 6 kjör-
dæmi. Á kjörskrá 8.081:6=1.347.
Suður-Múlasýsla fengi 2 full-
trúa. Fulltrúar því alls 7. Ef
lágmarksfjöldi fulltrúa yrði
ákveðinn 10, fengju Norður-
Múlasýsla, Suður-Múlasýsla og
Austur-Skaftafellssýsla fjölg-
unina einn fulltrúa hvert kjör-
dæmi.
4. Til fjórðungsþings Sunnlend-
ingafjórðungs: Vestur-Skafta-
fellssýsla (872), Rangárvalla-
svsla (2.202), Selfoss (2211),
Arnessýsla (4.079), Vest-
mannaeyjar (2.866), Gull-
bringusýsla (1.755), Grindavík
(1.131), Njarðvík (1.281), Kefla-
vík (4.207), Hafnarfjörður
(7.764), Garðabær (3.235),
Kópavogur (9.077), Seltjarn-
arnes (2.207), Kjósarsýsla
(2464), alls 14 kjördæmi. Á
kjörskrá 45.251:14=3.239 kjör-
dæmi. Fulltrúar því alls 16.
Þannigyrði hvert fjórðungsþing
skipað 10—16 fulltrúum, eða líkt
og hinar fjölmennari sýslunefndir
eru í dag, svo sem á Snæfellsnesi, í
Skagafjarðarsýslu, í Suður-Múla-
sýslu eða Árnessýslu.
Um bankamál
f sambandi við skiptingu lands-
ins í Vestfirðingafjórðung, Norð-
lendingafjórðung, Austfirðinga-
fjórðung og Sunnlendingafjórðung
langar mig til, áður en lengra er
haldið, að koma hér inn á einn
málaflokk, sem hefur afar mikla
þýðingu fyrir landshlutana og
framþróun byggðar þar um
ókomna framtíð, en það eru
bankamálin.
Stjórn bankamála og lánamála í
landinu hin síðari ár óðaverðbólgu
og óstjórnar á mörgum sviðum er
gagnrýni verð. Þar kemur margt
til svo sem samþjöppun valds,
óhófleg fjárfesting, pólitísk
togstreita og skipulagsleysi. Þess
eru dæmi, að það séu 3 bankar
starfandi í 1.000 manna kauptúni,
en atvinnulífið á staðnum í rúst.
Fleira mætti nefna' af svipuðu
tagi. Nú tala sumir um að sameina
ríkisbankana, aðrir tala um að
selja þá.
Tillaga mín er á þann veg að við
höfum einn ríkisbanka í landinu,
Landsbanka íslands, er skoðist
vera banki allra landsmanna og
hefði náið samstarf við fjórð-
ungsbankana. Bankinn hafi aðset-
ur í Reykjavík. Síðan verði stofn-
aðir fjórir sjálfstæðir bankar,
einn í hverjum landsfjórðungi,
fjórðungsbankar Vestfirðinga,
Norðlendinga o.s.frv. sem yrðu
tengdir viðkomandi byggðarlagi á
líkan hátt og sparisjóðir eru nú.
Þessir bankar verði stofnaðir með
samruna ríkisbankanna, þ.e. úti-
búa Útvegsbanka íslands, Bún-
aðarbanka íslands og Landsbank-
ans utan Reykjavíkur og allra
sparisjóða í landinu utan Reykja-
víkur. í Reykjavík yrði Sparisjóð-
ur Reykjavíkur og nágrennis uppi-
staðan 1 hliðstæðum banka þar.
Banki hvers landsfjórðungs hefði
aðalaðsetur á þingstað fjórðungs-
ins, eða öðrum heppilegum stað
innan hans. Hver aðalbanki hefði
síðan útibú í hverjum kaupstað,
kauptúni og öðrum þéttbýlisstöð-
um innan fjórðungsins. Við hlið
þessara peningastofnana mundu
svo starfa einkabankar eða hluta-
félagsbankar, líkt og verið hefur.
