Morgunblaðið - 05.02.1984, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. FEBRÚAR 1984
Morgunblaöinu hefur
birst frásögn sem sýn-
ir aö í desember 1971
lýsti Arne Treholt sig
fúsan til aö aðstoða
vinstri stjórn á íslandi
viö aö færa fiskveiöi-
lögsöguna út í 50 sjó-
mílur og koma bandaríska
varnarliöinu frá íslandi. Tre-
holt taldi sig eiga auðvelt
meö aö safna líöi á Noröur-
löndunum öllum undir merki
þessa málstaðar. Ekki er vafi
á því aö Arne Treholt hefur
lagt ómetanlegan skerf af
mörkum í þágu sovésku
njósna- og ógnarstofnunar-
innar KGB sem útsendari í
áhrifastööu. KGB hefur
margar leiöir til aö afla sér
upplýsinga um varnarkerfi
og áætlanir vestrænna ríkja í
öryggismálum, en KGB hefur
vonandi ekki marga útsend-
ara sem komast jafn langt í
stjórnmálalífi Vesturlanda.
Enginn vafi er á því aö á
Noröurlöndum er virkt skoö-
anamyndandi kerfi sem lýtur
stjórn manna eöa er undir
sterkum áhrifum frá
mönnum sem vilja til dæmis
aö þau þrjú landanna, Dan-
mörk, ísland og Noregur,
sem eru í Atlantshafsbanda-
laginu slíti tengslin viö
bandalagið. Arne Treholt var
í þessum hópi, þaö sannar
íslenska skýrslan frá 1971.
Ástæöa er til aö ætla aö
þetta kerfi hafi verið virkjaö á
undanförnum árum í barátt-
unni fyrir kjarnorkuvopna-
lausu svæöi á Norðurlöndun-
um. Raunar liggur fyrir staö-
fest sönnun um aö kerfinu
hafi veriö beitt í þessum til-
gangi og kraftarnir samstilltir
aö minnsta kosti síöan í júní
1981 þegar haldinn var friö-
arfundur á Álandseyjum.
í umræöum síöari ára um
kjarnorkuvopnalaus svæöi á
Noröurlöndunum hefur Jens
Evensen, sendiherra og fyrr-
um ráöherra í Noregi, gegnt
lykilhlutverki eins og fram
kemur í því yfirliti sem hér
birtist. Engin afstaöa skal
tekin til þess hvort Arne Tre-
holt samdi sögufræga ræöu
Evensens um kjarnorku-
vopnalaust svæöi á Norður-
löndunum. Hafi sú ræöa ver-
iö samin aö undirlagi Júrí
Anropovs, sem þá var yfir-
maöur KGB, fær samantekt
um þessi mál á sig þann
blæ, aö oft sé veruleikinn
ótrúlegri en skáldsaga.
Á síöari árum hafa vest-
rænir sérfræðingar og rithöf-
undar sem skrifa um undir-
róður og njósnir KGB beint
athyglinni æ meira aö út-
sendurum í áhrifastööum,
sem geta í senn ráöiö skoö-
anamyndun og ákvörðunum.
Á árinu 1974 varö Willy
Brandt aö segja af sér emb-
ætti kanslara Vestur-Þýska-
lands þegar upp komst um
útsendara og njósnara
Austur-Þjóöverja í nánasta
samstarfshópi hans. Síöan
hefur Brandt aö nýju hafist til
mestu áhrifa í flokki sínum,
Jafnaðarmannaflokknum,
þar sem hann er nú formað-
ur. Enginn skyldi því ætla aö
sjálfgefið sé aö áhrifa Jens
Evensen eigi ekki eftir aö
gæta áfram í norskum og
norrænum umræöum og
stjórnmálum.
Jens Evensen og Arne Treholt á blaðamannafundi fyrr á árum, þegar Evensen var ráðherra og Treholt nánasti samstarfsmaóur hans og pólitískur
aðstoðarmaður. Fyrir orð Treholts gekk Evensen í Verkamannaflokkinn og sagt er að Treholt hafi um tíma barist fyrir þvf að Evensen yrði formaður
flokksins.
