Morgunblaðið - 10.03.1984, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 10. MARZ 1984
tónlistarlífinu
Kristinn Sigmundsson
Herbert von Karajan er án efa frægasti hljómsveitarstjóri okkar
tíma. Hann á að baki 55 ára viðburðaríkan og stormasaman feril.
Hann er mjög ákveðinn og sterkur persónuleiki og um hann hefur
alltaf staðið nokkur styrr. í því sambandi er skemmst að minnast
árekstra hans við Fflharmoníuhljómsveit Berlínar, þar sem hann var,
árið 1955, ráðinn aðalhljómsveitarstjóri til lífstíðar. Þetta mál kom
upp vegna ráðningar ungrar stúlku, Sabine Meyer, í sæti 1.
kiarinettuleikara. Eftir hæfnispróf mælti dómnefndin með Meyer í
stöðuna. Það gerði Karajan líka. Hljómsveitin var hins vegar á
annarri skoðun og greiddi meirihluti hennar atkvæði gegn því að
Meyer hlyti stöðuna. Þetta varð til þess að Karajan lýsti því yfír, að
hann hefði ekki lengur áhuga á því að stjórna hljómsveitinni.
Onnur saga, öllu skemmti-
legri, frá dögum 3. ríkis-
ins: Karajan var að
stjórna sýningu á Wagneróperu.
Hann stjórnaði nótnalaust, sem
endranær. Svo illa vildi til að
hann gleymdi sér eitthvað og úr
því varð stórslys í flutningnum.
Þetta hefði ef til vill ekki komið
að sök, ef Hitler og nokkrir gæð-
ingar hans hefðu ekki verið
viðstaddir sýninguna. í hléi kom
Göbbels til Karajans að tjalda-
baki með þau skilaboð frá for-
ingjanum, að honum bæri að við-
lagðri refsingu að hafa nótur
þegar hann stjórnaði. Karajan
hlýddi þessu, fór með nóturnar,
opnaði bókina á réttum stað, en
lagði hana síðan á hvolf á púltið.
Hinn 5. apríl á síðasta ári varð
Karajan 75 ára. f tilefni afmæl-
isins átti tímaritið Die Búhne
við hann viðtal, sem hér fer á
eftir í lauslegri þýðingu.
í barnæsku fékk hann oft að
heyra, að hann væri „ekki orðinn
nógu gamall til að læra á píanó".
Þegar stóri bróðir var í píanó-
tímum faldi hann sig bak við
gluggatjöldin og hlustaði, „fullur
öfundar“, eins og hann viður-
kennir nú.
um hvers konar tækninýjungar,
enda stundaði hann verkfræði-
nám í tæp fjögur ár. Hann lætur
ekkert fara fram hjá sér, sem
lýtur að upptökutækni. „Þessi
þróun er svo heillandi, að ég
vildi óska að ég væri að minnsta
kosti tuttugu árum yngri til að
geta tekið þátt í þessu."
Vissuð þér í æsku, að þér yrð-
uð hljómsveitarstjóri?
„Nei, en sennilega hefur
píanókennarann minn grunað
það, því hann sagði mér að ég
þyrfti átta hendur til að geta
túlkað á píanóiö allt sem mig
langaði til. Ég vildi ekki bara
spila, ég vildi líka vera skapandi
í tónlist. Það fylgir því mikil
Herbert von Karajan
„Ég fæddist ekki
til að hlýða öðrum
Nú hefði hann hins vegar ekk-
ert á móti því að vera öriítið
yngri. Hann getur samt verið
forsjóninni þakklátur, því hann
byr enn í dag yfir ótrúlegri
starfsorku og tónnæmi, jafnvel
svo, að menn á besta aldri geta
öfundað hann af. „Oft veit ég
varla hve gamall ég er. Ég lít á
mig sem stórt barn." Það sakar
ekki að geta þess hér, að þegar
Karajan var 5 ára, var strax far-
ið að tala um hann sem undra-
barn.
Karajan er mikill áhugamaður
fullnægjutilfinning að vera
hljómsveitarstjóri og móta tón-
listina eftir eign höfði."
Hvað með nóturnar?
„Nótur eru dauðar. Þær eru
einungis tákn, sem ekki verða
lifandi tónlist nema með aðstoð
hugmyndaflugs og tilfinninga
flytjandans."
Hvernig verða menn hljóm-
sveitarstjórar?
„Menn verða ekki hljómsveit-
arstjórar. Annað hvort eru menn
hljómsveitarstjórar eða ekki.
