Morgunblaðið - 25.11.1984, Blaðsíða 33

32
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. NÓVEMBER 1984

Útgefandi
Framkvœmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Augiýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Agúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 300 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 25 kr. eintakiö.
Fulltrúar
stórveldanna hittast
Nú er rétt ár síðan sovésku
fulltrúarnir í afvopnun-
arviðræðunum um kjarnorku-
vopn gengu frá samningaborð-
inu og létu í það skína, að þeir
ætluðu aldrei aftur að ræða
við fulltrúa Bandaríkjastjórn-
ar, að minnsta kosti ekki á
meðan Ronald Reagan sæti í
Hvíta húsinu. Þrátt fyrir þau
stóru orð og heitingar í garð
Bandaríkjamanna á undan-
förnum mánuðum bendir nú
margt til þess að Kremlverjar
hafi skipt um skoðun og séu
fúsir til að taka upp þráðinn
að nýju án óaðgengilegra skil-
yrða. Skýrt hefur verið frá því
að George P. Shultz, utanrík-
isráðherra Bandaríkjanna, og
Andrei Gromyko, sovéski ut-
anríkisráðherrann, ætli að
hittast í Genf í byrjun næsta
mánaðar og ræða leiðir til að
hefja afvopnunarviðræður að
nýju.
Mikið áróðursstríð hefur
verið háð um vígbúnaðarmál
undanfarin misseri. Sovét-
menn ætluðu að einoka meöal-
dræg kjarnorkuvopn í Evrópu.
Þegar Atlantshafsbandalagið
ákvað að koma í veg fyrir það,
reyndu Kremlverjar að hindra
að sú ákvörðun yrði fram-
kvæmd. Þeir töpuðu í þeirri
orrustu. Þá sögðust Kreml-
verjar ekki vilja ræða um
takmörkun kjarnorkuvopna,
gengu út og skelltu á eftir sér.
Þeir lifðu í þeirri von að Ron-
ald Reagan næði ekki endur-
kjöri í forsetakosningunum og
ætluðu að nota ósigur hans sér
til framdráttar. Þegar við
blasti að sú von myndi bregð-
ast sneru Kremlverjar við
blaðinu og undanfarnar vikur
hafa þeir verið að fikra sig f
átt til afvopnunarviðræðna á
nýian leik.
I grein sem Henry Kissinger
ritaði nýlega um sigur Reag-
ans í forsetakosningunum og
þau tækifæri sem hann hefði í
utanríkismálum komst hann
að þeirri niðurstöðu, að forset-
inn hefði nú betra tækifæri en
nokkur forveri hans frá því
strax eftir síðari heimsstyrj-
öldina til að hafa áhrif til góðs
á alþjóðavettvangi. Og fáir
forsetar hefðu haft betri að-
stöðu til að láta að sér kveða
með það að leiðarljósi að þjóð-
um miðar ekki fram á veg með
innanlandsófriði heldur sátt-
um milli ólíkra skoðanahópa.
Sovétmenn þyrftu umþóttun-
artíma. Bandamenn Banda-
ríkjamanna biðu frumkvæðis
þeirra og þróunarríkin hefðu
áttað sig á því að framfarir
hjá þeim byggðust á banda-
rískri efnahagsstarfsemi.
Þessi ummæli stangast
harkalega á við þá mynd sem
þeir draga er vilja veg Banda-
ríkjanna sem minnstan. Hins
vegar má færa að því fullgild
rök að Sovétmenn meti stöð-
una með svipuðum hætti.
Þeim hefur mistekist að reka
fleyg milli Vestur-Evrópu og
Bandaríkjanna, þeim hefur
mistekist að snúa stjórnmála-
þróun í lýðræðisríkjunum sér í
hag, þeim hefur mistekist að
laða þróunarríkin til fylgis við
sig og hafa ekki bolmagn til að
veita þeim neina efnahagslega
aðstoð.
