Morgunblaðið - 27.03.1986, Blaðsíða 28

28, ,MORGUNBLADIÐ, FIMMTUDAGUR 27. MARZ1986
■■
Semjum um afvopnun
á grundvelli eftirlits
— krefjumst sömu festu af Gorbachev í afvopnunarmálum og
ef nahagsmálum
Carrington lávarður, framkvæmdastjórí Atlantshafsbandalagsins,
flytur rœðu sína á fundi SUS og Varðbcrgs
eftir Carrington lávarð
Heimsóknir framkvæmdastjóra
Atlantshafsbandalagsins til aðildar-
ríkja þess eru mikilvægur og sér-
lega ánægjulegur þáttur í starfi
hans. Ég gleðst mjög yfir því að
vera aftur kominn til Reykjavíkur.
í heimsókn sem þessari þykir við
hæfi að halda ræður og má deila
um hversu ánægjulegur sá hluti
starfsins er. Þar sem ég er ensku-
mælandi og á sæti í lávarðadeild
enska þingsins er ekki að undra að
ég skuli vera örlítið smeykur að
koma hingað og halda ræðu, ef
haft er í huga að þingræðisskipu-
lagið er upprunnið hér á landi auk
þess sem Islendingar segjast og það
með nokkrum sanni, hafa haft
mótandi áhrif á tungu okkar Eng-
lendinga.
Umræðuefni mitt — Atlantshafs-
bandalagið og samskipti austurs og
vesturs — er vandasamt og um-
fangsmikið, ekki síst ef takast á
að gera því skil í hæfilega langri
ræðu. Þessi orð eru ekki sögð til
að réttlæta allt of langa ræðu held-
ur til þess að undirstrika að hér
verður einungis stiklað á stóru í
þeim tilgangi að veita almennt yfir-
lit.
I vissum skilningi er það hlutverk
tækninnar að veita mönnum yfir-
sýn. I sögubókum klöngrast menn
upp á háan hói í miðju ríkinu til
að fá yfírsýn yfir konungdæmið.
Galdrakarlar nútímans skjóta á loft
gervitunglum í sama tilgangi.
Auðvitað fá menn góðar yfirlits-
myndir með þeim hætti, en þar með
er ekki sagt að hin foma aðferð
að kaga ofan af hól sé með öllu úr
gildi fallin. Með henni öðlast menn
yfirsýn sem einkennist af raunsæi.
Það er vel við hæfi að gefa slíkt
almennt yfirlit hér í Reykjavík.
Atlantshafsbandalagið teygir sig
frá vesturströnd Norður-Ameríku
til austurlandamæra Tyrklands. ís-
land er eins konar kögunarhóll í
miðju þessa svæðis. Enginn vafí
leikur heldur á raunsæi íslendinga,
þið hafið lagt ykkar skref af mörk-
um til þess að þetta bandalag, sem
er grundvallað á lýðræði, geti þjón-
að tilgangi sínum.
Styrkur bandalagsins er undir
því kominn að Atlantshafíð sé eins
konar brú á milli Norður-Ameríku
og Vestur-Evrópu. ísland er einn
hluti þessarar brúar. Á sama hátt
og nágrannar íslendinga beggja
megin Atlantsála tryggja öryggi
landsins, leggja íslendingar sitt af
mörkum með þátttöku sinni og
þeirri aðstöðu sem þeir hafa veitt
til þess að unnt sé að tryggja öryggi
allra aðildarríkjanna.
Öryggi allra ríkjanna byggist á
því að ávallt sé fært að senda sveit-
ir hermanna sjóleiðina yfir Atlants-
hafið. Því skiptir öllu að siglinga-
leiðimar séu alltaf opnar. Sérhver
röskun á því ástandi væri mikið
alvörumál. Því verður seint lögð
nógu mikil áhersla á gildi fullkom-
ins viðvaranakerfís. Hið sama má
segja um loftvamir og kafbátaleit.
Önnur aðildarríki Atlantshafs-
bandalagsins þakka framlag fslend-
inga til þess að unnt er að halda
uppi virku eftirliti á hafínu.
