Morgunblaðið - 08.04.1986, Blaðsíða 38

Morgunblaðið - 08.04.1986, Blaðsíða 38
38 MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. APRlL 1986 Nauðsyn endurskoðunar á þjón- ustu ríkis- og’ s veitarfélaga eftir Arna Sigfússon Endurskoðun á þjónustumark- miðum og rekstrarhlutverki opin- berra stofnana er löngu orðin tíma- bær hér á landi. í fyrri grein minni benti ég á tæknilegar, efnahagsleg- ar og atvinnulegar forsendur sem nú þegar, eða innan skamms, munu knýja á um uppstokkun á þjónustu- hlutverki ríkis og sveitarfélaga. ^ Nauðsynlegt er að bæta nokkrum breytingarvöldum við þá mynd sem áður var gefin, í von um að brot þessi stuðli að því að knúið verði á um endurskoðun. Lýðfræðilegar breytingar Töífræðilegar upplýsingar um þróun íbúafjölda, aldursskiptingu, og flutninga í samfélagi okkar geta m.a. gefíð okkur glögga vísbend- ingu um þætti sem munu hafa veruleg áhrif á þjónustumarkmið og rekstrarfyrirkomulag hins opin- bera. Hér skulu neftid nokkur umhugsunarverð atriði: íslendingum flölgar ekki eins ört og áður. Til fróðleiks má nefna að á árunum 1955—64 var árleg aukn- ing um 2%. Næstu tíu ár þar á eftir, til 1974, var árleg fólksfjölda- aukning aðeins um 1,3% og frá þeim tíma til áramóta 1984, aðeins rúmlega 1% að meðaltali. Hlutfall aldraðra eykst stöðugt. Árið 1920 voru íbúar, 70 ára og eldri, 4,3% af íbúafjölda. Nú munu þeir vera nær 7% og verða um 8% um næstu aldamót, ef að líkum Y lætur. Reyndar er þetta hlutfall þegar komið yfir 9% í Reykjavfk. Á sama tíma mun ungu fólki hlutfallslega fækka. Nú munu 24 ára og yngri vera um 45% Isiend- inga en verða um 38% eftir tæplega 14 ár, þ.e. um næstu aldamót. Það er því sjálfgefíð að fólki á vinnualdri mun hlutfallslega fækka í nánustu framtíð. Unga fólkið leitar í aukn- um mæli í langskólanám. Fyrir tíu árum leitaði tæplega fimmti hluti tvítugra íslendinga í háskólanám, en nú leitar um þriðjungur í þessa átt, þótt reyndar hafí þeim hlut- fallslega fækkað sem ljúka námi. Þá má gera ráð fyrir frekari aukningu einstæðra foreldra og ^ einhleypra, í framtíðarþjóðfélaginu, ef fram fer sem horfír. Því fylgir hlutfallsleg fjölgun heimila, miðað við íbúafjölda, og mjög líklega breyttar þjónustukröfur þessa hópa miðað við hið hefðbundna §öl- skylduform þ.e. hjón með böm sem nú er undir 50% heimila í Reykja- vík. í árslok 1984 voru yfír þrjú þúsund einstæðir foreldrar búsettir í Reykjavík og heildartala ein- hleypra í borginni er yfír 28 þúsund. Þessi tala gefur þó fremur villandi lýsingu þar sem sambúðarfólk er mun fleira en þessar tölur gefa til kynna. Reglur fyrir dagvistarheim- ili, námslán, og ýmiskonar fjár- hagslegan stuðning opinberra aðila > hvetja til þessarar þróunar. Félagslegar breytingar Af atvinnulegum breytingum má ráða að fólki gefst aukinn tími til tómstundaiðkunar. Þessi breyting mun mjög líklega kalla á aukið stjómunarhlutverk ríkis og sveitar- félaga. Slíkt er þó ekkert sjálfgefið, þar sem samtök einstaklinga munu geta leyst flest tómstundaverkefni betur af hólmi. Af reynslu má þó ráða að ýmsir þættir koma væntan- lega í hlut hins opinbera. Má þar nefna