Morgunblaðið - 16.01.1985, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 16. JANÚAR 1985
Reynslan frá
Grundartanga
Hrakspárnar um járnblendiverksmiðjuna hafa ekki ræst
— eftir Daníel
Agústínusson
Deilan í Eyjafirði
Skiptar skoðanir Eyfirðinga um
stóriðju í héraðinu hafa vart farið
fram hjá neinum. Undirskriftum
er safnað gegn stóriðju og þær af-
hentar forsætisráðherra. Síðan
kemur enn stærri hópur, sem vill
stóriðju að undangenginni ítar-
legri rannsókn. Þarna standa tvær
fylkingar, hvor gegn annarri. Það
er ekki ætlun mín að blanda mér í
málefni Eyfirðinga. Þeir hafa oft
sýnt það áður, að þeir eru flestum
hæfari til að taka ákvarðanir í
eigin málum, eins og byggð þeirra
og samvinnustarf ber vitni um.
Hinsvegar rifja umræður þeirra
Eyfirðinga og blaðaskrif þeim
tengd upp atburði, sem skeðu í
nágrenni Akraness fyrir 10 árum,
þegar undirbúningur stóð yfir að
byggingu járnblendiverksmiðj-
unnar á Grundartanga í Hvalfirði.
Skoðanir manna nú eru hinar
sömu og þá var haldið á lofti.
Jafnvel orðalagið er hið sama og
fyrir 10 árum.
Málið kynnt —
Vel fagnað
Það mun hafa verið veturinn
1973—’74 að Halldór E. Sigurðs-
son, alþm. og ráðherra, hélt fundi
í hreppunum sunnan Skarðsheiðar
og kynnti hugmyndir, sem fram
voru komnar í ríkisstjórninni um
járnblendiverksmiðju á Grundar-
tanga. Var þeim ákaflega vel tek-
ið. Menn sáu þarna fyrir sér öflugt
fyrirtæki, sem skapaði fjölbreytni
í atvinnulífi héraðsins. Unga fólk-
ið sem þá leitaði atvinnu sinnar til
Reykjavíkur eða suður á Keflavík-
urflugvöll ætti kost á störfum í
heimahögum. Besta ráðið við
flóttanum „suður“ væri efling at-
vinnulífsins í héraðinu.
Halldór E. Sigurðsson taldi mál
þetta ekki aðeins mikilvægt vegna
atvinnulífsins heldur og hafnar-
gerðar við Grundartanga, sem
gæti orðið grundvöllur að enn fre-
kari atvinnuuppbyggingu í hérað-
inu og aukinni þjónustustarfsemi.
Um þetta voru heimamenn sam-
huga, sem þátt tóku í umræðunum
og bjartsýnir á framtíðina. En
Adam var ekki lengi í Paradís.
Magnús Kjartansson sem þá var
iðnaðarráðherra hafði beitt sér
fyrir viðræðum við erlent stórfyr-
irtæki um eignaraðild og sýnt
málinu áhuga. Hinsvegar kom það
fljótlega í ljós að djúpstæður
ágreiningur var í Alþýðubanda-
laginu um verksmiðjuna.
Andstaðan hefst
I kosningum til Alþingis vorið
1974 barðist Jónas Árnason alþm.
í Vesturlandskjördæmi harkalega
gegn málinu og sagði því raunar
stríð á hendur. Skipti hér engu
máli, þótt þetta væri að nokkru
leyti fóstur Magnúsar Kjartans-
sonar. Að loknum kosningum fór
hann hamförum í Borgarfirði og
eina áhugamál hans næstu árin
var að forða Vesturlandi frá þeim
ósköpum sem járnblendiverk-
smiðja myndi valda kjördæminu.
Mun vera nokkuð sérstakt að
þingmaður hagi störfum sínum á
þann hátt. Röksemdirnar gegn
verksmiðjunni voru í stuttu máli
þessar: Ofboðsleg mengun. Óhæfir
sameignarmenn erlendis. A bygging-
artímanum þyrfti 500—600 menn í
vinnu og þar með myndi öll byggð
sunnan Skarðsheiðar leggjast í eyði.