Stjórnun fjórðungsbanka ætti að
vera þannig háttað, að fjórðungs-
þing kysi bankaráð viðkomandi
fjórðungsbanka, er aftur réði að-
albankastjóra og útibússtjóra.
Viðkomandi sýslunefnd og bæjar-
stjórn kysi síðan 3ja—5 manna
stjórn fyrir hvert bankaútibú, sem
þannig hefði visst sjálfstæði, sem
aðalbanki hvers byggðarlags.
Allar gjaldeyristekjur fyrir út-
fluttar afurðir framleiðenda í
hverjum landsfjórðungi ættu að
koma inn til viðkomandi fjórð-
ungsbanka á sama hátt og gjald-
eyristekjur fyrir útflutning frá
Reykjavík koma inn í viðkomandi
banka þar, enda annist þessir
bankar öll afurðalán og önnur slík
viðskipti atvinnuveganna. Jafn-
framt ættu hlutafélagsbankarnir
að hafa rétt til að kaupa gjaldeyri
og verzla méð hann. Kanna þarf
möguleika á því að tryggja fram-
leiðendum í landinu meiri umráð
yfir þeim gjaldeyri, er fæst fyrir
framleiðslu þeirra en nú er, ef það
mætti verða til að treysta stöðu
útflutningsatvinnuveganna.
Allir stofnfjársjóðir atvinnu-
veganna, Byggðasjóður og fleiri
stofnfjársjóðir og almennir lána-
sjóðir fyrir landið allt ættu að
vera vistaðir í fjórðungsbönkun-
um. Suma þessara sjóða mætti
sameina, aðra mætti leggja niður
og gera hlutina einfaldari, en að
öðru leyti ættu bankarnir sjálfir
að fjalla meira um lánveitingar til
atvinnuveganna og meta stöðuna í
hverju tilviki. Það þarf þannig að
losa um þvinganir kerfisins og
dreifa valdi og ábyrgð í þessum
málaflokki, sem vissulega hefur
meginþýðingu fyrir sjálfstæði
landshluta og byggðarlaga í land-
inu og skiptir sköpum um fram-
þróun byggða.
Um þinghaldið, vald-
svid, störf og verkefni
fjórðungsþinga
Fjórðungsþing kæmu saman til
reglulegs þinghalds einu sinni á
ári á þingstað fjórðungsins. Þar
þyrfti að búa vel að starfsemi
þingsins með húsnæði og vinnu-
aðstöðu þingfulltrúa. Árlegur
þingtími þyrfti ekki að vera mjög
langur. Heppilegur þingtími vænt-
anlega að hausti til, fljótlega eftir
setningu Alþingis.
Ég hugsa mér fyrirkomulagið á
þinghaldinu á þann veg, að við
þingsetningu kæmu saman, auk
hinna kjörnu fulltrúa, fulltrúar
allra sveitarfélaga í viðkomandi
landsfjórðungi á líkan hátt og nú
gerist hjá landshlutasamtökum
sveitarfélaga, Fjórðungsþingi
Vestfirðinga eða Fjórðungsþingi
Norðlendinga, er þessi samtök
halda aðalfundi sína. Einnig ættu
þar sæti alþingismenn og sýslu-
menn og bæjarfógetar í hverjum
landsfjórðungi.
