Morgunblaðið - 30.10.1985, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 30. OKTÓBER1985
25
Línuritið sýnir niðurstöður könnunar á kostnaði við sorphirðu í 2.060 sveitar-
félögum í Bandaríkjunum. Sorphirða er með kostnaðarmeiri rekstrarliðum
sveitarfélaga. Minnstu bæjarfélögin í könnuninni höfðu 2.500 íbúa en þau
stærstu 700 þúsund.
Á lóðrétta ásnum er skráður árlegur kostnaður á hvert heimili. Á lárétta
ásnum er skráð stærð bæjarfélags. Útboðsfyrirkomulagiö skilar greinilega
lang-ódýrustu þjónustunni. Ytri aðstæður eru hinar sömu í öllum rekstrar-
þáttum.
nomy 84, des. 1976), kemur í ljós
að samgöngutæki, íestir og vagn-
ar, í almenningseign, reknir af
hinu opinbera, eru að jafnaði
kostnaðarsamari en samskonar
einkarekin þjónusta. Hins vegar
er gallinn á þessari könnun sá, að
ekki er gerð grein fyrir hver mis-
munur á þjónustu þessara rekstr-
arforma er, eða hvort einkarekst-
urinn hafi verið fús til að taka að
sér rekstur samgangna á öllum
leiðum sem borgaryfirvöld, hverju
sinni, telja nauðsynlegt að þjóna.
En hvers vegna ekki að líta nánar
á hagkvæmustu leið? Fróðlegt
væri t.d. að bera saman rekstrar-
kostnað við þjónustu Landleiða á
Hafnarfjarðarrútunni og þjónustu
Strætisvagna Reykjavíkur. Mér
?kilst að mjög hafi verið hugað að
báðum þessum fyrirtækjum á síð-
asta ári, svo ætla má að reynt hafi
verið að ná fram bæði góðri þjón-
ustu og ítrustu hagkvæmni. En
mér skilst þó að einhverra hluta
vegna sé rekstrarkostnaður hlut-
fallslega meiri hjá SVR. Fróðlegt
væri að fá fram ótvíræðar upplýs-
ingar í þessu efni. Getur verið
kostnaðarminna fyrir Reykjavík-
urborg að bjóða út samgönguleiðir
almenningsvagna — sumar eða
allar um leið og sama þjónustu-
markmiði er haldið?
Tvö önnur dæmi, sem tengjast
flutningum, læt ég fljóta hér með
til gamans:
Athugun David G. Davies „The
Efficiency of Public versus Pri-
vate Firms", sem birtist í Journal
of Law and Economics 14. april
1971, sýndi samanburð á rekstri
tveggja ástralskra flugfélaga.
Annað var einkarekið og stundaði
eingöngu innanlandsflug, en hitt
var ríkisrekið og stundaði bæði
utan- og innanlandsflug. Könnuð
var rekstrarhliðin við innanlands-
flugið, sérstaklega með athugun á
sætanýtingu og tekjum starfs-
manna. Einkarekna flugfélagið
bar sigur úr býtum á báðum svið-
um.
Hér í Bandaríkjunum fárast
menn líkleg jafn mikið yfir hinni
ríkisreknu póstþjónustu og gert er
gagnvart Pósti & síma á Islandi.
Hvernig stendur svo reksturinn
sig? Dagblaðið Roanoke Times &
World News gerði athyglisverða
tilraun á þessu sviði i lok árs 1980.
Sendir voru átta bögglar áleiðis til
blaðamanna, sem bjuggu í yfir 50
mílna fjarlægð frá sendingarstað.
