Morgunblaðið - 27.03.1986, Blaðsíða 44

Hvað er fátækt?
eftir Pál Skúlason
Hér fer á eftir erindi, sem Páll
Skúlason, prófessor, flutti á mál-
þingi um fátækt 14. marz sl.
Hvað er fátækt? Með hvað hætti
á að takast á við hana? Hvernig á
að vinna gegn fátækt? — í þessum
lestri ætla ég að glíma við þessar
spumingar eins og þær horfa við
frá ákveðnum heimspekilegum
sjónarhóli. Ég vil því mælast til að
þið gangið með mér uppá þennan
hól svo að við getum skoðað í
sameiningu eitt og annað sem
þaðan blasir við. Ég treysti því að
þið séuð reiðubúin að leggja upp
með mér í slíka skoðunarferð.
Fyrst ætla ég að fjalla um hug-
takið „fátækt" og lýsa almennu
viðhorfí til þess. því næst verður
fjallað um verðmætin, það sem
skiptir mennina máli, og síðan
kemur að þeim veruleika sem við
mótum í sameiginlegri viðleitni og
nefnum í daglegu tali þjóðfélag eða
samfélag.
Höfuðáfangastaðir okkar verða
sem sagt lífsgæðin og mannfélagið.
Ég mun vetja tvær kennisetningar:
1. Til eru ákveðnir flokkar
verðmæta og í ljósi þeirra verður
fátæktin skiljanleg. Með öðrum
orðum: Fátækt ber að skoða með
hliðsjón af ákveðnum lífsgæðum,
sem unnt er að komast að, vega
og meta.
2. Öll helstu vandamál fátækt-
ar eru í eðli sínu siðferðileg. Með
öðrum orðum: Vandamál, sem
gjarnan eru rakin til fátæktar, stafa
fyrst og fremst af því hvernig
samskiptum manna er háttað í
mannfélaginu. Erfiðleikar vegna
fátæktar tiltekins hóps fólks eru
afleiðing af stöðu þessa hóps í
mannfélaginu. (M.ö.o. það er ekki
skorturinn einn sem veldur fátækt,
heldur stafar hún af því hvemig
tengslum manna er háttað: Það
skortir í reynd ekki verðmæti í
heiminum!)
I. Vandamál o g ríkjandi
viðhorf
Nú skulum við staldra smástund
við hugtakið „fátækt" og ríkjandi
viðhorf til þess. Hvað kemur okkur
í hug þegar við heynim fátækt
nefnda? Eflaust eru það margar og
ólíkar myndir sem koma í hugann.
Fátæktin er ekki ein, heldur mörg.
Hún tekur á sig margvísleg gervi.
Meira að segja dulargervi. Hún
kann að blasa við án þess að við
sjáum hana, bregða sér í líki felu-
mynda í veruleikanum umhverfis
okkur. Við erum þá svo bundin
ákveðnum formum, reglum eða
myndum, að okkur er ókleift að
koma auga á hana. Til að geta það
yrðum við að læra að skynja og
skoða heiminn á nýjan leik, frá allt
öðrum sjónarhóli en við erum vön.
Slíkt kann að reynast erfitt, sumum
jafnvel ógerlegt. Fátt er mönnum
þó hollara en að hressa upp á skynj-
un sína, læra að beita skilningarvit-
uni m á sem skarpastan hátt til að
nr/r.a veruleikann. Franski tithöf-
undurinn, Michel Tournier, sem var
bér á fe*-ð fyrir nokkrutn vikum,
lýsti í sjónvarpsviðtali áhyggjum
•sínum af aukinni mynd- eða sjón-
menningu og þá jafnframt hvemig
lv ktarskyn manna væri heft, jafnvel
skipulega útilokað: Allt ætti að vera
lyktarlaust. Um leið yrðum við stór-
um fátækari: Hreinlega svipt mikil-
vægri lífsnautn og ættum ekki
lengur kost á að kynnast ákveðnum
staðreyndum lífsins.
Þetta er dæmi um fátækt. Það
kann að virðast órafjarri öðrum og
átakanlegri dæmum, örbirgð, hung-
ursneyð, sulti og seyru. Munurinn
er þó ekki eins mikill og sýnist.
Fátækt er ævinlega skortur á
gæðum.
Nú virðist lyktarfátæktin hálf
hjákátleg miðað við fátækt sem
birtist í örbirgð eða hungursneyð.