Þarna í upphafi þings færu síð-
an fram almennar umræður um
málefni landsfjórðungsins, bæði
að því er varðar atvinnumál,
opinberar framkvæmdir og önnur
málefni landshlutans er til fram-
fara mega horfa, þ.e. héraðsmál
almennt. Þarna hefðu að sjálf-
sögðu allir fulltrúar málfrelsi og
gætu lagt fram tillögur, sem beint
Jóhannes Árnason
„Tillaga mín er á þann
veg að við höfum einn
ríkisbanka í landinu,
Landsbanka íslands, er
skoðist vera banki allra
landsmanna og hefði
náið samstarf við fjórð-
ungsbankana. Bankinn
hafí aðsetur í Reykja-
vík. Síðan verði stofnað-
ir fjórir sjálfstæðir
bankar, einn í hverjum
landsfjórðungi, fjórð-
ungsbankar Vestfírð-
inga, Norðlendinga
o.s.frv. sem yrðu tengdir
viðkomandi byggðarlagi
á líkan hátt og spari-
sjóðir eru nú.“
væri til fjórðungsþings. Þetta
væri þannig hinn rétti vettvangur
fyrir sveitarstjórnir eða sýslu-
nefndir til að koma á framfæri til-
lögum sínum og samþykktum
varðandi hina ýmsu málaflokka,
sem þessir aðilar fjalla um eða
láta sig nokkru varða. Fulltrúar
þeirra mundu leggja málin fram
og tala fyrir þeim. Þessar al-
mennu umræður mundu væntan-
lega standa yfir í 2—3 daga eða
yfir helgi, jafnvel lengur, ef þörf
krefði. Spurning er hvort samtök
sveitarfélaga gætu þá jafnframt
haldið aðalfundi sína, a.m.k. þar
sem ein samtök eru innan fjórð-
ungsins, en það á við um Norður-
land og Austurland. Með þessu
móti væri tengt saman og sam-
ræmt starf sveitarstjórnanna,
landshlutasamtaka sveitarfélaga
og hinna nýju fjórðungsþinga,
sem í raun réttri væri rökrétt
framhald af starfsemi landshluta-
samtaka og fjórðungsþinga sveit-
arfélaga, eins og þau eru nú og
hafa verið að þróast hin síðari ár.
Síðan tekur þingið til starfa og
þá er það m.a. í verkahring þess,
að vinna úr þeim málum, sem
beint hefur verið til þess við hina
almennu umræðu.
Fjórðungsþingin færu almennt
með framkvæmdavald og ákvarð-
anatöku í málum landsfjórðung-
anna. I því væri fólgið aðalgildi
þeirra fyrir stjórn fjórðunganna
og veitti þeim sem stjórnarfars-
legri heild visst sjálfstæði innan
ríkiskerfisins. Þau færu með
stjórn í sérmálum fjórðunganna.
Þetta ætti aðallega við um stjórn
fjármála, fjárveitingar til opin-
berra framkvæmda og rekstrar í
þeim landshluta, og í því sam-
bandi nauðsynleg samskipti við
sveitarstjórnir, sem aftur mætti
haga með ýmsu móti.
Verður nú vikið að þessu nánar.
Alþingi setur þak á fjárlög
ríkisins. Þannig markar Alþingi
stefnuna í ríkisfjármálum ár
hvert, ákveður hvaða skattar skuli
á lagðir og hversu háir þeir skuli
vera. Með því er ákveðinn rammi
fjárlaganna fyrir málaflokka
hinna ýmsu ráðuneyta.
Niðurstöður fjárlagafrumvarps-
ins fyrir árið 1984 er kr.
17.435.287.000.-. Alþingi úthlutar
landsfjórðungunum árlega
ákveðnu fjármagni af upphæð
fjárlaga, er skiptist milli þeirra
eftir vissum reglum, sem setja
þyrfti með lögum. Upphæðin gæti
verið breytileg frá einu ári til ann-
ars umfram ákveðið lágmark, t.d.
10% af brúttó-upphæð fjárlaga.
Hugsum okkur að sú regla gilti
fyrir árið 1984. Samkvæmt því
kæmi í hlut landsfjórðunganna
árið 1984 kr. 1.743.528.700.-. Síðan
skipti Alþingi (fjárveitinganefnd)
því sem eftir er, eða 90% af
ramma fjárlaga, niður á hin ýmsu
ráðuneyti og fjárlagaliði á sama
hátt og verið hefur. Á það einnig
við um þá málaflokka, sem til
greina kæmi að fela fjórðungs-
þingunum að annast, svo sem t.d.