Þess er ekki að vænta að
skjót umskipti verði í sambúð
stórveldanna. í hálfgerðu
valda-tómarúmi í Kreml verða
ekki teknar neinar ákvarðanir
sem sköpum skipta. Hinu ber
að fagna að fulltrúar stórveld-
anna tali saman. Spennan
milli þeirra hefur ekki aðeins
spillt fyrir á alþjóðavettvangi
heldur einnig hrætt marga í
lýðræðislöndunum og ýtt und-
ir þann hættuiega misskilning
að friðkaup við kommúnista-
ríkin séu betri kostur en hik-
laus varðstaða um frið með
frelsi.
Ríkið
hirðir allt
ISvíþjóð vekur það nú reiði
og undrun að dánarbú ein-
nar auðugustu konu landsins
hefur verið tekið til gjald-
þrotaskipta vegna þess að með
erfðafjárskatti vill ríkið taka
til sín meira en nemur öllum
eignum búsins. Blöskrar jafn-
vel Svíum það Jafnrétti" sem
í þessu felst.
I skoðanakönnun Hagvangs
um gildismat íslendinga kem-
ur fram þegar menn eru beðn-
ir að gera upp á milli frelsis og
jafnréttis að íslendingar velja
jafnréttið í ríkara mæli en
aðrir Norðurlandabúar. Á
hinn bóginn vilja Islendingar
til dæmis ekki frekar en aðrar
þjóðir ríkiseign á fyrirtækj-
um.
Orðið jafnrétti gefur Islend-
ingum ekki þá hugmynd að i
því felist að ríkisvaldið gíni
yfir hvers manns hlut og leit-
ist við að skipa öllum á sama
bás. Atburður eins og gjald-
þrot dánarbús ríku ekkjunnar
í Svíþjóð vegna öreigapólitík-
ur í nafni jafnréttis stangast á
við réttarvitund íslendinga.
Hann er til marks um það
hvernig fer þegar ríkið kann
sér ekki hóf.
Leikfélag Akureyrar
Starfsemi Leikfélags Ak-
ureyrar hefur vakið vax-
andi athygli á undanförn-
um árum. Það hefur um
nokkurt árabil verið rekið
sem atvinnuleikhús, þótt
á ýmsu hafi gengið í þeim
rekstri, eins og við er að búast. Á síð-
astliðnum vetri kom berlega í ljós, hvað
menningarstarfsemi getur leitt af sér
mikil viðskipti, þegar fólk hópaðist til
Akureyrar úr öllum landshlutum til
þess að sjá sýningu leikfélagsins á My
Fair Lady. Sú sýning hlaut mikið lof og
jók mjög farþegaflutninga Flugleiða og
ýmissa smærri flugfélaga til og frá Ak-
ureyri. Viðskipti á hótelum og veitinga-
húsum bæjarins og önnur viðskipti urðu
margfalt meiri vegna þessara sýninga.
Sjálfsagt hefur það verið svo, að flestir
hafi hagnazt meira i peningum á þess-
ari sýningu en Leikfélag Akureyrar og
leikararnir. Þetta er óvenjuskýrt dæmi
um það að umtalsverð viðskiptaleg um-
svif geta leitt af menningarstarfsemi.
Á þessu hausti hefur Leikfélag Akur-
eyrar sýnt þekkt leikrit eftir Noel Cow-
ard, Einkalíf. Leikrit þetta vakti gífur-
lega athygli í Bandaríkjunum fyrir
tveimur árum, þegar hinir heimsfrægu
leikarar, Elisabeth Taylor og Richard
Burton léku aðalhlutverkin fyrir fullu
húsi víða í Bandaríkjunum. Sýningar
Leikfélags Akureyrar standast saman-
burð við sýningar atvinnuleikhúsanna í
Reykjavík og er það umtalsvert afrek í
ekki stærri byggð en á Akureyri og við
Eyjafjörð.