Haugur af „snefilefnum" myndaðist
við verksmiðjuna. Þau væru baneitr-
uð. Auk þess myndi ódámur þessi
fjúka um allt umhverfið og eitra það.
Væru „snefilefnin" notuð í undir-
stöðu að vegagerð væri sá vegur
hættulegur yfirferðar. Vatnsból
Akurnesinga í Akrafjalli yrði í mik-
illi hættu og sennilega ónothæft.
Sem sagt: Verksmiðjan á Grundar-
tanga myndi leggja blómlega byggð
sunnan Skarðsheiðar í auðn og ógna
mannlífi á Akranesi. Það mátti ekki
minna vera.
Ýmsir sérfræðingar í umhverf-
ismálum voru látnir vitna um
þetta og fólk sem hafði séð járn-
blendiverksmiðjur erlendis, bar
þeim hroðalega söguna. Allt þetta
moldveður minnti á trúboða, sem
ferðuðust um landið í byrjun ald-
arinnar og töldu fólki trú um það,
að dómsdagur væri í nánd. Var
ekki að undra þótt margir yrðu
hræddir og vildu komast hjá því
að dómsdagur rynni upp, með því
að taka afstöðu gegn verksmiðj-
unni.
Skáld kveðja sér hljóðs
Skáld eru viðkvæm og gerninga-
veður þetta fór ekki framhjá þeim.
f löngu kvæði eftir eitt þeirra, sem
búsett er í héraðinu, eru þessi er-
indi, sem endurspegla áróðurinn
gegn verksmiðjunni:
nÞað rísa í byggðinni baneitruð fjöll
þau breidast um grundir og leira.
Blásýran læðist í vatnsból og völl
þið vitið hvað gerist þá fleira.
Við sjáum ei dauðann en samt gæti hann
í sókn orðið lúmskur að herja.
Og þá er ei hægt fyrir maðk eða mann
í moldinni líf sitt að verja.-
Erindi þessi þurfa ekki skýr-
ingar við, en þau eru ævarandi
heimild um málflutninginn. Ég
heyrði nýlega í útvarpinu að
skáldin í Eyjafirði eru komin af
stað á svipuðum nótum.
Almennur fundur
á Leirá
Á haustnóttum 1974 boðuðu
ráðherrarnir Gunnar Thoroddsen
og Halldór E. Sigurðsson fund á
Leirá og kynntu með ítariegum
framsöguræðum væntanlega verk-
smiðju á Grundartanga. Með þeim
var m.a. Baldur Johnsen læknir,
forstöðumaður Heilbrigðiseftirlits
ríkisins. Skýrði hann fyrirhugaðar
mengunarvarnir og þær kröfur,
sem til verksmiðjunnar væru
gerðar í þeim efnum.
Jónas Árnason alþm. hafði sma-
lað ýmsu fólki á fundinn, einkum
úr flokki sínum og gagnrýndi það
verksmiðjuna harðlega. Hann
hafði m.a. símað eftir 2 bændum
noröan úr Mývatnssveit. Þeir áttu
að bera vitni um alla þá bölvun,
sem Kísilgúrverksmiðjan hefði
leitt yfir Mývatnssveitina. Að
þeirra dómi var hún verst hin and-
lega og félagslega mengun, sem af
verksmiðjunni leiddi. Karlakórinn
hefði hreinlega dáið. Ung-
mennafélagið klofnað og annað
eftir því. Hinn góði og ljúfi félags-
andi við fjallavötnin fagurblá
væri nú grútfúll og stórmengaður.
Af þessum ástæðum skoruðu þeir
á bændur og búalið í Borgarfirði
að standa gegn verksmiðjunni og
sögðust mæla þar af reynslu og
heilindum.
Á fundinum vakti mikla athygli
framkoma ungs manns, sem kall-
aði sig umhverfisverkfræðing.
Hann var starfsmaður Baldurs
Johnsen en kominn á fundinn
samkv. beiðni Jónasar Árnasonar.
