Morgunblaðið - 30.12.1986, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 30. DESEMBER I9?6
Óðm" Ernils
________Bækur
Guðjón Sveinsson
Út er komin hjá „Emi og Ör-
lygi“ bók eftir sr. Emil Björnsson
sem hann nefnir A misjöfnu
þrífast börnin best. Það var vitað,
að Emil er pennafær í betra lagi,
en hann byggi yfir þeim hæfileikum
er birtast á 178 síðum þessarar
bókar vissi ég a.m.k. ekki. Þessi
saga flokkast að líkindum undir
þann titil bóka, sem nefndar eru
æviminningar. Að minni hyggju
má skipa henni þar á bekk — en
hún er annað og meira (ég er ekki
með þesum orðum að knésetja ævi-
sögur), hún.er líka tær og fagur
skáldskapur með ljóðrænu ívafi,
hún er lífsjátning höfundar blíð og
tregafull í senn. Hún stendur þó
traustum fótum á arfleifð íslenskrar
menningar, þeirrar sem óbreytt al-
þýðufólk hefur varðveitt gegnum
svita, tár og ást eða allt frá dögum
þjóðveldisins, gegnum myrkar mið-
aldir, fagnaðarboðskap nítjándu
aldar, já allt fram á þennan dag
ef grannt er skoðað. Meðan þessi
menning stendur af sér storma og
umbreytingar nýs tíma, meðan hún
á málsvara á málþingum á borð við
E.B. lifir þessi þjóð „frjáls við ysta
haf“ á besta landi heims.
En þessi bók býr yfir meiru. Hún
er greinilega bautasteinn á beð for-
eldra fréttamannsins og sálusorgar-
ans E.B. Umijöllun hans minnir
nokkuð á Gunnar Gunnarsson í
„Leikur að stráum“ og „Skip
heiðríkjunnar“ og raunar finnst mér
greina megi samsvörun í fyrri hluta
„Mannsævi" Pástovakí. Margir
kaflanna eru sannkallað föðurtor-
rek, en Emil missti föður sinn níu
ára gamall. Þeir feðgar virðast hafa
verið afar samrýndir og göngur
drengsins úti í tærri náttúrunni með
dýravininum, bóndanum og föðum-
um er slíkur unaður, að frásögnin
lætur engan ósnortinn.
„Við vorum báðir eins sælir og
þeir einir geta orðið, sem fá himin
höndum tekið í fátækt sinni og eiga
hana saman." (Bls. 51.)
Samskiptin við móðurina verða á
annan hátt. Hún er nær drengnum
í frumbernsku, umhyggjusöm vakir
hún við hvert fótmál hans, sýnir
Sá fyrri nefnist „Morgunroði lífsins
er hverfull“, sá síðari „Man ég, man
ég tíma tvenna". Fyrri hlutinn hefst
á morgni lífsins þá lítill drengur
fæðist í litlum bæ „... með port-
byggðu risi og kvisti á suður-
hlið . . .“, fæðingin ekki átakalaus,
því taka þurfti drenginn með töng-
um.
Næst gerir höfundur grein fyrir
sögusviði, opnar hægt skjá minn-
inganna, nálgast þær af varfæmi
en þó festu, lýsir sveitinni, fólkinu
í nægjusamri fátækt (veraldlegri),
en lætur það ekki biðjast afsökunar
á tilvist sinni. Það þarf þess heldur
ekki. Þetta fólk heldur á kyndli
frelsisins, hafði tekið við honum frá
sínu foreldri og ætlaði að skila hon-
um til afkomendanna. Og þessi
kyndill nærðist á rammheiðnum
sögum, er lesnar vom......upphátt
á vökunnij fomaldarsögur Norður-
landa, Islendingasögurnar og
riddarasögur, og rímur kveðnar".
Og í bland við þennan sagnasjóð
hreysti og mansöngs var guðsorð
haft við hönd og „. .. himnaríki og
helvíti hvort á sínum stað ...“
Menn fara mikils á mis í dag að
hafa tapað þessu í hraða stjörnu-
stríðsáætlana, videós og vandamála
sem kennd em af skammsýnu fólki
við unglinga.
Þessi inngangur, ef svo má
nefna, er ein sú besta þjóðháttalýs-
ing er ég hef augum litið. Hún er
ekki löng, ekki doðrant upp á fleiri-
hundmð blaðsíður. Nei, þetta er
hnitmiðuð frásögn, þjóðháttalýsing
fléttast meira og minna saman við
allt efni bókarinnar. Og þessi þjóð-
háttalýsing er svo sterk, að maður
finnur sjálfan sig sem þátttakanda
honum blómin og vemdar fyrir
myrkrinu. Og í lok fyrri hluta sög-
unnar sameinast þau í sorginni.
