Morgunblaðið - 23.01.1985, Page 22

22
MORGUNBLAÐID, MIÐVIKUDAGUR 23. JANÚAR 1985
Fáein orð um lýðræði
— eftirÞórð
Kristinsson
Almennt sammæli virðist um að
ríkjandi sjórnskipan á íslandi sé
lýðræði, enda skjalfest í stjórn-
arskránni. Þykir þvi ekki nema
eðlilegt að skreyta ræður þessu
hugtaki, einkum hátíðarræður og
þær sem samdar eru af stjórn-
málamönnum. Á hinn bóginn ligg-
ur ekki ætíð ljóst fyrir hvað nákv-
æmlega er átt við með hugtakinu,
né heldur hvort þeir sem velta því
mest í munni á hátíðisstundum
hafi hugmynd um að það ber til-
tekna merkingu.
Stjórnmál eru iðkuð innan
ramma ríkjandi stjórnskipunar og
verða því að lúta reglum hennar.
Hugtakið lýðræði í hefðbundnum
skilningi felur í sér þá meginreglu
að stjórnvöld ríkis sæki vald sitt
til lýðsins — til þeirra sem mynda
ríkið. Ein leiðin til að tryggja að
handhafar valdsins (stjórnvöld)
lúti vilja lýðsins er sú að stjórnað
sé að lögum, en ekki aö geðþótta
manna; m.ö.o. eru lögin viðmið eða
regla sem öllum ber að lúta. En að
baki lýðræðisreglunni liggur hug-
sjón sem unnt er að líkja við
ákveðna afstöðu, einskonar yfir-
lýsingu um að öllum meðlimum
lýðræðissamfélags beri að vinna
saman að sameiginlegri heill og
velferð. Grunnforsendan er frelsi
og jafnrétti. Þessa afstöðu getum
við kallað mælikvarða sem menn
hafa komið sér saman um; hún ber
„Þaö er nefnilega fyrst í
óbeinu lýðræöi eins og
okkar sem í alvöru reyn-
ir á þolrif lýðræöishug-
sjónarinnar og e.t.v. þá
sérstaklega á heilindi
fulltrúanna sem kosnir
eru til að fara meö
stjórn í umboði lýðsins.
í því efni er einkum
mikilvægt að fulltrúarn-
ir hafi skilning á því
hvaö í því felst að bera
ábyrgö.“
vott um ákveðinn skining á mann-
inum og stöðu hans í samfélaginu.
Og sé hún einlæg, þá heldur hún
lýðræðishugsjóninni lifandi og
virkari, þ.e. hún er þá meira en
einbert orðagjálfur.
Enda þótt frelsi, jafnrétti og al-
mannaheill merki ekki nákvæm-
lega það sama fyrir alla, þá er eigi
að síður ljóst að það sem einkum
greinir lýðræði frá annarri stjórn-
skipan er að einungis í slíku ríki
getur þessi afstaða blómstrað að
fullu, með því að þar eru til þær
stofnanir og reglur sem virða
hana og virkja: í lýðræðisríki eru
nefnilega stjórnarskrá, fulltrúa-
þing, almennur kosningaréttur og
stjórnmálaflokkar. En þessi fyrir-
bæri eru beinlínis til þess stofnuð
að tryggja virkt jafnrétti og frelsi
og viðhald þessa. Og tryggingin er
reist á því að hver þjóðfélagsþegn
tekur á sinn hátt þátt í meðferð
valdsins.
Nú hafa hagkvæmnisástæður í
verki ráðið því að óbeint þingræð-
islegt lýðræði hefur víðast tekið
við af beinu — þar sem allur lýður
myndaði löggjafann og fulltrúa-
kerfið var óþekkt. Vill þá tíðum
gleymast að hvort tveggja er reist
á sömu forsendunni: Að stjórnvöld
ríkis sæki vald sitt til lýðsins, til
þeirra sem mynda ríkið. Ástæðan
er einkum sú að í óbeina lýðræð-
inu hefur eiginlegur tilgangur lýð-
ræðisins tekið á sig breytta mynd.