Leikfélag Akureyrar hefur verið
starfrækt frá 1917 og er því gamalgróið
félag, sem tengist nú upphafi nútíma-
leiklistar á Islandi með sérstökum
hætti. Um og eftir síðustu aldamót var
Stefanía Guðmundsdóttir sú leikkona
hér sem mesta athygli vakti og mikið
orð fór af. Um leik hennar segir Anna
Borg, dóttir hennar, í endurminningum
sínum: „Listaferill mömmu var óvenju-
legur og leikgáfa hennar að sama skapi
óvenjuleg. Meiri hæfileika og^ glæsi-
legri getur ekki," sagði íslenzki rithöf-
undurinn og leikritaskáldið Einar Kvar-
an, þegar hann — sem búsettur var í
Ameríku — kom til Reykjavíkur og sá
mömmu á leiksviði. Mamma hafði aldrei
hlotið neina tilsögn i leiklist. Hún varð
sjálf að segja sér allt. Það var ekki fyrr
en mörgum árum seinna eftir að ég
fæddist, sem hún var part úr ári í
leikskóla Konunglega leikhússins."
Anna Borg átti eftir að verða ein
þekktasta leikkona í Danmörku á sinni
tíð og starfaði við Konunglega leikhúsið
í Kaupmannahöfn og tvær systur henn-
ar, Þóra Borg og Emilía Borg, settu svip
á íslenzkt leikhús i áratugi.
Nú er merki þessarar merku leikhefð-
ar Stefaníu Guðmundsdóttur og dætra
hennar haldið á loft með glæsibrag hjá
Leikfélagi Akureyrar, þar sem sonar-
dóttir Stefaníu Guðmundsdóttur, Sunna
Borg, er ein helzta leikkonan. Vafalaust
er það fátítt ef ekki einsdæmi, að sama
fjölskylda komi svo mjög við sögu
listgreinar og hér hefur orðið.
Athyglisvert
sjónvarpsleikrit
Fyrir skömmu sýndi sjónvarpið leik-
rít eftir ungan rithöfund, Sveinbjörn I.
Baldvinsson, sem fjallaði um viðfangs-
efni úr daglegu lífi okkar íslendinga,
sem flestar fjölskyldur í landinu þekkja
sennilega, þ.e. vandamál ungra hús-
byggjenda.
Ohætt er að fullyrða, að margir sem
þetta leikrit sáu þekktu ýmis atvik úr
daglegu unhverfi sínu. Línurnar voru
dregnar með sterkum litum. Höfundin-
um hefur vafalaust þótt það nauðsyn-
legt til þess að koma efni verksins til
skila. Sjónvarpsleikrit þetta vekur ýms-
ar spurningar um stöðu æskufólks i
okkar samfélagi.
Höfundur þessa Reykjavíkurbréfs
hittir ár hvert mikinn fjölda af ungu
fólki að máli, sem ýmist er að ljúka
stúdentsprófi eða háskólaprófi og er i
atvinnuleit. Sérstaka athygli vekur hin
síðari ár, hvað þetta unga fólk er óráðið
um það, hvað það ætlar að taka sér fyrir
hendur að stúdentsprófi loknu. Það
virðist regla fremur en undantekning,
að æskufólkið geti ekki gert upp hug
sinn. Margir kjósa þá leið að vinna
fyrsta árið eftir stúdentspróf eða ferð-
ast um heiminn. Nokkur ungmenni
lögðu í ferð í haust austur á bóginn um
Síberíu og til Kína og fleiri landa i Suð-
austur-Asíu til að kanna ókunna stigu.
Aðrir skrá sig í háskóla til málamynda
og telja sér nauðsynlegt að fá umþótt-
unartíma áður en örlagarík ákvörðun er
tekin um framhaldið.
Æskufólkið hefur litla trú á, að
hefðbundnar háskólagreinar tryggi at-
vinnu og góða afkomu i framtíðinni.
Ungur maður hafði orð á því á dögun-
um, að andrúmsloftið meðal náms-
manna við Háskóla Islands væri bein-
línis ógeðfellt. Samkeppnin milli há-
skólanema væri orðin svo mikil i að
komast áfram í einstökum deildum, að
enginn bæði annan um glósur eða aðrar
upplýsingar. Mikill og fullnægjandi
námsárangur dugir ekki lengur til að
fólk komist áfram i sumum deildum.
Annar ungur maður kvaðst fyrir nokkr-
um vikum hugleiða að hætta námi i við-
skiptafræðideild á fyrsta ári, þar sem
fyrirsjáanlegt væri að einungis rúmlega
10% af þeim sem þar væru við nám
mundu komast í gegnum próf í vor.
