Morgunblaðið - 17.04.1985, Blaðsíða 44
44
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 17. APRÍL 1985
Orsakir vígbún-
aðar og hersetu
— eftir Arna
Björnsson
Afganistan og ísland
í greininni „Rússagrýlan" í Mbl.
10. apríl tilfærir Guðmundur
Magnússon blaðamaður klausu úr
ritgerð eftir mig frá árinu 1973.
Þar hafði ég talið upp nokkur riki
umhverfis Sovétríkin, sem verið
höfðu hlutlaus í aldarfjórðung frá
stríðslokum án þess að Rússar
réðust inn í þau. Eitt þeirra var
Afganistan.
Guðmundur virðist álíta, að
innrás Rauðahersins í Afganistan
í desember 1979 geri þessa upp-
talningu ómerka, svo er ekki. Milli
1973 og 1979 hafði það nefnilega
gerst, að stjórnvöld í Afganistan
höfðu illu heilli látið af hlutleysi,
en gert „vináttu- og varnarsamn-
ing“ við sovéska stórveldið og þar
með magnað á sig hina raunveru-
legu Rússagrýlu.
Slíkt eiga smáríki ætíð að var-
ast, því að í þesskonar samningum
er venjulega fólginn lævíslega
orðaður íhlutunarréttur stórveld-
isins. T.d. má túlka 4. og 5. gr.
NATO-samningsins á þann veg, að
þær eigi bæði við utanaðkomandi
og innri árá-s. Á þeim byggðist auð-
vitað bandaríska áætlunin um
skipulagðan skæruhernað á ís-
landi og síðan innrás, ef með
þyrfti árið 1949. Þetta plagg kom í
leitirnar fyrir ekki margt löngu og
fréttaritari Ríkisútvarpsins í
Bandaríkjunum sagði frá því fyrir
nokkrum vikum, en Morgunblaðið
hefur enn (11. apríl) ekki minnst á
það.
Úr sjálfheldu
Við samningu áðurnefndrar
greinar fyrir 12 árum byrjaði ég
hinsvegar að losna úr þeirri hugs-
anasjálfheldu, sem allt mannkyn-
ið hefur verið hneppt í frá stríðs-
lokum varðandi orsakir vígbúnað-
arkapphlaupsins. Að gefnu tilefni
finnst mér orðið tímabært að
greina blaðalesendum frá vissum
niðurstöðum, sem smám saman
hafa orðið deginum ljósari. Þær
eru einkum fengnar með aðferð
barnsins í sögunni um Nýju fótin
keisarans, þótt vissulega hafi þurft
að brjótast gegnum alltof mikið af
leiðinlegu lesmáli til að sannfær-
ast um, hversu greindir menn geta
orðið klossfastir í þeirri formúlu-
leðju, sem kallast „almennt viður-
kennd“.
Hergagnaframleiðsla
sem gróðalind
Sjálfum hafði mér lengst af yf-
irsést ein meginorsök þessa
kapphlaups og sú sem nú á dögum
skiptir langmestu máli fyrir við-
hald, aukningu og stigmögnun víg-
búnaðarins hvarvetna í heiminum
og þá auðvitað hér á landi líka.
Þessi orsök er sú óhugnanlega
staöreynd, að í iðnaðarstórveldun-
um, sem því miður ráða að miklu
leyti yfir efnahagsiífi heimsins, er
sjálf hergagnaframleiðslan og allt
sem henni fylgir orðin langtum
gjöfulli gróðalind en framleiðsla á
nokkurri einustu vörutegund ann-
arri, hvort heldur um er að ræða
nauðsynjavöru eða gerviþarfir.
í fyrra var sem svaraði 30 millj-
ónum ísl. króna eytt á hverri mín-
útu í þennan hernaðaróþarfa í
heiminum. Það er jafnmikið og fór
til allrar opinberrar þjónustu í
heiminum sama ár, þar með talin
öll skólamál og öll heilbrigðisþjón-
usta í heiminum. Það væri hægt
að seðja alla hungraða og þyrsta í
heiminum í heilt ár með þeim út-
gjöldum, sem á fjórum dögum er
eytt í hernaðaróþarfa. Og það
væri tiltölulega auðvelt að leysa
hungurvandamálið i Afríku með
því að bora eftir vatni og skipu-
ieggja áveitur úr stórfljótum og
stöðuvötnum fyrir þá fjármuni,
sem eytt er í þennan hernaðar-
óþarfa.
Því skal það ítrekað, að her-
gagnasamsteypurnar eru lang-
samlega stærstu og voldugustu
gróðafyrirtæki í heiminum í dag.
