Morgunblaðið - 17.04.1985, Page 45

MORGUNBLADIÐ, MIÐVIKUDAGUR 17. APRlL 1985
hagnast á vopnaframleiðslu. Ekki
endilega til að beita vopnum, enda
er það farið að verða svo hættu-
legt, heldur bara til að geta selt
sífellt fullkomnari og dýrari tæki,
alltaf nýja og nýja gerð líkt og í
þvottavélabransanum. Til þess
þarf ekki endilega heimsstyrjöld.
Kalt stríð og mikill stríðsótti get-
ur alveg nægt sem réttlæting fyrir
áframhaldandi framleiðslu á æ
dýrari vopnabúnaði og æ fleiri
herstöðvum til að koma afurðun-
um fyrir. Nú síðast á að fara að
vígvæða himingeiminn. Þar ætti
að vera nóg geymslupláss fyrir
þetta dót. Vegna alls þessa er nú
langtum meiri fjármunum sóað í
vígbúnað en nokkru sinni hefur
verið á eiginlegum stríðstímum.
Það er nauðsynlegt að gera sér
ljóst, að hergagnaverksmiðjurnar
í Bandaríkjunum eru ekki eign
bandarísku þjóðarinnar eða ríkis-
ins, heldur eru þetta einkafyrir-
tæki. Ríkið er hinsvegar látið eyða
álitlegum hluta af skattpeningum
almennings til að kaupa hergögn-
in af einkafyrirtækjunum — til að
verja frelsið í heiminum eins og
það er orðað.
Það eru heldur ekki ríkisfyrir-
tæki, sem setja upp eldflaugar eða
ratsjárstöðvar víðsvegar um
heiminn. Það gera ýmist banda-
rískir verktakar eða verktakar í
viðkomandi löndum. Þannig sam-
tvinnast hagsmunirnir. Þannig
eru það bæði bandarískir og þó
einkum islenskir einkaverktakar,
sem hafa reist og munu reisa
hernaðarmannvirki hér á landi,
olíuhöfn, kjarnavopnabyrgi eða
ratsjárstöðvar. Það eru hagsmun-
ir þessara verktaka, sem utanrík-
isráðherra á í rauninni við, þegar
hann segir, að hér sé um hags-
muni alþjóðar að ræða.
Aróðurstækni
Hernaðarsamsteypurnar eiga
mikinn hlut í flestum áhrifamestu
fjölmiðlum heimsins, þ.á m. í
skemmtanaiðnaðinum. Með því
stuðla þær annarsvegar að beinum
áróðri og innrætingu, og hinsveg-
ar er stanslausu afþreyingarefni
dælt yfir almenning, svo að hann
fái ekkert ráðrúm til að hugsa
hvað þá aðhafast nokkuð varan-
legt varðandi eigin kjör eða fram-
tíð lífsins á jörðunni. Með þessu
móti er alþýðu heimsins ekki síður
haldið í skefjum en með beinu
vopnavaldi, þótt vissulega hafi sú
verið ein af eldri orsökum vígbún-
aðar.
Hernaðarsamsteypurnar leggja
auk þess gífurlegt fé í kosninga-
sjóði þingmanna og forsetafram-
bjóðenda í ríkjum sinum, auðvitað
með því skilyrði, að þeir sjái þeim
fyrir ríflegum hergagnapöntun-
um, þegar þeir hafa náð kosningu.
Þessvegna er Reagan alltaf öðru
hverju að koma nýjum vígbúnað-
aráætlunum gegnum þingið. Hann
er að efna leynileg kosningaloforð.
Skylt er að geta þess, að Eisen-
hower kallinn virtist byrjaður að
skilja þetta og missti út úr sér
nokkrar setningar í þá veru árið
1954. En það gerði hann aldrei aft-
ur, enda hefði hann þá ekki náð
endurkjöri árið 1956.
Sakleysið uppmálað
Það er líka rétt að gera sér ljóst,
að hergagnaframleiðendur líta yf-
irleitt alls ekki á sjálfa sig sem
hernaðarsinna, heldur barasta
sem sárasaklausa kaupsýslumenn,
eitthvað í líkingu við Davíð okkar
Scheving. Þeir telja sig einfald-
lega vera að framleiða vöru. Það
sé síðan stjórnmálamanna að
ákveða, hvort og hvernig sú vara
skuli notuð. Það má Ifkja þessu við
eins meinlitla atvinnugrein og
sælgætisframleiðslu að þeirra
dómi. Sælgætisframleiðendur vita
að sjálfsögðu, að varan, sem þeir
búa til, getur valdið tannskemmd-
um. En það er ekki okkar mál,
segja þeir. Það eru neytendur sem
ákveða, hvort þeir borða sælgæti
eða ekki. Og þá má líka bera áróð-
urinn um skelfilegt hættuástand I
alþjóðamálum saman við sælgæt-
isauglýsingar. Sá áróður er í raun-
ini auglýsing fyrir aukinni her-
gagnaframleiðslu — til hagsbóta
fyrir iðnaðinn.