skipulagsgerð og útivistar- svæði, auk ýmissa félagslegra þátta og vandamála sem skapast geta af auknum frítíma fólks. Þjónusta sjálfboðaliða er veiga- mikill þáttur í rekstri rfkja og bæja á flestum Vesturlandanna. Nokkuð er um þennan þátt hér, þótt að öllum líkindum sé hann minni en hjá flestum öðrum Vesturlanda- þjóðum. Gera má ráð fyrir að hann muni fara vaxandi hér líkt og þró- unin hefur verið annars staðar. Þannig má telja líklegt að foreldra- félög í skólum eflist, hverfasamtök eflist, svo og margvíslegir sjálf- boðaliðahópar til aðstoðar öldruðum og sjúkum, auk annarra menning- ar- og mannúðarmálahópa. Það sem hér skiptir máli, gagnvart breyting- um í opinberri þjónustu, er sú stað- reynd að slíkir hópar munu leitast við að ná beinni og sterkari áhrifum á ákvörðun um meðferð þess flár sem til áhugamálsins er varið. Hvemig getur hið opinbera nýtt sér áhuga þessara hópa á sem hag- kvæmastan hátt? Hvemig getur það virkjað hópana til beinnar hluttekn- ingar þannig að þjónustumarkmið haldist en kostnaður minnki? Hér eru vissulega til leiðir, en þær munu allar minnka beina rekstrarlega þáttöku hins opinbera og því breyta þjónustunni að einhverju leyti. Breytingar á formgerð Þótt ekki sé líklegt að hlutverk ríkisins sem fjárveitingaraðila breytist með byltingarkenndum hraða, má víst telja að áframhald- andi rekstrarþrengingar muni knýja hið opinbera til þess að flytja verk- efni yfír til sveitarfélaga. Þótt að undanförnu hafí verið mikið rætt um aukið sjálfstæði sveitarfélaga, hefur löggjafarvaldið sýnt málinu ákveðinn tvískinnungshátt. í orði hefur það talið aukið vald sveitarfélaga æskilegt, en á borði gert harða atlögu að rekstrartekjum sveitarfélaga, líkt og nærri tókst með jöfnunarsjóðsgjaldið. Engu að síður má telja að þróunin sé hægt og sígandi í áttina til aukins valds sveitarfélaga, verksvið þéirra lýmki, og hlutverk ríkisins verði fremur að setja grunnreglur en að vasast í eiginlegum rekstri margvís- legrar þjónustu. Þeir breytingarvaldar sem hér hafa verið nefndir munu vissulega stuðla að formgerðarbreytingu, sem aðallega verður fólgin í minnkandi hlut hins opinbera sem rekstrarein- ingar á fjölbreytilegum þjónustu- sviðum. Ég ítreka að hér á ég þó ekki við að ríkið muni skerða lög- Árni Sigfússon „Ekki er ólíklegt að um þessar mundir sé hin pólitíska þraut að snú- ast að einhveiju leyti upp í rekstrarlega þraut við að skapa að- stæður er framkvæmi ákveðna þjónustu með sem mestum gæðum og minnstum tilkostnaði.“ SÍÐARIGREIN gjafarhlutverk sitt. En reksturinn verður eftir faglegum rekstrar- fræðilegum leiðum sem glíma við að uppfylla hin stjómmálalegu markmið sem löggjafínn hefur sett í þjóðfélagi okkar. í raun er rekstrarleg formgerð ríkisins best lýst með orðinu „einok- un“. Sú formgerð stenst hvorki reynslu okkar af bestu rekstrarleið, né kröfur almennings um aukið val. Barátta íslenskra stjórnmálamanna Þótt ekki sé nema af hinni grófu lýsingu á þeim breytingarþáttum sem ég hef gefið í tveimur greinum, er Ijóst að íslenskir stjómmálamenn em ekki öfundsverðir af hlutskipti sínu. í þessu harða umhverfi