ýmsa þætti menntamála, heil-
brigðismál, samgöngumál (vega-
mál, hafnir, flugvellir), orkumál,
vissa þætti atvinnumála, landbún-
aðar, sjávarútvegs og iðnaðar, fé-
lagsmál, sveitarstjórnarmál í
fjórðungnum og almennt þau mál
sem gætu skoðast staðbundin og
beinlínis í þágu landshlutans. Um
hinar almennu fjárveitingar til
þessara málaflokka ættu fjórð-
ungsþingin að fjalla, þ.e.a.s. gera
tillögur um skiptingu þeirra og af-
greiðslu síðan til fjárveitinga-
nefndar og Alþingis. Fjárhags-
áætlanir fyrir þessa málaflokka
fyrir hvern landsfjórðung mætti
svo fella inn í fjárlög ríkisins við
endanlega afgreiðslu fjárlaga á
Alþingi.
Aftur á móti hefðu fjórðungs-
þingin ekkert með að gera stjórn-
un „alríkis“-mála eða fjárveitingu
til þeirra, svo sem lögreglumál,
dóms- og kirkjumál, almanna-
tryggingar o.s.frv. og fjölmargar
vísindastofnanir og þjónustu-
stofnanir ríkisins, sem eðlilegt er
og óhjákvæmilegt að séu fyrir
landið allt og staðsettar í höfuð-
borginni.
Ég geri ráð fyrir því að inn-
heimtukerfi ríkissjóðstekna yrði,
a.m.k. fyrst í stað, í sömu skorðum
og nú er til að spara kostnað, þ.e.
að fjárstreymið yrði frá inn-
heimtuaðilum til ríkisféhirðis og
svo aftur þaðan til einstakra aðila,
skv. gjaldaliðum fjárlaga, þ.á m.
til sýslufélaga og landsfjórðunga.
Auk þeirra 10 af hundraði fjár-
laga, sem fyrr getur, hefðu fjórð-
ungsþingin sjálfstæða heimild
skv. lögum til að leggja á sérstakt
gjald eða aðra sjálfstæða tekju-
stofna í hverjum landsfjórðungi
fyrir sig, t.d til ákveðinna verk-
efna, innan vissra marka, sem
nánar væri kveðið á um í lögunum.
Þetta fjármagn fengju fjórðungs-
þingin til að leysa þau verkefni og
stjórna þeim málefnum, sem þing-
unum yrði falið með lögum að fara
með eða þau teldu rétt að styðja
innan fjórðungsins, og tækju end-
anlegar ákvarðanir um ráðstöfun
þess.
Þetta þýðir það, sem er aðal-
atriði málsins, að þetta fjármagn,
10% af upphæð fjárlaga, og e.t.v.
sjálfstæðir tekjustofnar, er hugs-
að sem fjármagn til framkvæmda
og aðlögunar að aðstæðum í hverj-
um landsfjórðungi og með því er
lagður grunnurinn að fjárhags-
legu sjálfstæði landsfjórðung-
anna, sem hinum kjörnu fjórð-
ungsþingum er falið að stjórna.
Athugum nánar hvað í þessu
felst.
Nú er það staðreynd, að í dag
höfum við í landi okkar kerfi, sem
er miðstýrt frá höfuðborginni, til
að fjalla um hina ýmsu þætti
opinberrar stjórnsýslu og ráðstaf-
ar fjármagni skv. fjárlögum til
þessara þátta fyrir landið allt. í
mörgum tilvikum eru það nefndir
og ráð, kjörin af Alþingi og oftast
líka skipuð alþingismönnum, sem
þessar ákvarðanir taka, en einnig
embættismenn ríkisins.
Á það er hinsvegar að líta, að
aðstæður í hinum ýmsu landshlut-
um og héruðum lands okkar eru
nokkuð mismunandi, enda þótt
fjölmargt sé vissulega með líkum
hætti. Þess vegna hugsa ég mér að
fjórðungsþingin hefðu valfrelsi og
sjálfstæði til að beina þessu fjár-
magni, sem er umfram það sem
Alþingi ákveður til einstakra