Hergagnaframleiðendum kemur
það ekki heldur við, hvort búnað-
inum frá þeim er fleygt beint í
sjóinn eða plantað niður í her-
stöðvum um víða veröld eða skotið
út í himingeiminn. Hið eina sem
þá skiptir máli er að einhver kaupi
hergögnin af þeim. Og þeim er líka
sama, hverjir kaupa. Bandarískir
framleiðendur hafa ekkert á móti
því að selja Rússum vopn, ef
stjórnin leyfir og þeir geta borgað.
Þegar Henry gamli Ford var
spurður, hvað honum fyndist um
„the Soviet problem", þá svaraði
hann: „Ég kannast ekki við neitt
sovéskt vandamál. Þeir borga allt-
af á réttum tíma.“
Dvínar móð
Það fer ekki hjá því, að manni
hætti stundum til að fyllast
nokkru vonleysi, þegar ljóst verð-
ur, hvernig í pottinn er búið. Það
er t.d. ekki mikil von til þess, að
svokallaðar afvopnunarviðræður
stórveldanna beri nokkru sinni
árangur. Við vitum að vísu ennþá
minna um samtvinnun vígbúnaðar
og valdstéttar í Sovétríkjunum en
í Bandaríkjunum. En það er þó
deginum ljósara, að valdstéttin i
Sovétríkjunum mun aldrei gera
neinar þær tilslakanir, sem hún
telur setja sína eigin valdastöðu í
nokkra hættu. En einmitt slíkar
kröfur hlyti stjórn hergagnafram-
leiðenda í Bandaríkjunum að gera,
ef með þyrfti. Af því að það væri
vonlaust.
Reyndar virðast þessar viðræð-
ur aldrei hafa haft annan tilgang
en þann að slá ryki í augu fólks og
róa það um stund, meðan verið er
að undirbúa næsta stökk í vígvæð-
ingunni. Síðan fara viðræðurnar
út um þúfur um hríð, meðan ný
hernaðarmannvirki eru reist, en
eftir 1—2 ár er aftur sest að
samningaborði. Þannig hefur
þetta gengið eins lengi og ég man
eftir. Að sjálfsögðu er um leið ver-
ið að viðhalda valdaskiptingunni í
heiminum sem mest óbreyttri. Og
sjálfsagt skiptast fulltrúarnir líka
á upplýsingum, sem draga úr
þeirri hættu, að gereyðingarstríð
skelli á fyrir slysni. Og það má
kannski segja, að það sé skárra en
ekki neitt. En þessar viðræður
hafa aldrei dregið neitt úr sjálfum
vígbúnaðinum, nema síður væri,
og munu ekki gera, meðan sams-
konar stjórnvöld eru í báðum risa-
veldunum og verið hafa frá
stríðslokum.
Allt sem rýfur eða truflar
sjálfvirkni vígbúnaðarins hefur
hinsvegar visst gildi og gæti vald-
ið keðjuverkunum. Þessvegna
bregst bandaríska og sovéska
valdstéttin svo hart við hverju
smáræðis fráviki. Það sýndi t.d.
innrásin í Tékkóslóvakíu 1968 og
innrásin á Grenada í hitteðfyrra.
Og það sýnir áætlunin um innrás
og skæruhernað á íslandi árið
1949, sem nefnd var í upphafi
þessarar greinar.
Frumkvædi íslenskra
fyrirtækja
Sömu öflin eru að verki hér á
landi í mikið smækkaðri mynd.
Það eru ýmis auðugustu fyrirtæki
landsins, sem hagnast mest á upp-
setningu herstöðvanna og þjón-
ustu við þær. Og þessi fyrirtæki
ráða eins og áður sagði miklu hjá
Vinnuveitendasambandinu, Sjálf-
stæðisflokknum og Framsóknar-
flokknum. Það er því mikill mis-
skilningur, þegar sumir tala um
„undirlægjuhátt" íslenskra ráða-
manna gagnvart bandarískri
ásælni. Það eru einmitt ýmsir
máttarstólpar Sjálfstæðisflokks-
ins og SÍS, sem hagnast mest á
samstarfi við bandaríska verk-
taka. Þeir eru ekki að láta undan
neinum þrýstingi. Þeir eru þvert á
45^
móti að semja um sem mesta
hlutdeild í ágóðanum. Það er fullt
eins líklegt, að íslenskir verktakar
eigi stundum frumkvæði að því að
óska eftir meiri hernaðarmann-
virkjum, þegar þá skortir verk-
efni.