Þetta er ekki hægt að læra nema
að mjög takmörkuðu leyti. Það
er ekki nóg að hafa sterka til-
finningu fyrir tónlist, heldur
þurfa menn auk þess að geta
miðlað hljómsveitinni þessari
tilfinningu og fengið hana á
þann hátt til að gera það sem
þeir ætlast til. Þetta er ekki öll-
um gefið.
Eruð þér taugaóstyrkur fyrir
tónleika?
„Ég var það alltaf á meðan ég
var píanisti, en eftir að ég byrj-
aði að stjórna hefur ekki borið á
því. Hins vegar verð ég vanalega
mjög syfjaður, rétt fyrir byrjun
tónleika eða óperusýningar."
Þér hafi einnig leikstýrt
nokkrum óperusýningum. Hvers
vegna?
„Ég var búinn að horfa upp á
of margar vitleysur í sviðsetn-
ingu.“
Þér hafið alltaf farið fram á
algert sjálfræði.
„Já. Ég fæddist ekki til að
hlýða öðrum. Mér finnst of
hættulegt að láta aðra ráða yfir
mér. Menn ná aðeins fullkomn-
un, ef þeir geta undirbúið allt
sjálfir. Þegar eitthvað fer úr-
skeiðis, er heldur ekki við neinn
að sakast nema mig sjálfan.“
Þér hafið aldrei farið troðnar
slóðir, og „rútínuvinnubrögð"
ýmissa hljómsveitarstjóra eru
yður ekki að skapi. Hvers vegna
ekki?
„Vegna þess að það sem aðrir
kalla atvinnu, er mér gleði og
ánægja. Tónlistin er mér sálu-
hjálp.“
Hvaða hljómsveitarstjórar
hafa haft mest áhrif á yður?
„Þeir eru margir. í fyrstu
lærði ég mjög mikið af Franz
Schalk og Richard Strauss. Síðar
varð ég fyrir miklum áhrifum af
Toscanini og Furtwángler. Ég
hef reynt að sameina í mér kosti
þeirra beggja: Nákvæmni og
festu Toscaninis og galdur
Furtwánglers. Hann gaf
hljómsveitinni oft lausan taum-
inn. Það koma oft þau augnablik,
sem ég vil sem minnst trufla
hljómsveitina."
Hvers vegna stjórnið þér allt-
af með lokuð augu?
„Ég þarf ekki að hafa augun
opin þegar ég stjórna. Ég er í
nánu sambandi við hljómsveit-
ina og anda með hverjum með-
limi hennar. Ég á líka betra með
að einbeita mér með lokuð aug-
un. Auðvitað vérður maður að
ráða yfir svo góðri tækni, að
maður þurfi ekki að hugsa um
hana. Tæknin verður að vera
ómeðvituð. Þá fyrst getur maður
einbeitt sér að viðfangsefninu.
Ég gef ekkert fyrir tilviljana-
kenndan árangur."
Hafið þér aldrei stjórnað með
nótur fyrir framan yður?
„Hvers vegna skyldi ég gera
það? Ég hef þetta llt í höfðinu."
Hafið þér einhverntíma feng-
ist við tónsmíðar?
„Nei. Ég hef aldrei fundið hjá
mér þörf til þess. En ef ég gerði
það, myndi ég vilja semja á líkan
hátt og Sjostakovits. Það er bara
svo mikið til af góðri tónlist, að
ég finn enga þörf hjá mér til að
semja lélega tónlist. Auk þess
hef ég nóg með að þroska hæfi-
leika mína sem hljómsveitar-
stjóri."
Nú er mikið talað um að flytja
eigi tónlist sem allra stílhrein-
asta. Hvert er álit yðar á þeirri
stefnu?
„Mér finnst þetta orð „stíl-
hreinn" að miklu leyti merking-
arlaust. Hver hljómsveitarstjóri
fyrir sig verður að túlka þær
hugsanir og tilfinningar tón-
skáldsins, sem hann hefur skráð
sem nótur og gæða þær lífi í
tónlistinni. Tónlistin er eilíf eins
og önnur andans verk.“
Runa af undrunarefnum
Leiklist
Jóhann Hjálmarsson
Ríkisútvarpið:
Listamaður fer niður stiga
eftir Tom Stoppard.
Þýðandi: Steinunn Sigurðardóttir.
Leikstjóri: l^rus Ýmir Oskarsson.