Skýringin á þessu ,er ofureinföld:
Fátækt í efnahagslegum skilning'
hefur haft sérstöðu og þokað til
hliðar annars konar fátækt. Sam-
kvæmt viðteknu viðhorfi — sem
fordómar, hleypidómar og sleggju-
dómar standa dyggilega vörð um —
liggja efnaleg gæði til grundvallar
velferð fólks í mannfélaginu. Þetta
viðhorf er og hefur verið grunn-
forsenda allrar umræðu um vanda-
mál fátæktar. Höfuðvandinn er
annars vegar öflun lífsgæðanna og
hins vegar dreifing þeirra eða skipt-
ing á milli hópa mannfélagsins.
Meginrök þessa rótgróna viðhorfs
eru skýr: Éfnahagsgæðin og hlut-
deild fólks í þeim ræður úrslitum
um hlutdeild fólks í öðrum lífs-
gæðum. M.ö.o.: Efnahagurinn
ávarðar að endingu þróun mála á
sviði menningar og sjtómmála.
Þetta er kjaminn í kenningu Karls
Marx og jafnframt gmnnviðhorfíð
í flestum ef ekki öllum helstu stjóm-
málastefnum samtímans. Þeir sem
hafa undirtökin á efnahagssviðinu
hafa jafnframt undirtökin á sviði
menningar og stjórnmála. Þetta
styðst við svo augljósar staðreyndir
að það virðist Qarstæða að draga
þetta í efa. Og þetta viðhorf ákvarð-
ar jafnframt hvemig staðið er að
baráttunni gegn fátækt í vestræn-
um velferðarríkjum og einnig í
þriðja heiminum. Baráttan miðar
að því að flytja efnaleg gæði til
þeírra sem hafa lent utangarðs eða
orðið undir í stríðinu um slík gæði.
Þetta endurspeglast á sviði
stjómmála. Stjómmál samtímans
beinast nær eingöngu að vandamál-
um sem tengjast dreifíngu og skipt-
ingu efnahagsgæða. Raunar má
segja að þau snúist ekki um neitt
annað. Mikilvægustu viðfangsefni
stjómmálamanna eru vandamál
efnahagskerfísins sem ekki verða
leyst með sjálfu efnahagskerfínu,
og þau vandamál snúast fyrst og
fremst um réttláta dreifingu efna-
legra gæða. Ef aðilar efnahagslífs-
ins leystu að öllu leyti sín vanda-
mál sjálfír, mætti ætla að stjórn-
málamennirnir verði verkefnalaus-
ir, nema þeir snúi sér eingöngu að
vandamálum í rekstri ríkisfyrir-
tækja. Hlutskipti velferðaríkisins
hefur orðið það að reka fyrirtæki
sem ekki skila arði, en eru þó talin
æskileg eða nauðsynleg fyrir sam-
félagið. Þar á meðai fátækrahjálp
af ýmsu tagi, aðstoð við ótal ólíka
hópa fólks sem tekst ekki að verða
<>ða geta ekki orðið sjálfl)jarga við
þau skilyrði sem þeim em búin í
þjóðfélaginu.
Nú hef ég lýst almennu viðhorfí
til fátæktar. Að mínum dómi er
ekki hægt að móta heilsteypta
kenningu um fátækt á grundvelli
þessa rótgróna viðhorfs. Með þess-
ari staðhæfíngu er ég ekki að gera
lítið úr fátækt í efnahagslegum
skilningi. Öðm nær. Ég tel þó að
ríkjandi peningaviðhorf til fátæktar
gefí okkur ekki færi á að skoða
höfuðþætti efnahagslegrar fátækt-
ar. Þetta peningaviðhorf einkennist
af skammsýni. Það nær ekki til
þeirra siðferðilegu og stjómmála-
legu þátta sem liggja fátækt til
gmndvallar.
Til þess að takast á við vandann
og reyna að sigrast á ríkjandi við-
horfí verður fyrst að draga upp
skýra mynd af því sem gefur lífínu
gildi. Síðan verður að tengja verð-
mætin eða lífsgæðin við mannfélag-
ið sjálft.
II. Verðmætin
Fátæktin er skortur á verðmæt-
um. Undir verðmæti fellur allt það
sem skiptir mannfólkið máli, gefur
lífí þess gildi. Fyrirbæri heimsins
em verðmæt að svo miklu leyti sem
þau gera mönnum gott og em eftir-
sóknarverð. (Önnur fyrirbæri
heimsins em til ills og skaðleg.
Þriðji hópur fyrirbæra varðar menn
í sjálfu sér engu, er hlutlaus með
tilliti til góðs og ills.) Hvað má rétti-
lega telja til verðmæta? Slík fyrir-
bæri er algengt að fella í þrjá flokka
og skal það gert hér.