Við höfum líka séð, að Geir
Hallgrímsson getur verið nógu
staffírugur, þegar um er að ræða
hagsmuni Eimskips vegna her-
gagnaflutninga eða lendingarleyfi
fyrir Flugleiðir. Þá er nú ekki
undirlægjuhátturinn.
Rætur meinsins
Þessi lauslega samantekt verður
að þessu sinni að nægja til að
benda á, að svokölluð togstreita
milli austurs og vesturs er ekki
nein meginorsök vígbúnaðarins.
Hún er lítið annað en yfirskin eða
þjóðsaga, sem ótrúlega miklu
talmáli, lesmáli, myndmáli og
jafnvel tónmáli hefur verið varið
til að viðhalda sl. 40 ár. Enda gíf-
urlegir hagsmunir í húfi.
En rætur meinsins eru í fyrsta
lagi þær, að siðlaus ofsagróðasjón-
armið tiltölulega fárra risafyrir-
tækja ráða mestu um gang og
mögnun vígbúnaðarkapphlaups-
ins, og í öðru lagi er því viðhaldið
af siðlausum alræðisstjórnum,
sem óttast allar hugsanlegar
breytingar á eigin valdastöðu. I
þessum þokkalega tilgangi er sóað
óhemju verðmætum, sem nýta
mætti til að lina þjáningar og
bæta hag allra jarðarbúa. Þess í
stað er öllum jarðarbúum stefnt í
bráða tortímingarhættu, ef ein-
hverjum yrði á örlagarík hand-
vömm.
Til að geta grafist fyrir rætur
meinsins, þarf auðvitað fyrst að
skilja, hvar þær liggja. Fyrr verð-
ur ekki unnt að uppræta þær og
losna úr þeirri sjálfheldu, sem af-
vopnunar- eða vígbúnaðarmálin
hafa verið í síðustu 40 ár.
Árni Björnsson er þjódhittnfned-
ingur í Rerkjavík.
Fósturdeyðing veldur
fórnarlambinu þjáningu
fengi sjaldan að kynnast. En þetta
sannar aðeins það sem ég hef ver-
ið að segja: Samfélag sem sér góðu
hliðarnar á þungun ætti vissulega
að fá að mynda sér sínar eigin
skoðanir á fóstureyðingu. Við get-
um litið á fóstureyðingu sem
nauðsynlega viðbót við getnaðar-
varnir, eða sem óþægilegan sið-
ferðilegan valkost, eða sem eins-
konar manndráp — og af þessu
ræðst hver áhrif fóstureyðingar
hafa á okkur.
Ég verð að viðurkenna að ég
hefði ekki verið svona róleg og yf-
irveguð varðandi mínar eigin fóst-
ureyðingar hefði ég þurft að ryðj-
ast gegnum hóp sannfærðra mót-
mælenda sem hrópuðu að mér
„barnsmorðingi", eða hefði ég tal-
ið hættu á að ég yrði sprengd í loft
upp meðan ég svifi í óminni svæf-
ingarinnar. Hinsvegar væri ekki
svona mikið um andstæðar skoð-
anir og afsakanir ef frjálslyndari
aðilar væru ekki að klóra í bakk-
ann. Haldið verður áfram að eyða
fóstrum eins og gert hefur verið
til þessa, hvort sem okkur líkar
betur eða verr. En það sem angrar
mig er spurningin: Hvernig mun
til dæmis 16 ára stúlku líða eftir
fóstureyðingu? Finnst henni hún
vera dæmdur kynferisafbrota-
maður, morðingi sem látin hefur
verið laus til reynslu? Eða finnst
henni hún vera ung kona sem sé
fær um, eins og heilbrigðisráð-
gjafarnir segja, að taka upp nýtt
líf?
Þetta eru valkostir okkar, þvi
líffræðin verður aldrei fær um að
svara spurningunni um það hven-
ær fóstur verði að persónu. Verð-
andi persónur týnast daglega
vegna fósturláts, getnaðarvarna
eða þess að einhver tekur ekki eft-
ir því að verið er að gefa honum
eða henni undir fótinn. Við getum
hinsvegar svarað umbúðalítið og
án siðferðilegra vangaveltna
spurningunni um það hvenær
kona nái því að verða fullgild
persóna. Og það verður þegar við
öðlumst réttinn, óafturkallanleg-
an og tvfmælalausan, til að vera
ekki þungaðar ef við viljum ekki
vera þungaðar.