Litamaður fer niður stiga greinir
frá ævi þriggja aldraðra lista-
manna sem haldið hafa hópinn frá
því að þeir voru ungir, allir fram-
úrstefnumenn. í upphafi leiksins
hefur einn þeírra, Donner, fallið
niður stiga og hálsbrotnað. En
leikritið gerist mest í upprifjun-
um, lýsir samtölum sem áttu sér
stað fyrir lát Donners og hverfur
aftur i timann þegar hinir ungu
menn eru allir skotnir í sömu
stúlkunni, Sophie. Hún hefur hrif-
ist af samsýningu þeirra, en þó
mest þeim sjálfum, en er orðin
blind þegar af fundum hennar og
þeirra verður. Hún fer að búa með
Baeauchap, en undir lokin virðist
hún hafa tekið hann í misgripum
fyrir Donner. Sophie fargar sér
eftir stutta sambúð með því að
fleygja sér út um glugga og
sjálfsmorð hennar tengist örlög-
um Donners. Aldraður maður er
Donner farinn að mála eins og
Sophie vildi að myndir væru,
þ.e.a.s. sem líkastar raunveruleik-
anum, en Beauchamp er á kafi í
tilraunamennskunni og styðst við
segulband. Donner kallar verk
hans drasl. Hinn þriðji þeirra fé-
laga, Martello, er fyrirferðar-
minnstur í verkinu, en gegnir þó
nauðsynlegu hlutverki.
í Listamaður fer niður stiga er
spurt margra spurninga um líf og
list og þrátt fyrir ýmiskonar
bollaleggingar um listina er það
lífið sem er veigameira.
Þetta eru vissulega ekki nein ný
sannindi. En Tom Stoppard nýtir
vel þau tækifæri sem útvarps-
leikrit gefur. Niðurstaðan verður
áheyrilegt verk. Aðdáunarvert er
hve Stoppard kann vel að segja
hið hálfsagða, gefa meira í skyn
en segja berum orðum. Áheyrand-
inn fær að draga sínar eigin álykt-
anir. Til dæmis verður það naum-
ast ljóst með hvað hætti Donner
féll niður stigann. f upphafi ásaka
þeir Beauchamp og Martello hvor
annan um morð. Samkvæmt seg-
ulbandsupptöku eru síðustu orð
Donners: „Nú þarna ertu ..." Við
hvern er hann að tala? Sér hann
kannski Sophie fyrir sér á dauða-
stundinni?
Margar frískar uppákomur eru í
leikriti Stoppards, sumar í tölu-
verðum absúrdstíl, ekki síst
gönguferð þeirra félaga um
Frakkland 1914. í þeirri ferð gefur
Beauchamp eftirfarandi yfirlýs-
ingu: „Listin er runa af undrunar-
efnum. Listin á aldrei að vera í
samræmi við hið viðtekna. Listin
á að brjóta loforðin sem hún hefur
gefið ... “
Lárus Ýmir Óskarsson stýrði
leikriti Stoppards farsællega í
prýðilegri og einkar hnyttinni
þýðingu Steinunnar Sigurðardótt-
ur. Leikararnir gerðu hlutverkun-
um góð skil. Einna minnisstæðast-
ur er Valur Gíslason. Auk hans
léku Steindór Hjörleifsson, Jón
Sigurbjörnsson, Guðrún Gísla-
dóttir, Guðmundur Ólafsson,
Tom Stoppard
Pálmi A. Gestsson og Jóhann Sig-
urðsson.
Tæknilega hliðin var vel af
hendi leyst.
Bræla í upp-
siglingu á
loönumiðunum
BRÆLA var í uppsiglingu á loðnu-
miðunum í gær og um klukkan 17
höfðu aðeins 5 báUr tilkynnt um
afla. Fimmtudagsaflinn varð alls
9.220 lestir af 19 skipum.
Til viðbótar þeim ..kipum, sem
tilkynntu afla á fimmtudag og
getið var í Morgunblaðinu, bætt-
ust eftirfarandi í hópinn: Bergur
VE, 450, Örn KE, 400, Sæbjörg
VE, 560, Heimaey VE, 500, Hilmir
II SU, 500, Gullberg VE, 590, Gísli
Árni RE, 150, Keflvíkingur KE,
500, Dagfari ÞH, 500, Erling KE,
370, Þórður Jónasson EA, 460, Sig-
hvatur Bjarnason VE, 610, Bjarni
Ólafsson, 900 og Óskar Halldórs-
son RE 300 lestir.
Til klukkan 17 í gær tilkynntu
eftirtalin skip Loðnunefnd um
afla: Kap II VE, 260, Húnaröst
ÁR, 530, Jón Finnsson RE, 550,
Víkingur AK, 450 og Grindvíking-
ur GK 550 lestir.