Morgunblaðið - 05.02.1984, Blaðsíða 36

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. FEBRÚAR 1984
36
„Rannsóknin á málinu var í höndum Örnulfs Tofte,
lögregluforingja í Leyniþjónustu norska ríkisins.“ Þetta
voru niðurlagsordin í fyrstu fréttatilkynningu norska
ríkissaksóknarans um handtöku Arne Treholts, skrif-
stofustjórans í utanríkisráðuneytinu, sem hefur viður-
kennt að hafa njósnað fyrir KGB, sovésku leyniþjónust-
una. Tofte hefur verið leyniþjónustumaður í 35 ár og
komið nærri öllum njósnamálum í Noregi eftir stríð.
Hann er því þekktur og vel metinn meðal starfsbræðra
sinna þar og erlendis, en að öðru leyti hefur hann verið
hálfgerður huldumaður. Tofte felldi hins vegar Arne
Treholt og um leið svipti hann hulunni af sjálfum sér.
I þessu viðtali, sem hér fer á eftir, nokkuð stytt og
birtist í norska blaðinu Aftenposten, segir Örnulf Tofte
frá sjálfum sér og starfinu, hvað það er að vera leyni-
þjónustumaður í Noregi.
® ® rnulf Tofte stjórnaði
Orannsókninni á Arne
Treholt allt frá upphafi,
löngu áður en leyniþjón-
ustumennirnir í lög-
reglustöðinni í Ósló vissu að hverj-
um hún beindist. Treholt er ekki
fyrsti njósnarinn, sem Tofte og
menn hans veiða í gildru. Frá lok-
um siðari heimsstyrjaldar hefur
Tofte komið við sögu í öllum
njósnamálum í Noregi. Það var
hann, sem sagði „leiknum er lokið"
við Asbjörn Sunde árið 1954 og það
var hann, sem handtók Gunvor
Haavik árið 1977. Handtaka henn-
ar var að því leyti óvenjuleg, að
norsku lögreglumennirnir lentu þá
í handalögmálum við sovéskan
sendiráðsmann.
Af öllum njósnamálunum hefur
Treholt-málið verið það langerfið-
asta. Treholt hafði verið yfirmaður
kynningardeildar utanríkisráðu-
neytisins, var nýorðinn skrifstofu-
Fyrstu 15 árin var Tofte í „götu-
deildinni" og skipulagði „njósnirn-
ar um njósnarana" ásamt ýmsum
öðrum, sem nú eru háttsettir í lög-
reglunni.
Hvernig fer eftirlitið fram?
„Ef grunur leikur á einhverri
manneskju er fylgst með ferðum
hennar án þess hún verði þess vör
og öllum upplýsingum haldið til
haga, hversu smávægilegar þær
eru. Með öðrum orðum, þá norpa
eftirlitsmennirnir á götuhornum á
veturna og stikna í sólarhitanum á
sumrin. Þetta starf er ómissandi
þáttur í leyniþjónustustarfseminni
og t.d. höfðum við hendur í hári
Gunvor Haavik eftir að hafa
„skyggt“ hana í langan tíma. Við
vissum, að Rússarnir höfðu ein-
hvern á sínum snærum, en við viss-
um ekki hver það var. Rússarnir
höfðu þann háttinn á þegar þeir
ORNULF
TOFTE
Gunvor-málinu og þeir gerðu það
líka í Treholt-málinu. Þeir hafa
ekki haft trú á, að við værum nógu
miklir atvinnumenn — og það er
kannski ágætt. Norska leyniþjón-
ustan hefur hins vegar á sér gott
orð víða erlendis.
Njósnaraleit er erfitt verk og
sérstaklega í byrjun. Sterkur grun-
ur beinist að einhverjum manni og
þá verður að komast að því hvort
hann er á rökum reistur. Jafnframt
verður svo að sjá um, að enginn viti
um grunsemdirnar. Við getum ekki
treyst öðrum en okkur sjálfum, en
verðum þó að láta vissa lykilmenn,
t.d. ráðherra, vita. Treholt-málið
var óskaplega erfitt, nokkurs konar
línudans, og ekki auðvelt að afla
nægra sannana.
Það er tvennt, sem verður að
liggja fyrir áður en njósnari er
handtekinn: Við verðum að geta
sannað fund hans með fulltrúa er-
lends ríkis og sýnt fram á hvaða
skjöl eða upplýsingar hann hefur
afhent. Þetta er að sjálfsögðu eng-
inn leikur oftast nær, en ljós-
myndavélin er vissulega betri en
engin," segir Tofte.
Hefur KGB fleiri njósnara í
Noregi?
„Við getum ekki leyft okkur að
halda annað. Það eru um 100
njósnaforingjar við sendiráð
kommúnistaríkjanna í Ósló og þeir
eru ekki í sumarfrii. Þeir eru í fullu
starfi og auðvitað hafa þeir eitt-
hvað upp úr krafsinu. í KGB hafa
þeir nokkurs konar punktakerfi
hvað varðar framann í starfi. Sá,
sem tekst að fá annan til njósna
fyrir sig, er hækkaður í tign, og ef
hann nær tökum á enn öðrum,
eykst frami hans enn. Til að fá
frekari stöðuhækkun þarf hann
hins vegar að sýna fram á raun-
verulegan árangur af njósnunum.
Maðurinn sem kom upp um
njósnarann Arne Treholt
stjóri þess og var þekkt nafn í póli-
tíkinni.
„Við urðum að vera alveg vissir í
okkar sök. Okkur máttu ekki verða
á nein mistök. Þetta mál hefur
hvílt á okkur eins og mara í mörg
ár, verið andleg áraun allt þar til
við fengum lokasönnunina í hend-
ur. Sjálfur byrjaði ég t.d. að reykja
eftir 15 ára bindindi," segir Tofte
og kveikir sér í Dunhill-vindli.