Erindi hans virtist helst vera það,
að gera allan málflutning Baldurs
sem tortryggilegastan. Fannst
ýmsum þarna nokkuð langt geng-
ið. Kenningin um hættuna af
„snefilefnunum" virtist frá honum
komin. Eftir langar umræður lauk
fundi þessum og fóru margir
óttafullir heim um framtíð hér-
aðsins.
Sóknin hert
Nokkru síðar var annar fundur
haldinn á Leirá að tilhlutan and-
ófsmanna. Þangað var fenginn ís-
lenskur læknir, sem hafði verið
við nám í Skotlandi m.a. í meng-
unarfræðum. Hann gekk lengra en
nokkur hafði áður gert og fullyrti
að allt drykkjarvatn Akranes-
kaupstaðar yrði baneitrað og
ónothæft. Nú varð fólk enn
hræddara en áður og aldrei lá bet-
ur á Jónasi þingmanni. Er ekki að
undra þótt fólk hrökkvi við, þegar
mál eru túlkuð á þann hátt í nafni
lærdóms og vísinda.
Þegar hér var komið, var sú
krafa sett fram, að atkvæða-
greiðsla færi fram um staðsetn-
ingu verksmiðjunnar. Ekki var
hægt að verða við þeirri beiðni,
þar sem búið var að taka ýmsar
mikilvægar ákvarðanir í samráði
við sveitastjórnirnar í hreppun-
um. Hefði krafa þessi komið fram
fyrr, tel ég líklegt að við henni
hefði orðið og verksmiðjan þá ver-
ið samþykkt. Hinsvegar má færa
líkur fyrir því, að hún hefði verið
felld, þegar hér var komið málum.
Þá var sú krafa uppi á síöasta
stigi að fela félagsfræðingum að
gera álit um þá röskun á búsetu,
sem verksmiðja á Grundartanga
hefði í för með sér. Það lenti víst í
tímahraki og harma fáir. Byggðin
hefur þróast með eðlilegum hætti
og engin slík vandamál eða félags-
leg komið upp.
Því ekki heldur
smáiðnaöur?
Á Leirárfundinum héldu nokkr-
ar pólitískar fylgikonur Jónasar
úr uppsveitum Borgarfjarðar
fjálglegar ræður gegn verksmiðj-
unni og töldu sig vita margt um
hættuna. Jafnframt sögðu þær að
betra væri að koma smáiðnaði upp
í héraðinu í stað hinnar hættulegu
verksmiðju. Um þetta gerði svo
Samband borgfirskra kvenna
samþykkt nokkru síðar og nefnd
var sett á laggirnar. Þrátt fyrir 10
ára starf hafa fáir orðið varir við
árangur af starfi hennar. Frétt
kom þó eitt sinn um það, að nefnd-
in legði til að bifreiðaverkstæði
yrðu stofnuð í öllum hreppum
Mýra- og Borgarfjarðarsýslu.
Væntanlega átti einnig þá að
leggja niður að einhverju eða öllu
leyti bifreiðaverkstæði K.B. í
Borgarnesi. Það er ekki öll vitleys-
an eins.
Sá hugsanagangur er því ekki
nýr — hjá þeim sem ekki mega
heyra stóriðju nefnda, að benda á
smáiðnað í staðinn, án frekari út-
skýringar. Þetta orð er eins og af-
sökun fyrir málstaðnum. Sann-
leikurinn er sá, að smáiðnaður og
stóriðja eru ekki og hafa aldrei
verið ólíkir valkostir. Þetta er ein-
stakt rugl, sem búið er að hlusta á
alltof lengi. Hugvitssamir og dug-
legir menn geta hvar og hvenær
sem er komið upp smáiðnaði, ef
nauðsynleg skilyrði eru fyrir
hendi. Verksmiðjan á Grundar-
tanga spillir ekki fyrir smáiðnaði.
Hennar vegna er hægt að koma
honum upp í hverjum hreppi
Borgarfjarðarhéraðs. Hvað hefur
áhugafólkið um smáiðnað aðhafst
sl. 10 ár?
Forustan brást ekki
Það er með ólíkindum, hversu
fámennur hópur kommúnista, sem
beitti fyrir sig nokkrum sérfræð-
ingum, komst langt í áróðri sín-
um, gagnvart hrekklausu fólki.