Þannig má færa að því rök að
meginhlutverk lýðsins — kjósend-
anna — sé ekki lengur það að taka
beinar ákvarðanir um einstök
málefni ríkisins, heldur það eitt að
kjósa fulltrúa til að taka þessar
ákvarðanir. Hlutverk þeirra er
m.ö.o. að koma á fót stjórn, ann-
aðhvort í beinni kosningu um til-
tekna gefna stjórnarkosti eða að
kosinn er milliliður, þing, sem af-
tur myndar stjórn, einskonar
þingnefnd eins og hér tíðkast.
Þingið hefur þá eftirlit með nefnd-
TOSHIBA stærstir í örbylgjuofnum
BESTU KAUPIN
ÖRBYLGJUOFN
frá TOSHIBA Japan
10.877
stgr.
Góöir
greiösluskilmálar
• Bakar kartöflur á 5 mín. ^Bi • Steikir sunnud. lærið á 40 mín.
• Steíkir roastbeaf á 20 mín. • Sýöur fisk á 5—6 mín.
• Bakar sandköku á 6 mín. • Poppar á 3 mín.
Fáöu þér Toshiba örbylgjuofn, — ofn frá stærsta framleiöanda
heims á örbylgjuofnabúnaði. Frá Toshiba koma nýjungarnar. Þaö
nýjasta, ofnar meö DELTAWAVE dreifingu, meö eöa án snún-
ingsdisks. Ofnar búnir fullkomnustu öryggjum sem völ er á.
Fáöu þér ofn meö þjónustu: 190 blaösíöna matreiöslubók og
kvöldnámskeiö fylgir. Fullkomin námskeiösgögn á íslensku. Opinn
símatími og upplýsingar frá sérfræöing okkar í matreiöslu í ör-
bylgjuofnum, Dröfn H. Farestveit hússtjórnarkennara, menntaðri
frá Tilraunaeldhúsi Toshiba í Englandi.
Fullkomin þjónusta og þú færö fullkomið gagn af Toshiba
örbylgjuofnunum. 5 geröir fyrir heimili, 2 gerðir fyrir hótel og
mötuneyti.
EINAR FARESTVEIT & CO. HF.
BERGSTAÐASTRÆTI I0A - SlMI 16995
Þórður Kri.stin.s.son
inni sem það skipar. Og í þessu
felst einnig það hlutverk lýðsins
að setja stjórn (fulltrúa) af með
því að kjósa hana ekki aftur.
En enda þótt þessi breytta
mynd á eiginlegum tilgangi lýð-
ræðisins breyti því ekki að aðferð
þess er enn sem fyrr leið til að
taka stjórnmálaákvarðanir, þá
gerir hún það að verkum að valdið
sem slíkt skiptir um hendur:
Stjórnmálamaðurinn öðlast valdið
til ákvörðunar með samkeppni um
atkvæði lýðsins.Hins vegar skiptir
valdið ekki um eigendur.
Þessu fylgja auðvitað ýmis
vandkvæði, einkum þó á meðferð
valdsins. Þannig er það m.a. I
okkar samfélagi, að kjósandinn
veit ekki hverskonar stjórn hann
er að kjósa, enda þótt kosið sé að
lýðræðisreglum; hann veit ekki
fyrirfram hverskonar stjórn þing-
ið myndar að loknum kosningum.
Fjarlægð kjósandans frá eiginlegu
ákvörðunarvaldi verður til þess að
hann hvorki ber upp málefni sem
ráða örlögum hans, né heldur á
neinn þátt í ákvörðun um þau; slík
málefni eru venjulega borin upp
og ákveðin fyrir hann af „full-
trúum" hans. Fjarlægðin getur
þannig kynt undir tveimur mjög
varasömum afleiðingum: Hún get-
ur gert það að verkum að kjósand-
inn hættir að finna til ábyrgðar á
gerðum fulltrúa sinna, stjórn-
málamannanna, og fulltrúunum
hættir til að gleyma ábyrgð sinni
— gleyma því á hvaða forsendum
þeir eru kjörnir og taka að líta
valdið sem sitt eigið. Þessar af-
leiðingar ala hvor á annarri og
merki um báðar eru í okkar sam-
félagi. Af þessum sökum skiptir
miklu að missa ekki sjónar á því
að óbeina þingræðislega lýðræðið
er reist á sömu forsendu og hið
beina; að stjórnvöld sæki vald sitt
til þeirra sem mynda ríkið.