Og þær teygja anga sína um allan
heim, jafnvel til litlu aðalverktak-
anna og skipafélaganna hér norð-
ur á íslandi, sem fá svolitla mola
af stóru vígbúnaðarkökunni. En
það eru samt nógu stórir molar til
þess, að þetta eru voldugustu
fyrirtæki landsins og þau sem
mestu ráða í VSl, Verslunarráði
og SÍS og þar með í ríkisstjórn
lýðveldisins.
Eldri skýringar
En ég hef ekki verið einn um að
láta mér yfirsjást þessa mikilvæg-
ustu orsök vígbúnaðarkapp-
hlaupsins nú á dögum. Altént
minnist ég þess ekki að hafa
nokkru sinni heyrt nokkurn
„ábyrgan“ talsmann afvopnunar í
heiminum eða friðlýsingar íslands
minnast á þessa orsök, nema þá í
hæsta lagi með svo yfirborðslegu
stofnanaorðalagi, að samhengið
— eftir Barbara
Ehrenreich
Kftir birtingu þessarar greinar og
hinnar greinarinnar hér á opnunni
verður lát á birtingu greina um
fóstureyðingar í blaðinu í bili.
„Líffræðin getur aldrei svarað
spurningunni um það hvenær
fóstur sé orðið að persónu,” segir
Barbara Ehrenreich í meðfylgj-
andi grein úr The New York Tim-
es. Ehrenreich, sem er doktor í
líffræði, bendir á að sérhver ein-
staklingur eigi rétt á að taka sína
eigin ákvörðun varðandi fóstur-
eyðingu án ótta við að verða fyrir
sprengjuárás á lækningastöðinni
eða kallaðir illum nöfnum. I grein-
inni leggur höfundur áherzlu á, að
þar sem mikið skorti á að leiðir til
takmörkunar barneigna séu ör-
uggar sé þörfin fyrir fóstureyö-
ingu ekki „bundin við þær laus-
látu, ósiðlegu eða fáfróðu". Ehren-
reich er höfundur bókarnnar „The
Hearts of Men: American Dreams
and the Flight From Commit-
ment“.
Auk sprengjuárása á læknastof-
ur og ógnana í garð sjúklinga geta
samtök andstæðinga fóstureyð-
inga þakkað sér fyrir að hafa vald-
ið öðrum og óljósari harmi: Þeim
hefur tekizt að fá jafnvel þá sem
vilja frjálst val til að hugsa um
fóstureyðingar sem „siðferðilegar
ógöngur" eða „þrúgandi ákvörð-
un“. Jafnvel hjá þeim sem vilja
frjálsræði er ekki iengur talað um
fóstureyðingar öðruvísi en notuð
séu orð eins og „flókið" og „sárs-
aukafullt", og fara menn undan í
flæmingi í stað þess að segja sína
var óskiljanlegt venjulegu fólki.
Annaðhvort hefur talsmönnunum
líka sést yfir þessa orsök eða hún
hefur verið þeim of sjálfsögð til að
á hana þyrfti að minnast. Ég varð
a.m.k. að finna þetta út af eigin
hyggjuviti.
Það sem við höfum helst heyrt
talað um sem orsakir vígbúnað-
arkapphlaups og styrjalda er
nefnilega
1) að það sé togstreita milli aust-
urs og vesturs,
2) að tekist sé á um hugmynda-
kerfi í heiminum,
3) að geðtruflaðir herforingjar
ráði ferðinni, sem sækist eftir
hernaðaryfirburðum hernaðar-
yfirburðanna vegna,
4) er talað um heimsvaldastefnu í
þeim skilningi, að sumar þjóðir
vilji endilega ráða yfir öðrum
þjóðum,
5) að hér sé á ferðinni barátta um
auðlindir heimsins,
6) að verið sé að halda alþýðu
heimsins í skefjum.
Um fjögur fyrstu atriðin má
segja, að allar þessar huglægu og
sálfræðilegu orsakir eru vissulega
til — meðal einstaklinga. En engin
þeirra myndi nokkru sinni nægja til
að koma af staó vígbúnaóarkapp-
hlaupi eóa stórstyrjöld, nema fjár-
sterkir og áhrifamiklir aóilar kyntu
undir slíkum hugmyndum meó stór-
felldan ágóóa fyrir augum.
Baráttan um auðlindir er hins-
skoðun. Einnig er iðrun í tízku, og
kvenréttindakona ein og rithöf-
undur skýrði fyrir skömmu frá
því, að á hverju ári, sem liðið hef-
ur frá því hún lét eyða fóstri,
minnist hún þess með sorg daginn
sem barnið hefði átt að fæðast.