„Enginn skildi betur en ég hvað hún
grét góðan mann,“ segir höfundur
á bls. 67, þar sem þau mæðginin
sitja við nýorpið leiði „besta eigin-
manns og pabba" á þessari jörð.
Sá stutti kafli, 23 línur, er stysta
og lengsta ævisaga sem ég hef les-
ið. (Öfugt við Emil missti Uggi
Greipsson móður sína ungur.)
En nú ætla ég að víkja að sög-
unni í heild. Hún er í tveim hlutum.
Morgunblaðið/SigurðurJónsson
Laufey S. Valdimarsdóttir, Hafsteinn Þorvaldsson og Jóna S. Valdim-
arsdóttir.
Gjöf afhent sjúkrahús-
inu til byggingar setu-
stofu við Ljósheima
Selfossi.
SJÚKRAHÚSI Suðurlands var
fyrir nokkru afhent gjöf til Ljós-
heima, sjúkradeildar aldraðra á
Selfossi. Gjöfinni skal varið til
að reisa setustofu á Ljósheimum.
Það voru systkinin frá Hreiðri í
Holtahreppi sem afhentu gjöfina,
kr 100 þúsund, til minningar um
foreldra sína Valdimar Sigurjóns-
son og Guðrúnu Margréti Alberts-
dóttur. Þau bjuggu í Hreiðri á
árunum 1936 til 1964.
Gjöfin var afhent í hátíðarkaffi
sem haldið er á hveiju ári í Sjúkra-
húsinu fyrir jólin. Nú eru 5 ár síðan
flutt var í nýbyggingu Sjúkrahúss-
ins. Hafsteinn Þorvaldsson for-
stöðumaður sjúkrahússins tók við
gjafabréfí þeirra systkina og lét
þess getið að bygging setustofu þar
sem gamla fólkið gæti fýlgst með
umferðinni við Austurveginn, væri
mjög þörf framkvæmd. Það voru
systumar Laufey S. Valdimars-
dóttir og Jóna H. Valdimarsdóttir
sem afhentu g]öfína. Önnur systkini
frá Hreiðri eru Siguijón M. Valdim-
arsson, Albert H. N. Valdimarsson
og Valgerður Valdimarsdóttir.
Sig.Jóns.
Emil Björnsson
„Þá sjaldan skip komu á víkina
heima urðu þau að leggjast lángt
undan landi vegna hafnleysis og
sveitúngar mínir að róa níðþungum
uppskipunarbátum með afurðir
sínar út að skipshlið og með kaup-
vaming til baka. En þeir, sem komu
eða fóm með skipinu, sem aðallega
var til lækninga, urðu að dingla í
kaðalstigum utan á skipshliðinni í
hvaða veðri sem var, nema rúm-
liggjandi fólk naut þeirrar náðar
að vera „hífað“ um borð eða „fírað“
niður í uppskipunarbátinn í neta-
trossum." (Bls. 20.)
Brátt fara sál og líkami hjá hin-
um verðandi kennimanni að þrosk-
ast. Hann lýsir þeim breytingum
fyrir lesendum í skýrum myndum,
stuttum en svo sannarlega í fókus.
í því sambandi vil ég á ný minna
á Ugga Greipsson.
„Og kyrrðin var eftir því, véla-
hljóð þekktust ekki, aðeins náttúru-
hljóð og vinnuhljóð, svo sem
sláttuhljóð. Skilvinduhljóðið var
m.a.s. ennþá ókomið til sögunn-
ar...
. .. Og augum þeirra, sem dóu,
var lokað og opnaður gluggi til að
hleypa sálinni út, en líkaminn lagð-
ur í svarta kistu, hún látin ofan í
moldina og grænt gras breitt yfir.
Og svo var öllu lokið eins og ekk-
ert hefði gerst. Og þó hélt allt
áfram. Það fæddist nýtt líf í stað
þess sem dó.“ (bls. 27.)
Og veröldin kemur til þessa litla
drengs í vöku og svefni, hann skynj-
ar smátt og smátt fegurð hennar,
leyndardóma og hættur. Það er
móðirin sem leiðir hann fyrstu fetin
„. . . milli rúma og herbergja og út
á stétt. . . . Og einnig leiðir hún
mig í stórt, uppljómað hús þar sem
verið er að syngja. Ég sé fyrir mér
hendur hennar kreppast um hrífu
og spena og halda á saumnál,
stoppunál og skónál til skiptis."
(Bls. 29.)