Markmið og leiðir
En ég sagðist ætla að veita
almennt yfirlit. Enskan er um
margt merkilegt tungumál en í því
er ekki að finna neitt einstakt orð
sem tjáir sömu hugsun í heilli setn-
ingu á ensku. Englendingar eru
ekki sterkir á hugtakasviðinu. Þeir
myndu flestir telja það ærið verk-
efni að koma samskiptum austurs
og vesturs eða starfsemi NATO ef
því er að skipta, í gott horf og
myndu álíta alla kenningasmíði
aðeins til þess að flækja málin.
Ég verð að játa að sjálfur er ég
nokkuð hallur undir þetta viðhorf
en ég viðurkenni að þar með er
ekki öll sagan sögð. Éf samstarf
sextán fijálsra og fullvalda þjóða á
að bera árangur getur komið sér
vel að rígbinda sig ekki við fast-
mótaðar kennisetningar. Á hinn
bóginn þarf að liggja fyrir sam-
komulag þjóðanna um tilgang,
markmið og leiðir.
Atlantshafssáttmálinn veitir
nokkur svör við þessum vangavelt-
um. Aðildarríkin skuldbinda sig til
að virða leikreglur lýðræðisins,
frelsi einstaklingsins og lög og rétt.
Texti sáttmálans er hins vegar
stuttur og segir lítið um starfsemi
NATO. Hvað varðar samskipti
austurs og vesturs verður að leita
til Harmel-skýrslunnar svonefndu
sem samin var tveimur áratugum
á eftir sáttmálanum til að finna
sígilda lýsingu á grundvelli þeirra
samskipta.
í Harmel-skýrslunni eru tvö
meginmarkmið Atlantshafsbanda-
lagsins skilgreind á eftirfarandi
hátt:
— I fyrsta lagi að viðhalda nægi-
legum herafla til að koma í veg
fyrir árás og þrýsting í hvaða
mynd sem er gegn einhveiju
aðildarríkjanna og veija land-
svæði viðkomandi ríkja ef til
ófriðardregur; og
— í öðru iagi að leita leiða til að
tryggja stöðugleika í samskipt-
um þjóða í þeim tilgangi að
unnt reynist að leysa ágrein-
ingsmál.
Nægilegur herstyrkur
Bæði eru þetta mikilvæg atriði
og vert er að benda á hversu oft
þau hafa sannað gildi sitt í gegnum
tíðina. Raunar haldast þessi tvö
markmið í hendur. Stjómkænska
eða hemaðarstyrkur dugir ekki ein
sér og verkefnið er ekki einungis
að halda friðinn heldur einnig að
bæta ástand heimsmála.
Þessi hugsun liggur til grundvall-
ar allri stefnumótun Atlantshafs-
bandalagsins bæði á sviði hemaðar
og stjómmála en þar með er bjöm-
inn ekki unninn. Á sviði hemaðar
er ekki kveðið á um hvenær aðildar-
ríkin ráða yfir nægílegum herstyrk.
Þá liggur heldur ekki fyrir hvaða
samningar verða til þess að bæta
samskipti austurs og vesturs og
hveijir ekki.
Ef stefna okkar á að teljast vel
grundvölluð verðum við, sem vam-
arbandalag, að hafa svör við þess-
um spumingum á reiðum höndum.
Þessi svör verðum við síðan að geta
skýrt fyrir almenningi. Aðeins á
þann hátt fær stefna okkar þann
stuðning sem hún þarf til þess að
geta þjónað tilgangi sínum.
í sjálfu sér væri þetta tiltölulega
létt verk ef svörin væru þess eðlis
að þeirra mætti leita f eitt skipti
fyrír öll. En í raunveruleikanum er
málum ekki þannig háttað. Her-
styrkur Sovétmanna fer vaxandi.
Sífellt fleiri og fullkomnari vopn og
hergögn erti tekin í notkun. Þessar
breytingar ráða auðvitað miklu um
hvenær við teljum styrk okkar
nægilegan. Þær hafa einnig áhrif
á stjómmálalegt mat okkar.
Állt liggur þetta nokkuð í augum
uppi, en þótt ástand mála breytist
er ekki þar með sagt að ekki megi
finna nein fastmótuð grundvallarat-
riði sem varða samskipti austurs
og vesturs. Þegar menn ráða ráðum
sínum á vegum Atlantshafsbanda-
lagsins taka þeir mið af þessum
atriðum við stefnumótun. Ef til vill
ættum við að kynna þessi atriði
betur fyrir almenningi í aðildarríkj-
unum og í ríkjum Austur-Evrópu.