Ég get að sjálfsögðu ekki talað
fyrir hönd annarra kvenna, en það
eina sem ég harma í sambandi við
mínar eigin fóstureyðingar er hve
mikið þær kostuðu, en þeim pen-
ingum hefði annars mátt verja til
einhvers er veitti mér ánægju,
eins og að fara með börnin í bíó
eða skemmtigarða. Já, ég sagði
fóstureyðingar, í fleirtölu (hjá
mér hafa þær verið tvær) — að-
gerðir sem ekki eru einskorðaðar
við þær lauslátu, ósiðlegu eða fáfr-
óðu. Ég er reyndar fær um að
skilja þá tækni, sem beitt er við
takmörkun barneigna: ég lauk
doktorsprófi í líffræði, að vísu
fyrir þó nokkru, en get þó enn séð
fyrir mér okfrumur og eggfrumur,
og á sínum tíma þáði ég jafnvel
laun fyrir að kenna öðrum konum
leyndardóma æxlunarlífræðinnar.
En eins og allir, sem taka þátt í
deilum um fóstureyðingar, ættu
að vita, eru þær getnaðarvarnir,
sem telja má algjörlega hættu-
Iausar, ekki algjörlega áreiðanleg-
ar, þótt öllum reglum sé vandlega
fylgt. Margar konur hafa, eins og
ég, valið þær varnir, sem mest ör-
yggi er í, vegna þess að unnt er að
leita eftir löglegri fóstureyðingu
ef getnaðarvörnin bregst. Finnist
einhverjum þetta tillitslaus og
ósiðlegur kostur, ætti hann að tala
við munaðarleysingjana, sem
misst hafa mæður sínar vegna
skemmda í móðurlífi eftir notkun
getnaðarvarna eða að þær létust
úr hjartaslagi vegna of mikils
estrógens í getnaðarvarnapillum.
Árni Björnsson
„Þessi lauslega saman-
tekt verður að þessu
sinni að nægja til að
benda á, að svokölluð
togstreita milli austurs
og vesturs er ekki nein
meginorsök vígbúnaðar-
ins.“
vegar staðreynd og hefur komið
fram í ýmsum myndum í verald-
arsögunni. í fornöld var fólkió
helsta auðlindin eða framleiðslu-
tækið. Því reyndi yfirstétt einnar
þjóðar að leggja aðrar þjóðir und-
ir sig til að fá þaðan vinnuafl,
þræla, fyrir utan venjulegt her-
Ég minnist aðeins á munaðar-
leysingjana vegna þess að það
virðist ekki lengur hæfa að tala
um konurnar sjálfar þegar rætt er
um fóstureyðingar. í flestum þeim
skrifum gegn fóstureyðingum,
sem ég hef séð, er svo lítið minnst
á konurnar að lesandi sem ekki
veit betur gæti ályktað sem svo að
fóstrin byggju í upphituðum vefj-
aræktarglösum eða svipuðum ílát-
um. Það hlýtur að vera mjög erfitt
fyrir andstæðinga fóstureyðinga
að ímynda sér að raunveruleg
fóstur geta aðeins þróast inni í
konum, sem eru frábrugðnar
áhöldum í rannsóknastofum að
því leyti að þær hafa hugsun, til-
finningu, metnað, ábyrgð og mjög
oft ávísanahefti. Sá sem beinir
huganum eitt andartak að hlut-
verki konunnar í æxluninni getur
engan veginn ráðlagt eins og ekk-
ert sé að hún gefi barnið í stað
þess að láta eyða fóstrinu, því kon-
an verður að ganga í gegnum það
sem hvorki fóstrið né karlmaður-
inn þekkir, en það er meðgangan.
Frá sjónarhóli fóstursins er
meðgangan án efa mikilsverð. En
lítið aðeins á meðgönguna frá
sjónarhóli barnshafandi persónu
(ef „kona“ minnir of mikið á kven-
réttindi og án skirskotunar til af-
leiðingarinnar. Við erum að ræða
nú mánaða baráttu við misjafn-
lega erfið sjúkdómseinkenni, sem
oft fela í sér flökurleika, upplitun
húðarinnar, mikla úttútnun lík-
amans, svefnleysi, sljóvgun, hár-
missi, æðahnúta, gyllinæð, melt-
ingartruflanir og aukinn líkams-
þunga, sem erfitt verður að bæta
úr eftir á, og hámarkið er líkamleg
hættustund, sem stundum leiðir
til dauða, en er oftast ákaflega
sársaukafull. Ef karlar ættu á
hættu að komast í þetta ástand —
ef þeir vissu að vambir þeirra
ættu eftir að þenjast út eins og
þeir væru með skorpulifur á loka-
stigi, að þeir yrðu að vera í nærri
því heilt ár án þess að geta fengið
sér einn gráan, eina sígarettu eða
jafnvel eina aspiríntöflu, að þeir
gætu fengið svimaköst, að þeir
væru ekki færir um að ryðjast inn
i strætisvagna — þá er ég viss um
Fóstureyðing-
ar og siðgæði
fang. Á miðöldum var svo landar-
eignin helsta auðlindin. Og keisar-
ar, kóngar, furstar, greifar og
kirkjuhöfðingjar börðust um lönd-
in landgæðanna vegna auk þess
fólks og fénaðar sem fylgdi. Á síð-
ari öldum og fram á þessa öld hef-
ur baráttan einkum staðið um hrá-
efni til iðnaðar, námur og markaði.