Efnahagsleg verðmæti
í fyrsta lagi telst til verðmæta
það sem fólk þarf sér til lífsviður-
væris: Það þarf mat, drykk, húsa-
skjól, fatnað og alls kyns muni og
tæki til að létta sér lífsbaráttuna
eóa til að lífga upp á umhverfi sitt.
Verðmæti af þessu tagi skulum við
kalla „efnahagsleg" eða einfaldlega
„efnaleg"; þau lúta að því sem fólk
þarf að oiga eða hafa umráð yfír
tii þess að geta lifað í þröngum
skiíningi.
Þessum gæðum má skipta í
tvennt: Raungæði (sem einnig má
kalla frumgæði) og svo sýndargæði.
Hin fyrrnefndu em lífsnauðsynleg,
s.s. fatnaður og húsaskjól, hin síðar-
nefndu em þau sem gera fólki
kleift að berast á, þau bætast ofan
Páll Skúlason
„Þegar öllu er á botn-
inn hvolft eru það verð-
mæti á sviði menningar,
siðferðis og stjórnmála
sem úrslitum ráða um
velferð fólks og far-
sæld. Þess vegna ber
að skoða fátækt, jafnt
efnahagslega sem aðra,
út frá mælikvarða
menningar og siðferðis
og aldrei eingöngu frá
efnahagslegu sjónar-
miði.“
á fmmgæðin og samtvinnast þeim.
— Iðulega finnst okkur vera óskýr
mörk milli raungæða og sýndar-
gæða. Það ræðst af aðstæðum
hverju sinni hvert matið er. Einka-
bíl og uppþvottavél má við vissar
aðstæður réttilega telja til raun-
gæða, við aðrar aðstæður em þetta
sýndargæði. Við mat á fátækt fólks
skiptir þessi greinarmunur höfuð-
máli: Það er ævinlega hægt, svo
fremi menn einbeiti sér að því, að
gera sér ljóst hvað telst við ákveðn-
ar aðstæður til raungæða og hvað
til sýndargæða. Svo nútímalegt
dæmi sé teki þá telst einkatölva í
dag til raungæða við vissar aðstæð-
ur, til sýndargæða við aðrar.
Menningarverðmæti
í öðm lagi em til gæði eða verð-
mæti af allt öðmm toga. Þau lúta
að því sem fólki finnst gott eða
skemmtilegt í þeim skilningi að það
skerpir lífsskynjun þess, löngun tii
þess að vera til. Þessi verðmæti
skulum við kalla „menningarleg":
Leikir, vísindi, listir og íþróttir em
í þessum flokki, og allir þeir hlutir
sem þeim tengjast: listaverk, bæk-
ur, myndband, tölvuspil, skíði, hest-
ar o.s.frv. Hér er um að ræða fyrir-
bæri sem stuðla að aukinni lífsfyll-
ingu manna, þekkingu þeirra eða
skilningi, veita tilfínningum þeirra
útrás, gera þeim kleift að þroskast
á marga vegu (huglægt og verk-
lægt).
Hér má aftur gera greinarmun á
fmmgæðum og sýndargæðum.
Hver einasta manneskja þarfnast
ekki einungis gæða til að lifa af,
farast ekki úr hungri eða kulda,
heldur gæða sem gera henni kleift
að njóta lífsins. Lífið sjálft telst
ekki til gæða nema unnt sé að njóta
þess, skynja það og nema. Hér
höfum við skýra mælikvarða. Til
fmmgæða telst það sem styrkir eða
þroskar skynjun manna, hugsun og
sköpunarmátt, til sýndargæða það
sem fólk telur ranglega að sé til
lífsfyllingar, en er í reynd hlutlaust
(ýmsir leikir) eða e.t.v. skaðlegt
(áfengi, hryllingsmyndir, ýmis
tölvuspil). I einstökum tilfellum
getum við verið í vafa um hvað sé
gott eða vont í þessum efnum. T.d.
hvað sé góð kvikmynd eða góð vís-
indakenning. En verkefni okkar er
ævinlega það að reyna að komast
að ömggum eða hlutlægum niður-
stöðum um hvað er sýnd og hvað
reynd, þ.e. hvað skuli teljast til
eiginlegra menningarverðmæta’
Siðferðileg verðmæti
I þriðja lagi em til verðmæti sem
lúta að mannlegum samskiptum,
hvemig tengslum manna á milli er
háttað, hvemig ákvarðanir em
teknar, hvað hver og einn gerir úr
lífi sínu og hvemig hann breytir
gagnvart öðmm. Hér emm við
komin inn á svið siðferðis og stjóm-
mála í víðum skilningi þess orð.