Fyrsta atriðið varðar heraflann.
Sem vamarbandalag þarf NATO
ekki að ráða yfir nákvæmlega sama
fjölda vopna og hermanna og Var-
sjárbandalagsríkin. Við höfum
margoft lýst því yfir að við munum
aðeins grípa til vopna til að veijast
árás. Hemaðaráætlanir og stefna
okkar svo og fiöldi og slagkraftur
þeirra vopna, sem við ráðum yfir,
verða hér eftir sem hingað til ákveð-
in í samræmi við þessa skuldbind-
ingu okkar.
Af þessu leiðir að skipulag vama
okkar verður að taka mið bæði af
kjamorkuvopnum og hefðbundnum
herafla Sovétmanna. Hefðbundinn
herafli fengi harla litlu áorkað í
átökum við andstæðing sem réði
yfir kjamorkuvopnum og hótaði að
beita þeim.
Þriðja atriðið snertir bæði stjóm-
málalega og hemaðarlega hlið
málsins. Við leitumst ekki við að
tryggja öryggi okkar á kostnað
Sovétmanna eða annarra ríkja.
Þetta á bæði við um hinar eiginlegu
vamir og fælingarstefnu okkar og
þær tillögur, sem við höfum lagt
fram varðandi afvopnun og tak-
mörkun vígbúnaðar. Við óskum
ekki eftir hemaðaryfirburðum og
við leitumst ekki við að raska öryggi
annarra þjóða þegar sest er við
samningaborðið.
Af vopnun og takmörk-
un vígbúnaöar
Almennt lítum við ekki á af-
vopnun og takmörkun vígbúnaðar
sem andstæðu við stefnu okkar í
öryggismálum, heldur teljum við
þessa málaflokka einn lið í þeirri
stefnu sem við fylgjum. Af þessum
sökum emm við ákveðnir að ná
árangri á samningafundunum í
Genf, Stokkhólmi og Vínarborg. Á
þennan hátt gefst okkur einnig
tækifæri til að leggja mat á hvað
getur talist raunvemlegur árangur.
Ekki skiptir öllu hversu fljótt við
komumst að samkomulagi eða
hversu margir samningar em undir-
ritaðir. Mikilvægast er að samning-
ar þessi treysti og viðhaldi öryggi
okkar.
Ef hugað er að þeim tillögum sem
við í vestri höfum lagt fram sést
að það fylgir hugur máli. Ef Sovét-
menn brygðust við tillögum okkar
með jákvæðum og opnum huga
væri unnt að ná vemlegum árangri
á tiltölulega stuttum tíma. Með til-
lögum okkar mætti fækka strateg-
iskum vopnum um helming í vopna-
búmm stórveldanna. Þá höfum við
einnig lagt til að fjöldi meðaldrægra
kjamorkuflauga verði takmarkaður
við það sem telja má nauðsynlegt
lágmark. Við teljum löngu tímabært
að efnavopn verði bönnuð. Við
höfum einnig lagt til að sett verði
þak á herlið beggja aðila á þeim
svæðum Mið-Evrópu sem viðræður
stórveldanna um jafna og gagn-
kvæma fækkun herafla ná til. Að
síðustu má nefna hagnýtar tillögur
sem miða að því að draga úr þeirri
leynd sem hvílir yfír hemaðamm-
svifum stórveldanna í Evrópu.
Þetta em róttækar tillögur, ekki
síst ef litið er til samningaviðræðna
stórveldanna undanfarinn áratug.
Hins vegar telur Atlantshafsbanda-
lagið ekki að með þeim sé unnt að
leysa allan vandann. Þvert á móti
teljum við að með þeim væri stigið
mikilvægt skref í rétta átt og að >d
aðrar og róttækari aðgerðir gætu 1
fylgt í kjölfarið.