Þessi skýra, nærfærna og sanna
lýsing hlýtur að lifa lengi í bók-
menntum þjóðarinnar. Og þannig
líður frásögnin fram sem lygnt fljót
með sóltæra hylji. En ef grannt er
starað er straumurinn undir lygn-
unni þungur, alltaf eitthvað nýtt
að gerast og maður leggur bókina
ekki frá sér fyrr en henni er lokið.
„Líklega kom baulið í Ormsstaða-
kussu næst til sögunnar . . . Ég hef
sjaldan verið eins hræddur við neitt
og baulið í henni, sem var hinn
dökki undirtónn frumbernskunnar
og hljómar enn fyrir eyrum mér.
Fyrst stóð hún lengi á öndinni og
smábaulaði ótt og títt svona níu
sinnum; Mö, mö ... í tíunda skiptið
kom bara Ö, sem var þó mörgum
sinnum ægilegra. . .“ (Bls. 31.)
Þarna fer saman hin forna íþrótt
að segja sögu og svo næmi og inn-
sæi þess, sem hefur mál og stíl á
valdi sínu.
Ég vík nú aftur að samskiptum
föður og sonar í þessari góðu bók.
Þau samskipti eru hlý og traust.
Þau eru líf þeirra beggja, ást, trún-
aður, hvíld. Bóndinn hallar sér í
hádeginu upp að ungum syni og
sofnar, skýlir andlitinu fýrir björtu
sólskininu með húfuderinu. Dreng-
urinn vaknar til vitundar um það,
að honum er trúað fyrir að gæta
þessa manns með jörpu lokkana
meðan hann hvílist frá amstri dags-
ins litla hríð.
„Hann andaði djúpt og áin rann,
æmar lagstar í kringum hann sér-
hver með sínum hætti. Mér fannst
sem hann hefði falið mér þau for-
réttindi að gæta að sér, sem ávallt
að öðrum gætti." (Bls. 44.)
Ætli svona nokkuð sé hætt að
gerast? Já, því miður. I stað þess
eru að skapast samskiptavandamál,
kynslóðabil, sem lærdómsmenn
reyna að leysa með heimspekilegum
formúlum, stórum stofnunum og
ofhlöðnu tómstundagamni — en það
er önnur saga.
Fyrri hluta sögunnar lýkur með
dauða föðurins. Kannski rísa tilfínn-
ingarnar þar hæst og við komumst
næst sögumanni. Hér skynjar les-
andinn hvernig heimsmynd höfund-
ar, þá níu ára, skelfur. Frásagnar-
listin er samt í algjöru jafnvægi,
svo táknræn og áleitin, að við finn-
um okkur á vettvangi. „Ásýnd hans
var föl eins og tunglskin á snjó, svo
að jörpu hárlokkamir í vöngunum
sýndust ennþá dekkri en venju-
lega,“ (bls 64). Og síðar þá föður-
leysinginn verður að reka ærnar til
beitar þrátt fyrir sorgina harkar
hann af sér, tilfínningarnar frosn-
ar. En þær þána í skjóli hraunsins,
þaðan sem ekki sést til hans frá
bænum. Þá fellur hann um háls
tryggðavinar þeirra feðga, Kolu
gömlu. Við svartan, mjúkan feld
hennar þiðnar klakinn. Þannig er
samspil manna og dýra í þessari
bók, einlægt, falslaust og mun end-
ast öllum þeim er kynnast slíkum
samskiptum, verða sáluhjálp til leið-
arloka. Kannski getur svona saga
opnað augu fólks fyrir þeim dásam-
legu sannindum. Hver veit.
Síðari hluti bókarinnar minnir
lítið eitt á smásagnasafn með stutt-
um sögum og innbyrðis samhengi.
Það form hnikar sögunni nær hefð-
bundnum endurminningum. Þrátt
fyrir það er allt á sínum stað. Þarna
er fyallað um baráttuna fyrir lifí-
brauðinu eftir lát heimilisföðurins,
nýjar vonir sögumanna, vonbrigði
og að lokum staðfastan ásetning
hans að leita sér menntunar. í þess-
um hluta kynnist og lesandinn fleira
fólki, sumu landsþekktu síðar. Það
er allt, ekki síst sveitungamir, dreg-
ið skörpum dráttum, hrjúft, glatt,
ástúðlegt, dularfullt, heimsmanns-
legt „boheme“ — en flest fátæk
a.m.k. á mælistiku nútíðar. Þessar
lýsingar minna á mannlýsingar
Grettlu, Laxdælu, Njálu, Ljósvík-
ingsins — þjóðararfur sagnalistar-
innar, sem tekur á sig persónulegan
blæ eins og vera ber, þær eru ekki
staðlaðar.
