Morgunblaðið - 20.09.1986, Síða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 20. SEPTEMBER 1986
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Askriftargjald 500 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 50 kr. eintakiö.
Kvennaathvarf
að er dapurlegt til þess
að hugsa, að sums staðar
skuli heimilislíf í þjóðfélagi
okkar vera með þeim hætti að
konur telji sig neyddar að leita
ásjár í sérstöku kvennaat-
hvarfi. Það þarf ekki mikið
ímyndunarafl til að átta sig á
því, hve ömurlegt slíkt hlut-
skipti hlýtur að vera. Og ekki
bætir það ástandið, þegar börn
dragast inn í deilumar og verða
einnig að flýja heimili sín.
Stofnun Kvennaathvarfs í
Reykjavík fyrir nokkrum árum,
sem var að fmmkvæði ein-
staklinga, var tilraun til að
leysa bráðan vanda kvenna,
sem orðið höfðu fyrir ofbeldi
eiginmanns eða sambýlis-
manns á heimilum sínum og
vantaði griðastað. Leitin eftir
vist í athvarfinu, sem stundum
hefur verið meiri en húsnæði
þess leyfir, sýnir, að þetta var
þarft verk, hversu óþægileg
sem mönnum kann að þykja
sú staðreynd.
Um rekstur Kvennaat-
hvarfsins hafa verið eitthvað
skiptar skoðanir meðal kvenn-
anna, sem komu því á fót.
Fjárþörf athvarfsins hefur
einnig orðið tilefni nokkurra
blaðaskrifa að undanfömu og
þar hafa komið fram stað-
hæfíngar um afstöðu einstakra
stjórnmálamanna, sem ekki er
sjáanlegt að hafi við nokkur
rök að styðjast. Forsvarsmenn
Kvennaathvarfsins hafa gert
kröfu til borgarstjómar
Reykjavíkur um verulega fjár-
styrki og hlotið nokkra úr-
lausn. Af hálfu borgarstjórnar
hefur á það verið bent, að kon-
umar, sem sækja í athvarfíð í
Reykjavík, komi einnig utan
af landi og því sé eðlilegt að
fleiri sveitarstjómir styrki það
fjárhagslega. Þetta er eðlileg
röksemdafærsla, en líka má
velta því fyrir sér, hvort kon-
urnar, sem sækja í athvarfið,
eigi allar skilyrðislausan rétt á
ókeypis þjónustu.
Spurningar af þessu tagi og
aðrar, sem tengjast Qárhags-
legum rekstri Kvennaathvarfs-
ins og almennri starfsemi þess,
þarf að vera hægt að ræða af
fordómaleysi. Fullyrða má, að
viðhorf almennings og stjórn-
valda til hugmyndarinnar um
kvennaathvarf eru mjög já-
kvæð og sterklega ber að vara
við tilraunum ákveðinna afla
til eigna sér annars vegar
Kvennaathvarfið í Reykjavík
og hins vegar sjálfar umræð-
urnar um vandamál kvenna,
sem verða fórnarlömb ofbeldis-
manna.
í Reykjavík hefur verið
byggð upp fullkomnasta fé-
lagsmálaþjónusta á íslandi.
Þar hafa sérþjálfaðir starfs-
menn tekið á margskonar
vandamálum borgarbúa og
m.a. reynt af fremsta megni
að greiða götu þeirra, sem
hrasað hafa. Við hæfí er að
velta því fyrir sér, hvort of-
beldi gegn konum á heimilum
þeirra sé orðið slíkt vandamál,
að Félagsmálastofnun Reykja-
víkurborgar verði að láta það
til sín taka með nýjum hætti.
I því sambandi kæmi til álita,
að borgin tæki að sér rekstur
Kvennaathvarfsins og bæri
alla ábyrgð á honum. Með
þessu er ekki verið að fella
neikvæðan dóm yfir sjálfboða-
liðastarfinu, en í Ijósi þess að
almennt virðast gerðar kröfur
til þess að opinberir aðilar fjár-
magni reksturinn, er það ekki
nema eðlilegt framhald málsins
að þeir taki hann að sér að
öllu ieyti.