Það er nefnilega fyrst í óbeinu
lýðræði eins og okkar sem í alvöru
reynir á þolrif lýðræðishugsjónar-
innar og e.t.v. þá sérstaklega á
heilindi fulltrúanna sem kosnir
eru til að fara með stjórn í umboði
lýðsins. I því efni er einkum mik-
ilvægt að fulltrúarnir hafi skilnig
á því hvað í því felst að bera
ábyrgð. Ástæðan er þessi: Eigin-
legt hlutverk þeirra er fyrst og
fremst varðveisla lýðræðishug-
sjónarinnar, en sú varðveisla felur
í sér þá siðferðilegu ábyrgð að
starfa í anda hennar af heilindum
með hag allra manna samfélags-
ins að leiðarljósi. Þessi siðferði-
lega ábyrgð hvílir á öllum gerðum
þeirra vilji þeir vera trúir hug-
sjóninni sem þeir játast með
þátttöku sinni í lýðræðisríki. Láti
þeir hana lönd og leið er þátttaka
þeirra byggð á misskilningi og
þeir hafa þar með brugðist hlut-
verki sínu.
En ábyrgðin er ekki aðeins á
annan veginn. Sérhver þegn tekur
þátt í meðferð valdsins með því að
kjósa fulltrúa til að fara með það
fyrir sína hönd; vald stjórnar er
beinlínis fengið frá samfélaginu
og verður því helst að endurspegla
það allt. í þessum skilningi stjórn-
ar lýðurinn sér sjálfur. En um leið
verður að vera einhver réttlæting
á því hvernig samfélagið — eða sú
stjórn sem það kemur á fót — get-
ur lagt skyldur á herðar öllum
meðlimum þess. Réttlætingin er
að valdið er lýðsins, m.ö.o. þegar
hann hlýðir boðum stjórnar sem
hann hefur sjálfur komið á legg,
þá er hann að fara að sínum eigin
skipunum — að svo miklu leyti
sem vilji hans birtist í stjórnhátt-
um samfélagsins, lýðræðinu. Hér
falla því saman réttindi og skyld-
ur, þ.e. hugmyndin um rétt og vald
lýðsins til að koma á fót stjórn
gerir fyrirfram ráð fyrir þeirri
skyldu sérhvers einstaklings að
hlýðnast hinni settu stjórn. Og í
því efni skipta stjórnmálaskoðan-
ir engu máli. Allir meðlimir sam-
félagsins verða að fara að settum
reglum — sem þeir hafa sjálfir
sett sér — og minnast þess að til-
tekin réttindi fela í sér tilteknar
skyldur.
Ábyrgðin er því gagnkvæm:
Ábyrgð þjóðfélagsþegnanna gagn-
vart ríkinu sem slíku (sem í reynd
er ekkert annað en þegnarnir allir
í senn), og ábyrgð stjórnmáia-
mannsins gagnvart þegnunum.
Hún er einfaldlega sú að missa
aldrei sjónar á lýðræðishugsjón-
inni. Hundsi menn ábyrgðina vilja
þeir ekki viðhalda lýðræðinu.
/Wdur Krístinsson er prótstjórí rið
Háskóla fslands.
Poppópera í síðasta sinn
NEMENDUR og kennarar gagnfræðaskólans í Hveragerði munu sýna
poppóperuna „Eyjapeyjar, hverapíur, eldgos, ástir og allt hitt“ f Félags-
heimilinu & Seltjarnarnesi í kvöld klukkan 20.30. Hér er um að ræða
poppóperu, sem nemendur og kennarar sömdu og frumsýnd var í byrjun
desember. Þar eru 10 til 12 popplög fhitt, en leikstjóri er Margrét
Óskarsdóttir. Meðfylgjandi mynd var tekin af nemendunum á æfingu
poppóperunnar.