Náin samvinna Arne Treholt,
sem nú hefur verið afhjúpaður
sem útsendari KGB, og Jens Ev-
ensen, ráðherra og sendiherra,
hefur beint athyglinni að þeim
stórpólitísku ákvörðunum sem
þeir stóðu að saman. Þar ber hæst
samning Norðmanna og Sovét-
manna um „gráa svæðið" í Bar-
entshafi, sem þeir félagar gerðu í
Moskvu 1977. Enginn vafi er á því
að sá samningur er hagstæður
fyrir Sovétstjórnina í mörgu til-
liti. Hann veitir sovéskum fiski-
skipum víðtækari veiðiheimildir
en norskum. Með samningnum er
ekki skorið úr þrætunni um
markalínu milli landanna í
Barentshafi, heldur er Sovét-
mönnum veitt aðstaða til þrýst-
ings og íhlutunar gagnvart Norð-
mönnum. Þessu næst hefur at-
hyglin beinst að tillögunum sem
Jens Evensen setti fram um að
Norðurlöndin gefi þjóðréttarlega
bindandi yfirlýsingar um að þau
séu kjarnorkuvopnalaust svæði.
Þessi tillaga sá fyrst dagsins
ljós í ræðu sem Jens Evensen
flutti á aðalfundi Landssambands
efnaiðnaðarverkamanna í Noregi í
október 1980. I norska stórblaðinu
Aftenposten var sagt 24. janúar
sl., að Arne Treholt hefði samið
ræðuna í heild. Eftir að fréttin um
þetta birtist sagði Jens Evensen
að hún væri röng, sig minnti ekki
betur en Treholt hefði verið í New
York á þessum tíma 1980. 26.
janúar skýrði Aftenposten frá því
að j>eir Evensen og Treholt hefðu
dvalist samtímis í Genf 29. júní til
18. ágúst 1980 en um mánaðamót-
in maí/júní hefði Evensen verið
beðinn að flytja ræðuna. Kemur
fram í frétt Aftenposten að það sé
með miklum ólíkindum að þeir
Treholt og Evensen hafi dvalist
samtímis í Genf án þess að hittast
eða ræða saman.
Arne Treholt var í vinstra armi
eftir Björn
Verkamannaflokksins og bæði
andvígur þátttöku Noregs í Atl-
antshafsbandalaginu og aðild
landsins að Evrópubandalaginu
(Efnahagsbandalagi Evrópu).
Þegar Tryggve Bratteli skipaði
Jens Evensen viðskiptaráðherra í
stjórn sinni haustið 1973 var Ev-
ensen ekki í Verkamannaflokkn-
um. Hann gekk ekki í flokkinn
fyrr en í maí 1975 og þá að ráði
Arne Treholt, sem var stjórnmála-
ráðgjafi Evensens og persónulegur
ritari á þessum árum og allt til
1979 þegar embætti hafréttar-
ráðherra var lagt niður og Even-
sen varð aftur sendiherra í utan-
ríkisþjónustunni.
Sprengjunni
kastað
Þegar Jens Evensen tók til máls
á aðalfundi efnaiðnaðarverka-
manna í október 1980 var hann
hættur sem hafréttarráðherra og
gegndi störfum sendiherra og
þjóðréttarfræðings. Hann taldi sig
þó hafa það mikið pólitískt svig-
rúm að hann þyrfti ekki að bera
efni ræðunnar undir Knut Fryd-
enlund, utanríkisráðherra og
flokksbróður sinn, sem var stadd-
ur í Helsinki daginn sem ræðan
var flutt. Var Frydenlund þar í
föruneyti ólafs Noregskonungs.
„Ég hef orðið fyrir miklum
persónulegum vonbrigðum ... og
skil ekki hvers vegna hann þarf að
vekja máls á þessu einmitt núna,“
sagði Knut Frydenlund í Helsinki
jægar blaðamenn spurðu hann
álits á ræðu Evensens, sem snerist
ekki aðeins um kjarnorkuvopna-
laust svæði á Norðurlöndum held-
ur einkenndist jafnframt af andúð
á ákvörðunum ríkisstjórnarinnar
og forystu Verkamannaflokksins
um að koma fyrir bandarískum
Bjarnason
birgðum í Noregi á friðartímum
þannig að auðveldara yrði að
flytja liðsauka til landsins á
hættustundu.