Tímabær
herhvöt
Eiturlyf eru hættulegasti
óvinur mannkynsins. Ekk-
ert fyrirbrigði brýtur jafn
margar manneskjur jafn gjör-
samlega niður á jafn skömmum
tíma. Hættulegustu eiturlyfín
breyta heilbrigðu fólki í flök,
bæði til sálar og líkama, og
leiða margoft til ótímabærs
dauða. I fótspor slíkra eitur-
efna fylgja þjáningin, sorgin
og dauðinn.
í dag verður efnt til stofn-
fundar foreldrasamtakanna
„Vímulaus æska“ í Há-
skólabíói. Tilgangur samtak-
anna er samátak gegn
eiturlyijum. Herhvöt samtak-
anna er: verndum börnin okkar
gegn vímuefnum. Morgunblað-
ið hvetur fólk til stuðnings við
þessi samtök. Bezta vörnin
gegn mörgum samtímasjúk-
dómum, skæðustu dauðagildr-
um mannfólksins, eru
heilbrigðar lífsvenjur. Heil-
brigði fólks hvílir ekki sízt á
lífsmáta þess. í ljósi þeirrar
staðreyndar, sem og þess þján-
ingafjöturs, sem eiturlyfin
hnýta nú um mannkyn allt, er
fundurinn í Háskólabíói, og
hliðstæð viðbrögð, tímabær
herhvöt og vegvísir.
Umsjónarmaður Gísli Jónsson 355. þáttur
Oft hef ég verið spurður um
orðasambandið að berja eitthvað
augnm, sem nú á dögum er notað
í merkingunni að sjá eða virða
fyrir sér. Fátt fann ég í prentuðum
orðabókum, reyndar ekkert nema
í Fritzner, svo að ég sneri mér til
Orðabókar háskólans, og með
dyggilegri hjálp starfsmanna
hennar hef ég dregið saman það
sem hér fer á eftir.
★
I orðabók Jóns Ólafssonar frá
Grunnavík (1705—1779) er þetta
orðasamband greint. Orðabók
Jóns er íslensk-latnesk og enn
óprentuð. Þetta er hinn sami Jón
og Halldór Laxness gerði að Jóni
Grindvíkingi í Islandsklukkunni.
I orðabók Johans Fritzners er,
undir auga, tekið upp orðasam-
bandið að berja augum í (eitt-
hvað), þýtt á dönsku tage noget
í Betraktning (=taka til athug-
unar). Vitnað er í Flateyjarbók,
og þegar flett er upp í henni,
kemur þetta í ljós (útg. 1868, III,
bls. 319):
„En ærið mikið þykir oss á
liggja fyrir þér og þínu máli, fé-
lagi, segir hann, og berjum vér
þar nú augum í.“
Hér hefur textinn verið færður
til nútímastafsetningar, og skiln-
ingur Johans Fritzners ekki
dreginn í efa.
Þá er þar næst til að taka sem
blaðið Islendingur er, hið elsta
með því nafni. Það hóf göngu sína
1860 og stóðu að því margir ágæt-
ir menn. I útlendum fréttum í
fyrsta árgangi, 13. tölublaði, 4.
okt., bls. 101, segir svo (stafsetn-
ingu haldið):
„Hjer varð sem optar heldur
en eigi bið á samkomulaginu; öll-
um þótti reyndar, sem hjer yrði
handa að hefja, en ekkert mætti
gjöra að soldáni nauðugum. Bret-
ar börðu helzt augun í liðsending
Napóleons, og þótti eigi ugglaust,
að liði hans yrði enn setudrjúgt á
Sýrlandi og í Rómaborg."
Hér vekur athygli þolfalls-
myndin augun, og er nú ekki
annað sýnna en orðasambandið
beija augun i merki að setja eitt-
hvað fyrir sig, láta sér mislíka,
hengja hatt sinn á.
Fjórum sinnum á öldinni sem
leið kemur svo orðtakið fyrir í
gerðinni beija augum í (eitthvað)
í erlendum fréttum Skírnis. Hefur
það alstaðar sömu merkingu og í
Islendingi, eða svipaða.
Fyrsta dæmi (1863, bls. 59;
stafsetningu haldið sem og í
næstu dæmum): „Vera má að hin
minni ríki verði Prússum leiðitam-
ari seinna meir en þau nú eru,
en þó lýtur samningurinn að
ýmsu, er þau munu beija augum
í, svo sem því, að það skal jafn-
heimilt að flytja út úr landinu
hesta..."