Fjórir bögglar voru afhentir US
Postal Service, hinu ríkisrekna
fyrirtæki og hinir fjórir fyrirtæk-
inu United Parcel Service, sem er í
einkarekstri. Flutningsöryggi og
verð reyndist vera hið sama hjá
báðum fyrirtækjum. En ríkis-
stofnunin skilaði bögglunum fljót-
ar í hendur viðtakenda. Það mun-
aði 1—24 klst. („Case for Bur-
eaucracy" — Chates T. Goodsen,
New Jersey 1953.) Ríkisrekna
póstþjónustan hér í Bandaríkjun-
um hefur reyndar fundið ágæta
leið til þess að mæla gæði þjónust-
unnar. Sendir eru sérstakir
„njósnarar" út af örkinni, sem
arka inn á póstafgreiðslur með
margskonar bréf og böggla. Lip-
urð afgreiðslumanna er könnuð
ásamt tíma sendingarinnar. Þann-
ig fást nokkuð greinargóðar upp-
lýsingar ef óvenjuleg tregða er á
ákveðnum leiðum. Niðurstöður
ofangreindar könnunar þóttu
kærkomin lyftistöng fyrir banda-
rísku póstþjónustuna en varð til
þess að fyrirtæki í bögglabransan-
um tóku sig verulega á. Ekki hef
ég þó séð nýrri samanburðarkann-
anir.
Einkarekstur — út-
boðsrekstur er farsælli
Þær kannanir sem hér hefur
verið minnst á gefa ef til vill óljós-
ari mynd en margur hefði ætlað
um yfirburði einkareksturs yfir
ríkisrekstri í Bandaríkjunum á
þeim sviðum sem hér eru til um-
ræðu. Eins og áður er minnst á
eru auðvitað til vel rekin og illa
rekin fyrirtæki sem tilheyra báð-
um rekstrarformum. Við höfum
séð að ýmislegt bendir til að stærð
fyrirtækjanna virðist hafa veruleg
áhrif á rekstrarlega getu þeirra —
og yfirburðir einkareksturs í stór-
um stíl yfir stórum ríkisfyrirtækj-
um er starfa á sama sviði virðast
vera harla óljósir. Hér er auðvitað
hægt að nefna afmörkuð dæmi um
einstaka fyrirtæki er sýna annað,
en hér erum við í leit að heildar-
niðurstöðum.
Þegar bornar eru saman minni
rekstrareiningar verða yfirburðir
hreins einkareksturs nokkru skýr-
ari. En i þvi tilviki sem kannaður
var þriðju möguleikinn: einkafyr-
irtæki taka að sér ýmsa verkþætti
í útboði á vegum hins opinbera,
reyndist hann áberandi hagkvæm-
asti kosturinn. En þvi miður hefur
greinilega verið einblínt um of á
aðeins tvo þætti í flestum saman-
burðarrannsóknum, hreinan
einkarekstur — eða hreinan ríkis-
rekstur. Ég hef hins vegar ástæðu
til að fullyrða að útboðsfyrir-
komulagið megi nýt með bestum
árangri á mun fleiri sviðum en nú
er gert. Reynslan hefur sýnt okkur
að einkarekstur hefur lítið fram
yfir ríkisrekstur ef hann kemst í
einokunaraðstöðu. f smærri sam-
félögum er hætta á að einu fyrir-
tæki sé afhent slík aðstaða. Gegn
þessari hættulegu tilhneigingu er
aðeins til ein leið. Gæta verður að
samkeppni haldist. Þar er alls
ekki úr vegi sá möguleiki að ríkis-
fyrirtæki haldi eftir hluta þjón-
ustunnar svo stöðugt megi hafa
viðmiðunargrundvöll. Slíkt gæti
jafnvel reynst mjög ákjósanlegt ef
útboðsfyrirkomulagið væri nýtt í
auknum mæli.
Þannig væri einkafyrirtækjum
gefinn kostur á að spreyta sig í
auknum mæli á sviðum sem nú
eru einokuð af einum aðila, hvort
sem sá tilheyrir ríkis- eða einka-
rekstri. Heildarstjórnun væri hins
vegar enn í höndum hins opinbera.