— eftir George F.
WUls
Allt frá því að hæstiréttur
Bandaríkjanna gerði fósturdeyð-
ingar að þrætuepli allrar þjóðar-
innar, hefur ein hlið málsins verið
vanrækt: sársaukinn. Fósturdeyð-
ing er sársaukafull fyrir það
ófædda barn, sem deytt er.
Vanrækslan á sínar skýringar.
Hjá andstæðingum fósturdeyð-
inga er það dauði barnsins, en ekki
sársauki þess, sem mestu skiptir í
þessu máli. Og þeir, sem styðja
fósturdeyðingar, verða hins vegar
— ýmist af tilfinningalegri þörf
eða til að gæta samræmis í rök-
semdum sínum — að» afneita
möguleikanum á þjáningu fósturs-
ins.
í ákvörðun hæstaréttar Banda-
ríkjanna árið 1973, þegar fóstur-
deyðingar að ósk kvenna voru
lögleyfðar, lýsti rétturinn þvf yfir,
að fóstrið sé ekki lifandi. Sú virð-
ist a.m.k. vera meiningin (ef hún
var þá yfirleitt nokkur), þegar
rétturinn lýsti fóstrinu sem ha-
fandi „möguleika til lífs“ (poten-
tial life). Þeir, sem styðja dóms-
úrskurðinn frá 1973, eru þannig
bundnir þeirri hugmynd, að fóstr-
ið, sem aðeins sé „möguleiki til
lífs“, geti ekki fundið til sársauka,
af því að sársauki er einkenni
virkilegs lífs (actual life).
Þannig fæðir fjarstæða laga-
bókstafsins af sér lfffræðilega
villu varðandi staðreyndir. Þessi
afdrifaríki misskilningur er efni
greinar í tímaritinu The Human
ýfe Review eftir prófessor John T.
Noonan við háskólann i Kaliforníu
(Berkeley). Þar getur hann um
fjórar helztu aðferðir, sem notað-
ar eru við fósturdeyðingar.
Útskafsaðferð er unnin með
hníf eða skröpu, sem deyðir fóstr-
ið (ef menn á annað borð leyfa
okkur að tala hér um „deyðingu"
þess, sem þeir álita einungis
„möguleika til lífs“). 1 sogskafsað-
ferð er beitt loftdælu, sem sogar
út fóstrið í pörtum, en á eftir er
notuð skafa til að hreinsa út leif-
arnar. í fósturdeyðingum eftir 12.
viku meðgöngu er ein aðferðin sú
að sprauta saltvatnsupplausn i
líknarbelgsvökvann. Saltið virðist
þá verka sem eitrun, því að húðin
á fóstrinu, sem konan fæðir af sér,
líkist húð, sem orðið hefur fyrir
sýrubruna. Ef saltvatnið lekur inn
í líkama móðurinnar fyrir slysni,
finnur hún til sársauka, sem lýst
er sem „verulegum“ (severe).
Fóstrið getur legið i saltvatns-
upplausninni i tvær klukkustund-
ir, áður en hjarta þess — sem sýn-
ir okkur þrautseigju þessa „mögu-
leika til lífs“ — hættir að slá.
Annar valkostur er sá að gefa
móðurinni lyfjaskammt, sem næg-
ir til að valda tjóni á blóðrás og
starfsemi hjartans í fóstrinu, en
afleiðingin er fósturlát eða fæðing
deyjandi barns. (Hér er líklega átt
við prostaglandin-aðferðina, en
hún er notuð í um 1% tilfella á
íslandi. Algengasta aðferðin, sem
hér er beitt, er sogskafsaðferð og
þar á eftir útskaf, en sk. saltvatns-
aðferð hefur naumast verið notuð
hérlendis. Aths. þýð.)
Því er eins farið um fóstrið og
um dýr eða kornabörn, að það á
sér ekkert tungumál til að tjá
sársauka. Samt sem áður drögum
við okkar ályktanir um að skepnur
þjáist, og við finnum til með þeim,
t.d. ungum selkópum, sem eiga sér
ekkert tungumál til að lýsa þján-
ingu sinni.
Það ríkir nokkur óvissa um þau
tímamörk í þróun fóstursins, þeg-
ar það byrjar að hafa sérstakar
skynjanir. Én rannsóknir á þróun
þess og atferli sýna, að á 56. degi
frá getnaði getur það hreyft sig.