Tofte er af gamla skólanum,
rólegur og íhugull. Byrjaði í lög-
reglunni á hernámsárunum, árið
1941, stakk af til Svíþjóðar árið eft-
ir og tók síðar þátt í að skipuleggja
liðssveitir lögreglumanna, sem
börðust gegn þýska hernámsliðinu.
Var t.d. í Finnmörku í sömu sveit
og Svenn Stray, núverandi utanrík-
isráðherra.
„Quisling svipti mig ríkisborg-
ararétti í Noregi þegar ég fór til
Svíþjóðar og ég veit ekki einu sinni
hvort ég hef fengið hann formlega
aftur,“ segir Tofte.
Eftir striðið hóf Tofte aftur störf
í lögreglunni, en árið 1949 var hann
kallaður inn í skrifstofu Kristians
Welhaven lögreglustjóra, sem
spurði hvort hann gæti hugsað sér
að byrja störf í leyniþjónustunni.
„Ég sagði strax já, án þess að
hafa hugmynd um hvað leyniþjón-
ustan var. Ég hef verið þar síðan,
35 ár í vor, og nú veit ég betur um
hvað málið snýst," segir Tofte.
Örnulf Tofte er 61 árs að aldri og
ætti samkvæmt reglum um opin-
bera starfsmenn að vera kominn á
eftirlaun. Samstarfsmönnum hans
og yfirmönnum fannst hins vegar
ótækt að missa hann og þess vegna
hefur hann stöðugt verið hækkaður
í tign og er nú lögregluforingi. Þess
vegna þatf hann ekki að hætta fyrr
en 67 ára, hvað allir njósnarar at-
hugi.
fóru á stefnumót við hana, að þeir
óku um Ósló og nágrenni í marga
klukkutíma til að villa um fyrir
hugsanlegum leyniþjónustu-
mönnum, en það dugði þeim ekki.
Loksins náðum við ljósmyndum af
Gunvor með tengilið hennar úr
KGB og þá var ekki lengur um að
villast."
Var Treholt veiddur á sama
hátt?
„I því máli höfðum við fyrst ekki
hugmynd um hver maðurinn var.
Við yfirheyrslurnar yfir Gunvor
tók okkur að gruna, að KGB hefði
annan mann á sínum snærum í
stjórnkerfinu, mann, sem skipaði
einhverja ábyrgðarstöðu. Gunvor
var að hætta, fara á eftirlaun hjá
KGB eftir njósnir í 30 ár, en hún
hafði dregið þá ályktun af samtöl-
um sínum við KGB-menn, að hún
ætti sér háttsettan kollega í njósn-
unum. Við sannfærðumst líka um,
að svo væri.“
Vissi Gunvor, ad Treholt var
maðurinn?
„Nei, örugglega ekki. Að minnsta
kosti nefndi hún hann aldrei og það
er lika ótrúlegt, að hún hafi vitað
um hann, því að KGB lætur aldrei
tvo njósnara vita hvorn um annan
jafnvel þótt þeir vinni báðir á sömu
skrifstofunni árum saman. Ég vil
annars leggja áherslu á eitt í sam-
bandi við Treholt: Þetta var ein-
leikur. Vangaveltur í blöðunum um
að hann hafi haft einhverja hjálp-
arkokka eru rangar. Hann var einn
að verki og notaði stöðu sína til að
þjóna KGB.“
★
Örnulf Tofte segist vita hverjum
hann eigi að þakka, að upp komst
um Treholt. Það er Rökke, dóms-
málaráðherra, sem varð við öllum
óskum leyniþjónustunnar, bæði um
fé og annað, og svo „götudeildin",
sem enn á ný sýndi hvers hún er
megnug. „Það er reyndar annað
líka,“ segir Tofte. „Rússarnir van-
mátu okkur. Þeir gerðu það í
Sovésku njósnararnir tilheyra
annaðhvort KGB eða GRU. KGB
sér um pótitískar njósnir og iðnað-
arnjósnir, en GRU hefur hernað-
arnjósnirnar á sinni könnu."
Hvernig er hinn fullkomni
njósnari?
„Hann er maður, sem hefur taug-
ar til að lifa tvöföldu lífi. Maður,
sem lætur sem ekkert sé á heimili
sínu og í vinnunni og stundar
njósnirnar samtímis af kappi.“
HvaA veldur því að menn ger-
ast njósnarar?
„Stundum einhvers konar hug-
sjón, en oftast eru það peningar.
KGB beitir líka kúgun og neyðir
menn til njósna, en slíkir menn eru
yfirleitt lélegir njósnarar. Sum mál
eru þannig vaxin, að í upphafi eru
menn neyddir til njósnanna, en
láta síðan glepjast af fjárhagslegri
hagnaðarvon."
Borgar KGB vel?
„Þar gildir reglan um framboð
og eftirspurn. Ef varan er góð, er
greiðslan í samræmi við það. Sem
dæmi má nefna sænska ofurstann
Stig Wennerström, en hann var á
tvöföldum ofurstalaunum hjá
KGB.“
Hvernig er góður leyniþjón-
ustumaður? Er það maðurinn í
rykfrakkanum, með uppbrettan
kragann og hatt og dagblað
undir handleggnum?
„Góður leyniþjónustumaður, t.d.
sá, sem njósnar um ferðir grun-
samlegs manns, verður fyrst og
fremst að vera eðlilegur. I fyrsta
sinn sem ég var í því hlutverki var
ég hreint út sagt ein taugahrúga.