munu þeir kljást við kröfur og þarfir fólks varðandi þjónustu, um leið og þeir horfa fram á minnkandi tekjustofna ríkisins. Fíkn valdsins mun áfram knýja marga stjómmálamenn til þess að halda úti einokunarþjónustu uns kostnaður fíknarinnar verður þeim um megn. En þá reynist oftast um seinan að snúa við án þess að djúp ör sitji eftir. Hér er ég að sjálfsögðu ekki að væna einstaka stjómmála- menn um misgjörðir, aðeins að benda á þá staðreynd að vald er líklega það fíkniefni sem er hvað mest vanabindandi. Stjómmála- menn era eðli málsins samkvæmt neytendur valds. Ekki er ólíklegt að um þessar mundir sé hin pólitíska þraut að snúast að einhveiju leyti upp í rekstrarlega þraut við að skapa aðstæður er framkvæmi ákveðna þjónustu með sem mestum gæðum og minnstum tilkostnaði. Eg hef áður minnst á það í nokkuð ítarleg- um greinum hér í Morgunblaðinu, að megi eitthvað læra af þeim aragrúa upplýsinga um þjónustu opinberra stofnana á þessum ára- tug, þá sé það, að einokunarrekstur, einkenni opinbers reksturs og blóð- gjafí margra einkafyrirtækja, boðar aldrei bestu rekstrarleið. Enn fírem- ur má af þeim upplýsingum ráða að þar sem stofnað hefur verið til þjónustu, þannig að þjónustugæði og verð séu afrakstur samkeppni, hlaust af umtalsverður spamaður. Á það ber hins vegar að líta að í orðinu „samkeppni" er ekki aðeins fólgið orðið „einkarekstur". Til era skýr dæmi um opinberan rekstur, sem fyrir tilstuðlan samkeppni við einkarekstur eða jafnvel við aðra ríkiseiningu, stórbætti þjónustu sína og lækkaði kostnað við hana. En hvemig mun hið pólitíska umhverfí bregðast við þessum stað- reyndum? Era stjómmálamenn til- búnir til þess að opna fyrir sam- keppni t.d. með útboðsfyrirkomu- lagi á margvíslegri opinberri þjón- ustu? Ætti þeim ekki a.m.k. að bera skylda til þess að kanna hvort unnt sé að lækka kostnað fyrir umrædda þjónustu? Hvort sem stjómmálamenn era sammála um að samkeppni sé sterk leið til kostnaðarlækkunar eða ekki, er ljóst að þeir munu þurfa að glíma við að ná tökum á umræddum breytingarvöldum. Þeir munu neyð- ast til að endurskoða þjónustuhlut- verk hins opinbera, skilgreina það betur og leita betri rekstrarleiða. Og hvað er svo fólgið í endur- skoðuninni? Hvaða leiðir koma til greina? Ríkið getur að sjálfsögðu ekki alfarið lagt frá sér vemdarhlutverk- ið þótt það geti skýrgreint það og takmarkað betur. í takmörkun mun m.a. felast tilfærsla á þjónustu frá ríki til sveitarfélaga. í þeim tilvikum munu stjómendur í héraði fást við rekstrarþrautina. Áður en til afnáms á þjónustu- hlutverkinu kæmi, þyrfti að hafa átt sér stað leit að betri rekstrarleið- um í hendi hins opinbera. Mér er ómögulegt að skilja annað en að um þetta hljóti allir stjóm- málamenn að vera sammála. Samkeppnisrekstur Rétt eins og ný tækni hefur gert eldri vinnslubúnað úreltan á mörg- um sviðum, krefjast nýjar stjómun- arleiðir í opinberam rekstri að ein- okunárrekstur verði iagður niður. Þeir breytingavaldar sem ég hef nefnt í tveimur greinum era enn ríkari ástæða til þess að gefa nýjum rekstrarleiðum gaum. Einokunar- rekstur mun aldrei geta mætt auknum