(Aths. þýð.: Nýlegar rannsóknir
sýna, að það hreyfir sig frá því að
það er 5 vikna gamalt.) Tilefni
hreyfingarinnar kann að vera
óþægindi (þ.e. óþægileg staða fóst-
ursins i líknarbelgnum). Að örva
munn þess með snertingu leiðir til
viðbragðsathafna á 59. eða 60.
degi. A 77. degi er þróun fósturs-
ins orðin slík, að það er næmt
fyrir snertingu á höndum, fótum,
kynfærum og við endaþarm, og
um sömu tímamörk byrjar það að
kyngja. Prófessor Noonan telur
skrif lífeðlisfræðinga um þessi
mál veita okkur þær upplýsingar,
að „vegna þess að skynjunarnem-
ar og viðbrögð í hryggsúlu eru
komin til sögunnar, sé eins mikil
ástæða til þess að ætla, að ófædd
börn geti fundið til sársauka, eins
og að þau geti skynjað".
Bandaríkjamenn halda hátt á
loft sínum mannúðlegu sjónar-
miðum og finna til með þeim, sem
þjást. Eitt dæmi þess eru strangar
reglur um aflífun dýra. Vissar teg-
undir veiðigildra eru bannaðar.
Búfé má ekki slátra með þeim
hætti, sem talinn er þjáningafull-
ur. Villihundum og köttum ber að
lóga með mannúðlegum aðferðum.
En engin lög setja skorður við
því, að þessi ófæddu börn séu
deydd á þjáningafullan hátt. Það
gerðist meira að segja, að Planned
Parenthood, öfgakenndasti þrýsti-
hópur fósturdeyðingasinna, vann
sigur í dómsmáli fyrir hæstarétti
Bandaríkjanna, þar sem það var
dæmt andstætt stjórnarskránni
að banna saltvatnsaðferðina við
fósturdeyðingar. Þetta er ekki
prentvilla — hæstiréttur uppgötv-
aði það nefnilega, að sá réttur til
„einkalífs“ að fá framkvæmda
fósturdeyðingu (þótt höfundum
stjórnarskrárinnar hefði alveg
láðst að nefna þann rétt) veitti
einnig rétt til að velja ákveðnar
aðferðir við fósturdeyðingar.
Flestir verjendur fósturdeyð-
inga hafa sterka en auðskiljanlega
þörf til að halda umræðunni um
málið eins fjarri áþreifanlegum
veruleika og tök eru á. Þeir fyllast
biturleika þegar andstæðingar
þeirra nota ljósmyndir til að lýsa
þróun fóstursins snemma á með-
göngutímanum. Að sjá hversu
mjög það líkist barni, gerir það að
verkum, að erfiðara reynist að
trúa því, að fóstur sé ekkert annað
né meira en „möguleiki til lífs“. Og
ef viðurkennt væri, að fóstrið
fyndi til sársauka, þá værum við
Bandaríkjamenn settir i slæma
klípu, því að okkar áhyggjulausa
samvizka vegna 1,6 milljóna fóst-
urdeyðinga á ári hverju byggist á
þeirri viðteknu skoðun, að slíkur
sársauki geti ekki átt sér stað.
Í bók Mögdu Denes, „í neyð og
sorg — líf og dauði í fósturdeyð-
ingaspítala“, gekk hún ekki að
þessu efni með sannfæringu um
ranglæti fósturdeyðinga, heldur
skoðaði hún það með glögg-
skyggnu auga blaðamannsins
fyrir hinu smáa og áþreifanlega.
Ér hún virti fyrir sér likama fóst-
urs, sem hafði verið „eytt“, lýsti
hún andlitsdráttum þess sem
„stirðnuðum krampaflogum þeirr-
ar veru, sem var neydd til þess aö
deyja fyrir tímann“. Það er lýsing,
sem vert er að hafa í huga nú á
þessum degi, þegar framkvæmdar
eru þúsundir fósturdeyðinga.
George F. Wills er dílkaböfundur
bjá bandarískum stórblöðum. Próf.
John T. Noonan er meðal fremstu
fræðimanna í réttarheimspeki, og
rar honum helguð heilsíðugrein í
nýlegu hefti tímaritsins News-
week. Þessi grein birtist fýrst irið
mt.
Jón Valur Jensson cand. theol.
þýddi greinina og hefur óskað eftir
þrí að Mbl. birti hana. Hann hefur
einnig ríðið frrirsögninni.