Hér að framan hafa nokkur dæmi
verið nefnd, en miklu meira er
ósagt. Það sem bjargaði málinu
gegnum allt þetta moldveður var
einbeitt forusta ríkisstjórnarinn-
ar og þá einkum þeirra ráðherra,
sem að framan eru nefndir. Nokk-
ur seinkun varð á framkvæmdinni
af ástæðum, sem ekki verða rakt-
ar hér, en aldrei var hvikað frá
settu marki.
Framleiðslan á Grundartanga
hófst í maí 1979. Nokkrir erfið-
leikar voru fyrstu árin vegna
orkuskorts, sölutregðu og verð-
falls. Með fullvirkjun Hrauneyja-
foss var komin nægileg orka.
Sveiflur á markaði verða sjálfsagt
ekki umflúnar og alltaf reiknað
með þeim. Þær koma sér þó ver,
| raðauglýsingar — raðauglýsingar — raöauglýsingar
húsnæöi óskast
Húsnæöi óskast
Ungan enskan verkfræöing vantar
3ja—4ra herb. íbúö á tímabilinu 1. mars til
31. desember (jafnvel lengur, eftir samkomu-
lagi) á höfuðborgarsvæðinu. Fyrirfram-
greiösla allt aö 6 mánuðir í erlendum gjald-
eyri.
Tilboö merkt: „Þ — 2622“ sendist augl.deild
Mbl. fyrir 28. janúar nk.
Húsnæði óskast
Ungum enskum verkfræöingi vantar
3ja—4ra herb. íbúö á tímabilinu 1. mars til
31. desember (jafnvel lengur, eftir samkomu-
lagi) á höfuðborgarsvæðinu. Fyrirfram-
greiösla allt að 6 mánuöir í erlendum gjald-
eyri.
Tilboö merkt: „Þ — 2622“ sendist augl.deild
Mbl. fyrir 28. janúar nk.
Veitingastaður —
miðbærinn
Til sölu nú þegar er veitingastaöur í fullum
rekstri í hjarta borgarinnar. Þeir sem hafa
áhuga sendi gögn sín á augld. Mbl. merkt:
„Miöbær — 1580“.
þjónusta
2 trésmiðir
Tökum aö okkur alla nýsmíöi og breytinga-
vinnu, setjum upp bílskúrshurðir, milliveggi,
uppsetningu á innréttingum og fl.
Upplýsingar í síma 78610.
Sjálfstæðisfélag
Húsavíkur
veröur meö baejarmálafund þriöjudaginn 15. janúar í kaffiteriu Hóteis
Húsavikur kl. 20.30. c ,
: Dagskrá: Almenn bæjarmál. oljomm.
Auglýsing frá Utan-
ríkismálanefnd SUS
— Fyrirlestur um
bandarísk stjórnmál
Hér á landi er staddur Edwin Fogelman prófessor í stjórnmálafræöi
víö Minnesotaháskóla í Bandaríkjunum. Mun hann flytja fyrirlestur á
vegum Utanríkismálanefndar SUS fimmtudaginn 17. þ.m. og nefnlst
fyrirlesturinn Stjórnmálaviöhorf I Bandaríkjunum viö upphaf síöara
kjörtimabils Ronalds Reagan.
Fyrirlestur prófessors Fogelmans á vegum Utanrikismálanefndar SUS
veröur i Valhöll viö Háaleitlsbraut fimmtudaginn 17. janúar kl. 20.30
og er öllum opinn. Aö fyrlrlestrinum loknum mun prófessor Fogelman
svara fyrirspurnum fundarmanna.
Utanríkismálanefnd SUS.
Sjálfstæðiskvennafélagið
Sókn í Keflavík
heldur almennan félagsfund mánudaginn 21. janúar nk. í Sjálfstæö-
ishúsinu, Hafnargötu 46, Keflavik, kl. 20.30.
Fundarefni: Bærinn okkar.
Gestur fundarins veröur Tómas Tómasson forseti bæjarstjórnar.
Vilborg Ámundadóttir og Sólveig Jónsdóttir flytja stutt ávörp.
Kaffiveitingar og bingó.
St/órnin.