kröfum um fjölbreytni í þjónustu, hagkvæmni og gæði. Ríkjandi efnahagsþrengingar ásamt minnkandi hlutfalli vinnandi manna í fólksfjölda, auknum sér- kröfum einstaklinga og hópa, og tækniþróun sem krefst sveigjan- legra þjónustustofnana, munu vissulega knýja á um afnám hins óhagkvæma og óþægilega einokun- arkerfís. Samkeppnishugmyndin er nýj- ung í opinberam rekstri, þótt hún hafí verið driffjöður framifara áll- staðar annars staðar í þjóðfélaginu. Reynsla lang flestra opinberra þjón- ustustofnana sem á þessum áratug hafa opnað fyrir samkeppni, og ekkert sfður í smáum samfélögum, er mjög jákvæð. Sú staðreynd, að samkeppnishugmyndin nær nú fyrst framkvæmd í opinberam rekstri er líklega tengd því sjálfs- trausti og aðgátsskorti sem ein- kenndi okkur á blómaskeiði velferð- arþjóðfélagsins. Loksins hafa opin- berar stofnanir neyðst til að leita nýrra leiða til að framkvæma þjón- ustu sína á hentugri hátt. Því hefur fyrst á þessum áratug safnast nægilegur fróðleikur til faglegs samanburðar á rekstrarformum. Pólitísk þráhyggja hefur orðið að víkja fyrir tilraunum til þess að lifa kreppuna af. Útboðsfyrirkomulagið hefur t.d. leitt til uppstokkunar á þjónustu- stofnunum. Sumar ríkiseiningar hafa verið lagðar niður þar sem einkafyrirtæki buðu betur. Aðrar hafa lifað samkeppnina af með því að stokka upp spilin og bjóða betri þjónustu en einkafyrirtækjum var kleift. Löggjafanum hefur þannig tekist að lækka kostnað við fram- kvæmd stefnu sinnar. Þjónustu- markmiðum hefur ekki verið breytt. Ég hvet stjómmálamenn á þingi og í héraði til þess að hugleiða þessi mál af alvöra, og hefja þegar gagn- rýna leit að nýjum leiðum til þess að mæta kröfuhörðum tímum í opinberam rekstri. Höfundur hefur að undanfömu stundað nám írekstrar- ogstjórn- sýslufræðum í Bandaríkjunum. Hann hlaut 7. sæti í borgarstjóm- arprófkjöri sjálfstæðismanna í nóv. sl. Níræðis- afmæli í Höfn HINN 4. apríl síðastl. varð niræð- ur Johannes Djörup læknir I Kaupmannahöfn. Þar var hann kunnur i starfsgrein sinni um áratuga skeið. Hann hóf að starfa í Filostræde í hjarta Kaupmannahafnar árið 1926. Hann hafði mikil umsvif sem starfandi læknir í borginni, einkum á áranum 1933 til ’49. Þegar hann var ungur var hann læknir í danska sjóhemum. Var á skipi sem Knútur Danaprins fór á í heimsókn til Bretlands hér í eina tíð. Kom þá til kasta hins unga læknis að skoða prinsinn er hann veiktist skyndilega af heiftarlegu botnlangakasti. Djörap læknir er sagði af ísl. bergi brotinn. Hafí langamma hans verið frú Ágústa Svendsen. Faðir hans og afi vora báðir læknar. Ekki mun Djörap læknir hafa komið hingað til lands, svo vitað sé. Heildverslun — umboðsverslun Til sölu 50% eignarhluti í góðri heildverslun á besta stað. „Góð viðskiptasambönd — velta — góðir tekju- möguleikar." Verðhugmynd: 2,5 millj., sem mega greið- ast á næstu 3 árum. Tilvalið tækifæri fyrir duglega konu eða karlmann. Æskilegt að nýr aðili geti séð um sölu og stjórnun heildverslunarinnar. Umsóknir merktar: „Góð velta — 033“ sendist Morg- unblaðinu fyrir 15. apríl 1986.
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.