Ríkið aflaði sér upplýsinga um
frammistöðu einkafyrirtækjanna,
gæði og hagkvæmni, út frá við-
miðunarrekstri ríkisfyrirtækis
sem starfaði á sama grundvelli og
einkafyrirtækin, þ.e. hefði verið
úthlutað ákveðnu þjónustuum-
dæmi eða ákveðnum þjónustu-
þætti. Þannig ætti að fást mjög
stöðug og skýr mynd af því hver
hagkvæmnin sé jafnan af útboðs-
fyrirkomulaginu um leið og sam-
keppnin um gæði og verð er tryggð
og lokað er á hættur á verðeinok-
un.
Ég legg áherslu á að hér er ég
ekki að ræða um aukinn þátt not-
enda í kostnaði við þá þjónustu
sem þeir njóta. Hér er átt við að
sveitarstjórnir eða ríki kaupi um-
rædda þjónustu af einkaaðilum og
tryggi jafnan aðgang allra að
henni, án tillits til framlags þeirra
í almannasjóði. Megin munurinn
er sá að í stað þess að ríkisvaldið
setji markmiðin, framkvæmi þjón-
ustuna og greiði kostnað af henni,
er framkvæmdin að stærstum
hluta afhent einkafyrirtækjum.
Við skulum setja þá kröfu að
breytingin hafi í för með sér sömu
eða aukin gæði, lægri kostnað —
lægri skatta og aukna kaupgetu
almennings. Ef við getum ekki
tryggt árangur með þessari hag-
ræðingu er auðvitað til óþurftar
að breyta. En ef niðurstaðan er
ótvírætt sú að ýmsir þættir í
opinberum rekstri séu betur
komnir sem útboðsverkefni til
einkafyrirtækja, þá ber okkur að
breyta í þessa átt. Ég fæ hins veg-
ar ekki séð að gild rök bendi til að
hreinn einkarekstur — þar sem
hið opinbera kemur hvergi nærri
við stefnumörkun á hinum sér-
tæku verkefnum, sé vænlegasti
kosturinn í ofangreindum tilvik-
um.
Á ráðstefnu sem Stjórnunarfé-
lagið hélt um einkarekstur/ríkis-
rekstur snemma árs 1984, flutti
ræðumaður einn, sem tamt er að
lofa ríkisrekstur á sem flestum
sviðum, varnarorð til ofurhuga
einkarekstur. Hann ræddi um
„draumaþjóðfélag" einkareksturs-
ins. Hann sá fyrir sér slökkviliðið
sem ók framhjá brennandi húsi án
þess að aðhafast nokkuð. Eigandi
hússins var nefnilega ekki „við-
skiptavinur" Slökkviliðsins hf.
Sjónarmið sem þetta er sett fram
þegar gera þarf einkareksturinn
að ímynd taumlausrar gróðafíkn-
ar og siðleysis. Og þessum
mönnum virðist hafa tekist ágæt-
lega þetta ætlunarverk sitt.
Einkarekstur fer brátt að heyra
til undantekninga í samfélagi
okkar. En það er langur vegur frá
ógeðfelldum dæmisögum um
mannlega vonsku sem ekki stand-
ast þær kröfur um siðferði og
markmið sem við höfum sett í
þjóðfélagi okkar, til hugmynda er
hvetja til samstarfs einkafyrir-
tækja og hins opinbera til þess að
gera draum okkar um almenna
velmegun og betra samfélag að
veruleika.
í næstu grein, sem jafnframt
verður sú síðasta af fjórum tengd-
um greinum mun ég ræða um
nokkur hugsanleg heildarsvör við
endurbótum á ríkisrekstri.
Höfundur er rið háskólanám í
rekstrarhagfræði og stjórnunar-
frædi í Bandaríkjunum. Hann er
fyrrrerandi framkræmdastjóri
fiilltrúaráós Sjálfstæðisfélaganna í
Reykarík.