Ahrifa ræðunnar gætti tiltölu-
lega fljótt innan ríkisstjórnarinn-
ar því að í áramótaávarpi Odvars
Nordli, forsætisráðherra, á ný-
ársdag 1981, vék hann að því að
huga þyrfti að kjarnorkuvopna-
lausu svæði á Norðurlöndunum og
skoða málið í samhengi við þróun
afvopnunarmála almennt í Evr-
ópu. Ræða Nordlis var túlkuð á
þann veg að þetta mál hefði hætt
að vera viðfangsefni innan Verka-
mannaflokksins og væri komið á
stefnuskrá ríkisstjórnarinnar.
Sendiherrar erlendra ríkja
streymdu í norska utanríkisráðu-
neytið og leituðu skýringa á því
hvað um væri að vera. Norskir
sendiherrar í Washington, London
og Bonn voru beðnir að koma til
viðræðna í utanríkisráðuneytum
gistilandanna og skýra orð forsæt-
isráðherrans. Var norska stjórnin
að breyta um afstöðu til varnar-
stefnu Atlantshafsbandalagsins?
Bundinn var endi á þessar
vangaveltur um stefnu norsku rík-
isstjórnarinnar þegar Verka-
mannaflokkurinn tapaði fyrir
borgaraflokkunum í stórþing-
skosningunum haustið 1981 og
Hægriflokkurinn myndaði ríkis-
stjórn. En andi Evensen-ræðunn-
ar sveif ekki aðeins yfir jafnaðar-
mönnum í Noregi — hann barst til
bræðraflokkanna á Norðurlöndum
og hér á landi var honum sérstak-
lega fagnað af Alþýðubandalag-
inu.
Hvað vill Evensen?
Hugmyndina um kjarnorku-
vopnalaust svæði má rekja til
Adam Rapacki, utanríkisráðherra
Póllands, sem hreyfði henni 1957.
Sá sem var fyrstur til að gera það
að tillögu sinni að tekið yrði til við
að ræða um Norðurlöndin sem
kjarnorkuvopnalaust svæði var
Búlganín, forsætisráðherra Sov-
étríkjanna, í bréfum sem hann rit-
aði forsætisráðherrum Noregs og
Danmerkur í janúar 1958 en á
sama tíma stóð hann í bréfaskrift-
um við Hermann Jónasson, for-
sætisráðherra íslands, og hafði í
hótunum vegna varnarstöðvarinn-
ar á Keflavíkurflugvelli.
Urho Kekkonen, Finnlandsfor-
seti, er sá norrænna stjórnmála-
foringja sem fyrstur varð til þess
að leggja til að á Norðurlöndunum
yrði kjarnorkuvopnalaust svæði.
Fyrsta tillaga Kekkonens er frá
1963, önnur tillaga Kekkonens er
frá 1972 og þriðja tillaga Kekkon-
ens er frá 1978. Mikið hefur verið
ritað um allar þessar tillögur og
fjöldi sérfræðinga hefur lagt sig
fram um að skýra hvað í þeim
felst, en allt er það harla óljóst.
í október 1980 bættist svo Jens
Evensen í hóp tillögusmiða um
kjarnorkuvopnalaust svæði á
Norðurlöndunum. Eins og við var
að búast byggði þessi alkunni og
raunar heimsfrægi þjóðréttar-
fræðingur tillögur sínar á því, að
unnt væri að gera þjóðréttarlega
bindandi samning um kjarnorku-
vopnalaust svæði sem tryggði ör-
yggi Norðurlanda betur en núver-
andi skipan mála.
Nú um áramótin kom út í Bret-
landi ritgerð eftir Clive Archer,
aðstoðarforstöðumann rann-
sóknastofnunar um varnarmál við
Aberdeen-háskóla, þar sem hinar
ýmsu hugmyndir um kjarnorku-
vopnalaust svæði á Norðurlöndum
eru skilgreindar (Centrepiece 6,
Deterrence and Reassurance in
Northern Europe', Fæling og frið-
mæli í Norður-Evrópu, 70 bls.). I
ritgerðinni er tillögu Evensens