Verðmætin sem hér em í húfí em
margvísleg. Ég nefni sem dæmi
frelsi, vináttu ogtrú.
Greinarmunur raungæða og
sýndargæða er ekki síður mikilvæg-
ur á þessu sviði lífsgæða en hinum
tveim sem ég hef nefnt. Hvenær
njóta menn eiginiegs frelsis, vináttu
og trúar? Sannleikurinn er sá að
mönnum skjátlast oft um þau verð-
mæti sem hér em í húfi, sækjast
eftir frelsi sem reynist helsi, vináttu
sem reynist óverðug, trú sem reyn-
ist tálsýn. Mælikvarðar okkar í
þessum efnum em þó ekki síður
skýrir en í hinum flokkunum. Þeir
koma skýrt fram þegar við emm
svipt sjálfræði okkar, vinir bregðast
eða trúin glatast. Og iðulega reyn-
um við það í daglegu lífí hvers virði
frelsi, vinátta og trú em. í reynd
virðist illmögulegt að hugsa sér
mannlíf að öllu leyti svipt þessum
gæðum. Ímyndið ykkur fátækt
þessm anns sem er vinalaus með
öllu og getur ekki reitt sig á neitt
í heiminum.
Þessir þrír flokkar verðmæta eða
lífsgæða skarast með ýmsu móti;
greinarmunurinn er fyrst og fremst
gerður til að auðvelda okkur yfírsýn
yfír hið margbreytilega svið alls
þess sem menn telja til verðmæta,
gilda eða lífsgæða, þ.e.a.s. yfír allt
það sem kemur þeim við, snertir
þá með einum eða öðmm hætti,
hefur áhrif á tilfinningar þeirra og
líðan og þeir geta fellt dóma um
þar sem orðin „góður“ og „illur“
gegna lykilhlutverki. Matur er góð-
ur eða vondur, listaverk em góð
eða vond, vinir eru góðir eða vond-
ir, svo dæmi séu nefnd úr hinum
ólíku flokkum.
Um leið virðast þeir dómar sem
menn fella um verðmæti vera nær
eingöngu huglægir, ráðast af
smekk eða geðþótta. Það sem einn
telur gott, telur annar vont, og þess
vegna virðist mat manna á verð-
mætum iðulega vera háð því hvað
þeim fínnst eða hvað þeir hugsa
um það sem verið er að meta. Þetta
er rétt að vissu marki og í vissum
skilningi. Verðmæt fyrirbæri knýja
okkur til afstöðu og við verðum sí-
fellt að velja á milli þeirra. Þess er
enginn kostur að njóta nema örlítils
hluta allra þeirra gæða sem lífið
hefur upp á að bjóða. Ennfremur
erum við misjafnlega í stakk búin
til að njóta hinna ýmsu gæða. Einn
kann að fara með peninga, annar
að meta tónlist, hinn þriðji skilur
gildi trúarinnar. Stundum er það
sýndarmennskan ein sem ræðir því
hveiju við sækjumst eftir. En hvað
sem gildismati okkar sjálfra líður,
kunnáttu okkar eða heiiindum, þá
eru verðmæti sjálf í vissum skilningi
ævinlega afstæð og raunar á tvo
vegu. Þau eru annars vegar afstæð
miðað við manninn yfirleitt og hins
vegar afstæð miðað við einstakling-
inn, Pétur eða Pál.
Tökum tvö ólík dæmi: Vináttu
og náttúrufegurð. Það er óumdeil-
anleg staðreynd að það er hveijum
manni til góðs að eiga góða vini.
Þetta er satt og rétt, þó að í vissum
tilfellum geti vinir skaðað menn.
Horfum til Esjunnar: Útsýnið til
Esjunnar er af hinu góða. Þetta er
hlutlæg staðreynd, hvort sem allir
kunna að meta þetta eða ekki.
Finnskur vinur minn var búinn að
dvelja hér í tvær vikur í rigningu,
þegar loksins birti og hann fékk
að njóta þess útsýnis. Hann var
furðu lostinn: „Ég hef verið hér í
tvær vikur og hef ekki fengið að
sjá þetta fjall!“ Hann hafði farið á
mis við eitt höfuðdjásn borgarinnar.
Þessi dæmi sýna hversu vara-
samt það er að telja verðmæti til
huglægra fyrirbæra, komin undir
því hvað mönnum finnst eða hvað
þeir hugsa. Vinsældir manns ráðast
af því hvað mönnum finnst um
hann; gæði ráðast ekki af því hvað
mönnum finnst. Ef svo væri skinti