Enn annað stúdentsefni hafði orð á
því fyrir skömmu, að liklega væri bezt
að fara i handverk, þvi að möguleikar til
atvinnu i lækningum, tannlækningum,
viðskiptafræðum og lögfræði væru tak-
markaðir.
Lokað þjódfélag?
Þessi vandamál horfa þannig við
ungu fólki, sem hefur farið til útlanda
til náms og dvalizt með öðrum þjóðum
um skeið, að þegar komið er til íslands
aftur sýnist ómögulegt að „komast inn i
þetta þjóðfélag" eins og fleiri en einn
hafa haft á orði. Þessi hópur þarf að
gera margt i senn. Hann þarf að finna
vinnu við sitt hæfi og þykir það ótrúlega
erfitt í þjóðfélagi hins fræga kunn-
ingsskapar. Á sama tima þarf þetta fólk
að komast í húsnæði og fær ekki at-
vinnu á þeim launum að dugi til þess að
borga 14 þús. krónur í húsaleigu á mán-
uði fyrir litla íbúð. Þá snýr þetta fólk
sér að því að gera það sem allir aðrir
hafa gert á undan þeim: að kaupa ibúð.
Þau kynnast þá þeim vandamálum, sem
Sveinbjörn I. Baldvinsson lýsti svo vel í
sjónvarpsleikriti sínu.
Hvers vegna er þetta
svona erfitt?
Samtöl við þetta unga fólk og leikrit
hins unga rithöfundar urðu til þess, að
erlendur maður sem um skeið hefur ver-
ið búsettur og starfandi á íslandi, en
hefur margt séð og viða komið við,
starfað bæði í Asíu og Afríku, var
spurður um það, hvernig islenzkt þjóð-
félag kæmi honum fyrir sjónir og hvers
vegna það væri augHóslega erfiðara að
þessu leyti að búa á Islandi og koma sér
fyrir en víða annars staðar.
Þessi útlendingur svaraði þvi til, að
þjóðfélag okkar virtist sinna betur eldra
fólki en hinum yngri. Hann kvað íslend-
inga ala börn sín upp á frjálslegri hátt
en tíðkaðist i öðrum löndum og án þess
að uppvaxandi kynslóð væri gerð nokk-
ur grein fyrir þeim hættum, sem væru
samfara nútima þjóðfélagi. Fram á sið-
ustu ár hefðum við komizt upp með
þetta vegna þess að ísland hefði fram að
þessu verið mjög sérstakt þjóðfélag,
frábrugðið öðrum. Nú væri „menningin"
að hefja innreið sína á íslandi með
neikvæðum hliðum nútíma þjóðfélags
og þess vegna gætu þessar uppeldisvenj-
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. NÓVEMBER 1984
REYKJAVÍKURBRÉF
laugardagur 24. nóvember
ur íslendinga átt eftir að koma óþyrmi-
lega í bakið á æskufólki okkar.
I annan stað sagði þessi erlendi mað-
ur, að það væri skoðun okkar íslend-
inga, að við ynnum meira en aðrar þjóð-
ir. Hann kvað þetta hins vegar koma sér
þannig fyrir sjónir, að við ynnum minna
en þjóðir í nágrenni við okkur og alla
vega minna heldur en Bandaríkjamenn.
Þetta ætti auðvitað þátt í því hversu
erfiðlega okkur gengur að reka þjóðfé-
lagið og væri undirrót að mörgum
vandamálum sem hér væru á ferðinni ár
eftir ár án þess að nokkur lausn fyndist
á þeim.
í þriðja lagi sagði þessi útlendingur
það mjög áberandi fyrir aðkomumann,
sem eitthvað þekkti til, að þjóðfélags-
kerfi okkar væri byggt upp að gömlum
evrópskum fyrirmyndum, greinilega
tekið í arf frá valdatíma Dana á íslandi.