öll árásarstríð, sem byrjað hafa
út af auðlindum, hafa hinsvegar
ævinlega verið réttlætt með hug-
sjónablaðri um föðurlandsást,
frelsi, lýðræði, mannréttindi, trú-
arbrögð, siðmenningu, þjóðarstolt
og jafnvel kyngöfgi. Og einmitt
þessu blaðri hefur lengst af verið
haldið að okkur í kennslubókum
og fjölmiðlum. Það er því engin
furða, þótt þessi vitleysa greypist
inn i fólk.
Vissulega hafa líka valdasjúkir
og stundum geðklofnir hershöfð-
ingjar og stjórnmálamenn oft ver-
ið taldir ákjósanlegir foringjar á
stríðstímum og við stríðsundir-
búning. Við getum tekið Napóleon
og Hitler sem dæmi. En þeir hefðu
aldrei komist neitt áfram, ef
frönsk og þýsk auðstétt hefði ekki
stutt við bakið á þeim og fjár-
magnað þá, af því að hún ætlaði
að hagnast á bröltinu í þeim — og
gerði það svo sannarlega.
Ný auðsuppspretta
Á okkar öld, 20. öldinni, hefur
svo orðið til þessi nýja auðsupp-
spretta fyrir mestu gróðapunga
heimsins, en það er blátt áfram
sjálfur vígbúnaðurinn sem arð-
bærasta framleiðslugrein í veröld-
inni. Þetta byrjaði strax i fyrri
heimsstyrjöldinni, þegar sömu
hergagnasamsteypurnar seldu
hinum stríðandi herjum vopnin og
skotfærin á víxl til að draga stríð-
ið á langinn og viðhalda sölunni.
Þetta stórjókst svo í síðari heims-
styrjöldinni, og þá komust banda-
rískir hergagnaframleiðendur
verulega á bragðið. Og síðan hafa
þeir eðlilega ekki viljað hætta að
að þungun yrði flokkkuð undir
kynferðislegan sjúkdóm og að
fóstureyðingar yrðu ekki umdeild-
ari en botnlangaskurður.
Þótt börnin séu tekin með í
myndina verður hún ekki svo ýkja
mikið öðruvísi, ekki heldur þótt
þið séuð, eins og ég, heilluð af
smáfólki með spékoppa, sem sief-
ar niður á hökuna. Því þótt afleið-
ing þungunar, sem gengur sinn
eðlilega gang, sé hrífandi, er ekki
líklegt að neinn bjóðist til að fjár-
magna uppeldið eða háskólagöng-
una. Ekki bjóða andstæðingar
fóstureyðinga heldur neinar
tryggingar fyrir lágmarkslaunum,
niðurgreiddu húsnæði, sjúkra-
tryggingu né neinu öðru til að „
draga úr óttanum við foreldra-
hlutskiptið. Við virðumst öll ætl-
ast til þess að öll byrðin við upp-
eldi barns eigi að lenda á því for-
eldri sem gat það í heiminn og,
eins og allt of algengt er, ef faðir-
inn finnst ekki eða hefur „stungið
af“ til að forðast meðlagsgreiðsl-
ur, þá þýðir „foreldri" aðeins móð-
ir.
Þegar samfélagið grípur inn í til
að hjálpa bágstaddri móður sem
reynir sjálf að ala upp sin börn,
felst hjálpin oftast i því einu að
bjóða henni ostbita úr umfram-
birgðum ríkisins og lítlfjörlega
peningaupphæð mánaðarlega sem
varla nægði ungum framagosa
fyrir trimmskóm, auk þess sem
móðirin fær viðurnefnið „sveita-
ómagi". Eðlilegra væri að heiðra
þær sem lifa af þungun og fæð-
ingu með sama skilningi og vild-
arkjörum og við veitum, hiksta-
laust, fyrrverandi hermönnum.
Nú getið þið andmælt og sagt að
ég ýki stórlega þau óþægindi sem
fylgja þungun og hættuna sam-
fara fæðingu, sem margar konur
gangast undir með glöðu geði. Það
er rétt, að minnsta kosti upp að
vissu marki. Hvað sjálfa mig varð-
ar þá var það þannig þegar ég
ákvað, að eignast börn, að mér
tókst að líta á flökurleikann á
morgnana sem sönnun fyrir heil-
brigði fóstursins, og álíta að
ofvöxturinn á maganum væri
munaður, sem grindhoruð kona