Annað dæmi (1868, bls. 159):
„Við kosningarnar nýju hafa þeir
menn komizt á þingið, er lengi
hafa barið augum i svo mörg
lagalýti, í svo marga ríkisbresti,
og móti þeim vilja þeir nú snúast."
Þriðja dæmi (1871, bls. 174):
„Menn höfðu átt málfundi víða
um landið að ræða um þetta mál,
og kom sami ágreiningur þar fram
og á þinginu, að menn vildu að
vísu vera sem bezt við búnir, ef
í nauðir ræki og ófrið bæri að
höndum, en börðu hins vegar
augum í kostnaðinn og þær
ábyrgðir, er af því hlytu að rísa
fyrir fólkið, ef því yrði haldið til
vopnaburðar á prússneska vísu.“
Fjórða dæmi (1877, bls. 151):
„Hjer stendur landmannaflokkur-
inn mjög öndverður á móti, og
þeir menn beija helzt augum í
þá byrði sem lögð verður á fólkið,
ef herskipuninni verður breytt
eptir sniði annara ríkja."
Líða nú mörg ár fram, og kem-
ur ár 1952. Birtist nú nýstárleg
bók, Gerpla, eftir Halldór Lax-
ness. Þar segir á bls. 484:
„Góðir hálsar, segir hann, það
sé yður öllum kunnugt að land
það er vér höfum til snúið vorri
för heitir Noregur; og munu að
vísu nokkrir yðar heyrt hafa getið
þess lands, þó að fæstir yðar hafi
barið það augum.“
Nú bregður nýrra við. Horfín
er forsetningin (atviksorðið) í,
augum er notað sem verkfæris-
þágufall og orðasambandið
merkir að sjá eða virða fyrir sér.
Er svo í öllum dæmum síðan.
Brekkukotsannáll eftir sama
höfund (1957): „Hann [Magnús
Stephensen] kallar á sveina og
biður þá að hafa til hesta sína
þegar, kveðst á þessum stað sjálft
helvíti augum barið hafa, og
ríður á brott af Húsafelli á því
kveldi."
Grískar þjóðsögur og ævin-
týri, Friðrik Þórðarson snéri úr
grísku (1962): „Geysir hann inn
í fjandmannaherinn miðjan og
varð þar margur skjótur skilnaður
búks og höfuðs; þótti Halepí-
mönnum því líkast sem þar væri
kominn Karos sjálfur; og hver er
hann barði augum þá fraus hon-
um blóð í æðum.“
Vatn á myllu Kölska eftir
Ólaf Hauk Símonarson (2. útg.
1979, bls. 14): „Gunnar Hansson
hefur milljón sinnum barið aug-
um sjónvarpsloftnet sem trónir
efst á blokkinni." Þetta þýddi
Peter Rasmussen á dönsku: „G.H.
har en million gange fáet öje pá
fjemsynsantennaen . ..“
★
Frá okkar tímum em vafalaust
miklu fleiri bókfest dæmi en hér
em tínd til. Þau virðast vera sótt
til skáldsagna Halldórs Laxness.
En hann gæti hafa lært þetta
orðasamband, er hann bjó sig til
að skrifa íslandsklukkuna, og
lagað það í hendi sér. Ekki þykir
umsjónarmanni prýði að þessu í
máli okkar.
★
Bragarháttur vikunnar er
stikluvik (stafhenduætt III);
Drussinn sér á háan hól
hreykir þá sem varða
og rak upp úr sér geysigól,
svo glumdi í hveijum tröllastól.
(Sr. Jón Þorláksson)
Hrekkja spara má ei mergð,
manneskjan skal vera
hver annarar hrís og sverð;
hún er bara til þess gerð.
(Natan Ketilsson)
Morgunblaðið/Júlíus
Gangbrautarslys við Hringbraut
Miklar annir voru hjá lögreglunni í Reykjavík á miðvikudag vegna umferðaróhappa. Ekið var á gang-
andi mann á Hringbraut um miðjan dag og var hann fluttur á slysadeild. Meiðsli hans voru ekki talin
alvarleg. Maðurinn var að fara yfir götuna við gangbrautarljós, en honum hafði láðst að þrýsta á hnapp
til að stöðva umferð ökutækja. Að sögn lögreglunnar í Reykjavík hafa umferðaróhöpp aukist mjög nú
síðustu daga, svo sem oft hefur viljað brenna við á haustin og vill lögreglan beina þeim tilmælum til
ökumanna að gæta sérstakrar varúðar.