Því væri fyrst og fremst ætlað að hafa
eftirlit með öllu sem gerðist og koma
fyrirmælum ofan frá í gegnum allt kerf-
ið. Það væri ekki sniðið með það í huga
að það skilaði þeim verkefnum frá sér,
sem því væri ætlað. Þessar meginástæð-
ur taldi þessi erlendi maður vera fyrir
því, hvað okkur íslendingum gengi erf-
iðlega að reka þjóðfélag okkar, hversu
erfitt væri fyrir ungt fólk að koma sér
fyrir eftir að hafa dvalið í nokkur ár
erlendis og kynnzt öðrum þjóðfélögum
sem væru fastari í sessi og þægilegri við
að búa, hversu erfiðlega gengi fyrir
þetta unga fólk að aðlagast á ný ís-
lenzku þjóðfélagi.
Allt hlýtur þetta að verða okkur tölu-
vert umhugsunarefni. Ekki er það til
farsældar í bráð og lengd ef það verður
niðurstaða íslenzks æskufólks, að það sé
á allan hátt svo erfitt að búa á íslandi,
ekki einungis af náttúrunnar höndum,
heldur einnig af mannavöldum, að það
verði ekki eftirsóknarvert í framtíðinni.
Bjarghringurinn
Síðari hluta októbermánaðar efndu
samtökin Líf og land til ráðstefnu um
stöðu atvinnuveganna. Á þessari ráð-
stefnu voru flutt nokkur erindi, þ.á m.
talaði Magnús Magnússon verkfræðing-
ur um stóriðju. I þessu erindi sagði
hann m.a.:
„Það er merkilegt með okkur Islend-
inga að bjarghringurinn sem við ætlum
að fleyta okkur og lifa á þarf alltaf að
vera sá sem er lengst undan og lengra er
að synda að. Virkjanir áttu að bjarga
öllu, en það var ekki lengi. Síðan varð
það stóriðja, fiskeldi tók við, en þegar
menn fóru að kynnast rekstri fiskeldis-
stöðva og leysa varð vandamál sem
þeim fylgja, eins og gengur og gerist í
allri framleiðslu, þá varð lífefnaiðnaður
ofan á og telst af mörgum framtíðar-
lausn í atvinnumálum. Bjarghringur
okkar hefur alltaf þurft að vera sá, sem
fáir þekkja til hlítar og því geta allir
tjáð sig um málið. Bjarghringinn sem
við sjáum í fjarska rétt eins og í hilling-
um. Nei, góðir lesendur, framtíðin er í
dag. Ef við vinnum eins vel og við getum
með árvekni og alúð og endurtökum það
á morgun er framtíðin okkar. Ekki má
skilja orð mín svo, að ég vilji gera lítið
úr ábendingum og framtíðarspám
þeirra manna sem visa okkur veginn að
lífefnaiðnaði, fiskeldi, stóriðju og fleiri
greinum, heldur vil ég benda á, að það
er ekki skynsamlegt að einfalda hlutina
um of og setja allt traust á eina grein
iðnaðar, heldur á að hlú að þeim grein-
um sem fyrir eru og eiga framtíð og
horfa með raunsæi á möguleika okkar
með arðsemi og annan ávinning í huga.
Stóriðja getur skilað okkur nokkuð fram
á veg, ef rétt er á málum haldið í átt að
betra mannlífi og hagsæld."
Síðan segir Magnús Magnússon:
„Orkufrek iðnfyrirtæki í landinu eru
íslenzka álfélagið, Islenzka járnblendi-
félagið, Áburðarverksmiðjan og Kísil-
gúrvinnslan. Þessi fyrirtæki og sérstak-
lega þau fyrrnefndu, ollu gífurlegri
byltingu í iðnaðar- og verkkunnáttu
okkar íslendinga, þar sem við lærðum
4 1

* .
EMILÍA BORG
sem Olivía í Þrettándakvöldinu hjá Leikfélagi
Reykjavíkur 1933.
STEFANÍA GUÐMUNDSDÓTTIR
sem Guðný f Lénharði fógeta hjá Leikfélagi Reykjavíkur 1913.
ÞÓRABORG
sem Guðný í Lénharði fógeta hjá Leikfélagi
Reykjavíkur 1929—1930.