Hækkun þungaskatts:
Átta félög bif-
reiðaeigenda
mótmæla
Morgunblaðinu hefur borist yfir-
lýsing frá átta félagasamtökum bif-
reiðaeigenda þar sem mótmælt er
nýútgefnum bráðabirgðalögum sem
fela í sér 56,25% bækkun þunga-
skatts.
1 yfirlýsingunni segir að verð-
bólguhækkanir á innkaupsverði og
rekstrarvörum bifreiða hafi reynst
eigendum atvinnubifreiða nógu
erfiðar þótt þungaskatti sé ekki
bætt ofan á. Byggingarvísitala
hefur hækkað frá sl. áramótum
um 24%, þungaskattur er nú
hækkaður um 56,25% og bensín-
gjald um40%.
Gjaldþol eigenda atvinnubif-
reiða og þeirra sem kaupa af þeim
þjónustu þolir ekki slíka hækkun.
Ætli ríkisvaldið að standa við
þessa skattpíningu veldur það
samdrætti og stofnar atvinnu þús-
unda manna og heimila þeirra í
hættu.
Á sama tíma og skorin eru niður
fjárframlög til vegamála er fá-
sinna að ætla eigendum atvinnu-
bifreiða að leggja fram aukið fé
til mótvægis. Gjaldþol þeirra er
ekkert skárra en hjá öðrum þegn-
um og væri því nær að minnka
álögur á þá. Samdráttur er nú
þegar verulegur hjá öllum eigend-
um atvinnubifreiða. Auknar álög-
ur stöðva bifreiðarnar smám
saman og varla þarf að taka fram
að engar þungaskattstekjur eru af
bifreið sem stendur ónotuð og
engar tollatekjur eru af bifreiðum
sem ekki eru fluttar inn.
Hagsmunafélög eigenda at-
vinnubifreiða vilja skora á ríkis-
stjórn og Alþingi að fella ofan-
greind bráðabirgðalög, draga úr
skattheimtu og láta endurskoða
nú þegar allar álögur á bifreiðar
svo og tollamál og úrelt fyrirkomu-
lag á innheimtu þungaskatts.
Undir yfirlýsinguna skrifa for-
svarsmenn Landssambands vöru-
bifreiðastjóra, Bandalags ís-
lenskra leigubifeiðastjóra, Félags
vinnuvélaeigenda, Félags hóp-
ferðaleyfishafa, Félags sérleyfis-
hafa, Verktakasambands íslands,
Félags íslenskra bifreiðaeigenda
og Landvara, landsfélags vörubif-
reiðaeigenda á flutningaleiðum.
ARIÐ 1984
Stórvíðburðír í myndum og málí með íslenskum sérkafla
Hefur nú komíð út í tuttugu ár
Þetta frábæra bókmenntaverk
er samsett af 480 fréttagrein-
um og eru þær áréttaðar með
jafnmörgum atburðamyndum
og er helmingur þeirra prentað-
ur í litum í heilsíðustærðum á
köflum.
Annáll ársins skíptist í 12
aðalkafla. Auk þess fjallar
verkið um einstök sérsvið, svo
sem alþjóðamál - efnahags-
mál - vísindi og tækní
laeknísfraeði - myndlist
kvikmyndir — tísku.
ARIÐ 1984
STÓRVOBURO'R i MYNDUM OG MAu
MEÐ iSLENZKUM SÉRKAFLA
Þessi bókaflokkur er orðinn
ómissandi öllum þeim er láta
sig samtíðina einhveiju skipta
og vilja eiga möguleika á því
að geta flett upp í óyggjandi
heímildum um atburði hér á
landi og um heim allan.
Eldri árgangar eru á þrotum.
Frábært bókmenntaverk fyrir
alla fjölskylduna.
ÖII bókakaup hjá Þjóðsögu
geta veríð vaxtalaus Ián í allt
að 6 mánuði.

Pófeaútgáfanjpföaga
Þingholtsstrœti 27 • 101 Reykjavík • Símar 13510- 17059 • Pósthólf 147