><l
Fyllum tómið milii aust-
urs og vesturs
I þessu samhengi er vert að
benda á eitt mikilvægt atriði —
raunar hef ég ekki lengur tölu á
öllum þeim mikilvægu atriðum sem
ég hef fjallað um — sem mun ekki
glata mikilvægi sínu hvort sem
afvopnunarviðræðum miðar hægt jj
eða hratt áfram. Samskipti austurs
og vesturs ná einfaldlega til fleiri
málaflokka en takmörkunar víg-
búnaðar og afvopnunar. Við þurfum
að fylla það tóm sem hefur skapast
á milli austurs og vesturs og það
verður ekki eingöngu gert með því
að senda. ballettdansflokka eða
opinberar sendinefndir í vináttu-
heimsóknir.
I þessu tilliti getum við einnig
lagt ákveðna samþykkt til grund-
vallar en að þessu sinni kemur hún
ekki frá Atlantshafsbandalaginu.
Lokasamþykktin frá Helsinki getur
verið mikilvægur vegvísir í sam-
skiptum austurs og vesturs. Sam-
þykktin er ekki aðeins upptalning
á því sem ber að gera heldur hafa
þjóðir þær sem undirrituðu hana
skuldbundið sig til_ að virða ávallt
ákveðnar reglur. í yfirlýsingunni
eru settar fram skýrar hugmyndir
um hvernig tryggja megi öryggi og
samvinnu í Evrópu stjórnvöldum og
almenningi öllum til heilla. Yfirlýs-
ingin snertir hag alls þess fólks, sem
býr austan og vestan járntjaldsins.
Ég sagðist ætla að stikla á stóru
en ég geri mér grein fyrir að ég
hef farið á þvílíku hundavaði yfir
allt frá herfræði til mannréttinda-
mála að það er líkast því sem ég
sé ieiðsögumaður með hóp ferða-
manna í skoðunarferð. Hætt er við
að þetta valdi ástæðulausum rugl-
ingi á meðal áheyrenda. Ég vil
einfaldlega undirstrika að á Vest-
urlöndum telja menn að allir þeir
málaflokkar sem ég hef tæpt á
snerti öryggismálin og samskipti
austurs og vesturs. Afstaða Atl-
antshafsbandalagsins einkennist
einmitt af vitundinni um innbyrðis
tengsl þessara málaflokka.
Traust milli ríkja
Tengsl þessara málaflokka eru
enginn tilbúningur. Þegar Atlants- y
hafsbandalagið lætur sig ekki leng-
ur varða hag fólks, sem fær ekki
að fara fijálst ferða sinna eða kaupa
dagblöð, hefur það færst langt frá
þeirri stefnu sem mörkuð var í
upphafi. Kjami málsins er sá að
batnandi samskipti austurs og vest-
urs eru undir því komin að takast
megi að byggja upp traust.
Að þessu gefnu er um mun víð-
tækari hugmyndir að ræða en þær
sem fjallað er um á Stokkhólmsráð-
stefnunni um öryggi, traustvekjandi
aðgerðir í samskiptum ríkja og
afvopnun í Evrópu. En í Stokkhólmi
gefst tækifæri til að færa hug-
myndir í það horf að unnt reynist
að hrinda þeim í framkvæmd.
í Helsinki var stigið spor í þá
átt að auka traust á milli stórveld-
anna á hemaðarsviðinu. Vissulega
var ekki um örlagarík umskipti að
ræða, en Stokkhólmsráðstefnan var
skipulögð til þess að fulltrúar stór-
veldanna gætu komist að sameigin-
legum niðurstöðum um varfæmis-
legar aðgerðir, sem gætu aftur leitt
til víðtækara samkomulags.
Ef leggja á mat á þessar viðræð-
ur verður að líta á öryggismála-
vandann í heild, en ekki einstök
atriði eða aðgerðir, þótt þær þurfi
vitaskuld að vera vel ígrundaðar. í
stuttu máli er vandinn sá að þeir
sem skipuleggja vamir ríkja Atl-
antshafsbandalagsins verða að *
horfast í augu við þá staðreynd að
Sovétmenn hafa hemaðaryfirburði
á tilteknum svæðum og gætu því
skipulagt skyndiárás með stuttum
fyrirvara.
Ef takast á að byggja upp traust
verða stórveldin að hafa aukið
jSamráð sín á milli hvað varðar öll j