SUNNA BORG
sem Guðný í Lénharði fógeta f sjónvarpsleikriti
1974.
ANNABORG
sem heilög Jóhanna í samnefndu leikriti f Þjóðleikhúsinu 1951.
og fengum dýrmæta reynslu í undirbún-
ingi og að standa að slíkum fram-
kvæmdum... Margfeldisáhrif álversins
sjást greinilega í Hafnarfirði, Járn-
blendifélagsins á Akranesi og Kísilgúr-
verksmiðjunnar við Mývatn. Þekking
flyzt með einstaklingum en ekki fyrir-
tækjum. Dæmi um einstaklinga sem
fóru í eftirfarandi framleiðslu eða
sjálfstæða starfsemi eftir þjálfun og
vinnu hjá orkufreku iðnfyrirtækjunum
eru: ráðgjöf í uppbyggingu örtölvuiðn-
aðar, gerð hugbúnaðar í framleiðslu-
stjórn fyrirtækja, framleiðsla grillkola,
framleiðsla steinullar og hönnun og
ráðgjöf við framleiðniaukningu í fisk-
iðnaði. Dæmin sýna, að stóriðjan mynd-
ar umhverfi, sem vekur upp nýjar
hugmyndir og örvar menn til fram-
kvæmda."
Þá segir Magnús Magnússon: „Að
virkja fallvötn og reka stóriðjufyrirtæki
eru hlutir, sem við kunnum sæmilega
vel og áframhald á þeirri braut skilar
sér fljótt í atvinnu og nokkrum arði.
Reynslan af tæknilegum málefnum ál-
félagsins og árvekni og röggsemi
starfsmanna og stjórnenda járnblendi-
félagsins sem tóku við verksmiðju sem
upphaflega var gerð fyrir 52 þús. tonna
ársframleiðslu og framleiða nú í henni
59 þús. tonn sýna það og sanna. Lífefna-
iðnaður og jafnvel fiskeldi þarf lengri
aðdraganda, enda erum við byrjendur á
þvf sviði og þær greinar krefjast tima til
undirbúnings og fjármagns til að mæta
þeim kostnaði sem lagt er út í við undir-
búning og uppbyggingu þar til tekjur af
fjárfestingunni skila sér. Ef erlendar
skuldir væru ekki eins sligandi og í dag,
væri val okkar í ýmsum málum annað
og meira. Stefnan hlýtur að vera sú, að
jafnframt stórfyrirtækjum í orkuiðnaði
verði hlúð að smærri fyrirtækjum sem
byggja á sköpunarmætti einstaklingsins
og athafnaþrá og geta greitt hærra verð
fyrir raforkuna en hinar stóru rekstrar-
einingar orkuiðjunnar sem finna rekstr-
argrundvöll sinn í lágu raforkuverði.
Menn eiga ekki að velja á milli stóriðju
og smáiðnaðar heldur að byggja fram-
leiðsluna á breiðum grunni frá stóriðju
til smáiðnaðar og allt þar á milli."
Loks segir Magnús Magnússon:
„Það er margt sem bendir til þess að
það séu ekki einungis togarar sem eru of
margir á Islandi heldur einnig frysti-
hús. Eftir því sem ég kemst næst fæst á
mörkuðum í Japan og Bandarikjunum
hærra verð fyrir fisk sem er frystur og
færður í umbúðir um borð í skipunum.
Þetta mun leiða til þess að eldsneytis-
notkun togara mun aukast á hvert kíló
fisks þótt siglingum af miðum i land
fækki. Nauðsyn þess að framleiða elds-
neyti fyrir flotann með innlendri orku
fer vaxandi og rannsóknir á þessu sviði
ættu skilyrðislaust að aukast. Ef fra'm-
leiðsla eldsneytis með innlendri orku er
hagkvæm, þá skapast grundvöllur fyrir
gífurlegri stóriðju sem væri mjög svo
tímabær."
Ekki er það til
farsældar í
bráð og lengd
ef það verður
niðurstaða ís-
lenzks æsku-
fólks, að það sé
á allan hátt svo
erfitt að búa á
íslandi ... að
það verði ekki
eftirsóknarvert
í framtíðinni.