„Árni Björn var greindur karl,
fölleitur og skarpleitur eins og fom-
aldarhetja, með amamef. Snyrti-
legur til fara og snöggur í tilsvörum
og hreyfingum. Þegar honum leidd-
ist þóf á hreppsnefndarfundum var
hann vís til að stökkva á braut með
svofelldri kveðju: Sælir, ég er far-
inn.“ (Bls. 123.)
„ . . . Anna dóttir Ara Brynjólfs-
sonar alþingismanns á Þverhamri
var svipmikil en umfram allt göfug-
mannleg gáfukona. Ég hafði það á
tilfinningunni í uppvextinum að hún
mætti ekkert aumt sjá án þess að
reyna að fá bætt úr því. .. Hún
var í hópi þeirra kvenna á öllum
öldum, sem stærst hjarta hafa . . .“
(Bls 126.)
Réttlætið, ríkið og valdið
Bókmenntir
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
John Locke. Ritgerð um ríkis-
vald. Hið íslenzka bókmenntafé-
lag, 1986.
Það er fátt mikilvægara mönnun-
um en að skilja samlíf sitt. Fáir
hlutir hafa reynzt þeim eins erfíðir
til skilnings. Það er þó enginn skort-
ur á viðleitni til þess. Allar götur
frá því skipuleg, fræðileg hugsun
hófst í Grikklandi til forna, hafa
hinir mætustu hugsuðir leitt hug-
ann að samlífi manna, eðli ríkisins
og réttlætisins og ritað um það
sumir ótrúlega glæsilegar bækur.
Ein þeirra er Ríki Platóns og í þess-
um hópi held ég, að óhætt sé að
telja Ritgerð um ríkisvald eftir
John Locke, sem nú er komin í
íslenzkan búning eftir Atla Harðar-
son, heimspeking.
Það er ekki hægt annað en telja
veruleg gleðitíðindi, ekki aðeins fyr-
ir íslenzka heimspekinga og fræði-
menn um samfélag, heldur líka fyrir
upplýstan almenning á Islandi, að
þessi bók skuli komin út á íslenzku.
Hún á að vera öllum auðlesin. Það
er ekki þar með sagt, að hún sé
auðskiljanleg, því að ýmislegt í
henni orkar tvímælis og rökstuðn-
ingur stundum ekki mjög ítarlegur.
En í þessari litlu bók er komið orð-
um að ýmsu, sem nú eru talin
sjálfsögð sannindi um einstakling
og samfélag, ýmsu því, sem er uppi-
staðan í skilningi nútímamanna á
sjálfum sér og samfélagi sínu.
Það er ekki hægt að segja, að
Ritgerð um ríkisvald sé upphafs-
verk þeirrar fíjálslyndu einstakl-
ingshyggju, sem mótað hefur alla
hugsun um samfélagið frá Endur-
reisninni að minnsta kosti og fram
á þennan dag. En hún eróumdeilan-
lega áhrifamesta verk þessarar
hefðar, enda mótaði Locke hugsun
franskra upplýsingarmanna eins og
Voltaire og hugsun höfunda banda-
rísku byltingarmannanna gegn
yfirráðum Breta og höfunda banda-
rísku stjómarskrárinnar. Það plagg
mótar enn að miklu leyti skoðanir
og afstöðu manna til valds, ríkis
og réttlætis í öðru af voldugustu
ríkjum veraldarinnar þessa áratug-
ina. Það, sem er ekki síður mikil-
vægt, er, að hugsun Locke hefur
mótað í meira eða minna mæli flesta
fijálslynda hugsuði fram á þennan
dag. Það merkir ekki, að allir hafi
verið sammála honum, langt frá
því. Hume til að mynda var aldeilis
ekki á því, að einhvers konar þög-
ult samþykki væri helzta réttlæting
hlýðni við yfirvöld. Hann taldi slíkt
samþykki hreina ímyndun og þess
vegna þyrfti aðra réttlætingu á
ríkisvaldinu. En sú grunnhugmynd
Locke, að upphaf ríkisvaldsins sé
hjá einstaklingnum, að þeir afhendi
hluta réttinda sinna til yfirvalda til
að tryggja öryggi sitt og frið og
geti sótt hann aftur, ef ríkið bregst
þeirri skyldu sinni að tryggja þessi
gæði, hefur reynzt áhrifamikil og
langlíf. Frumeiningar allra sam-
félaga hljóti að vera einstaklingar
einir og sér og á þeim hvíli síðan
allir aðrir eiginleikar samfélagsins.
Þessa mynd af uppbyggingu
samfélags má kalla frumeindakenn-
ingu, þar sem einstaklingamir eru
frumeindirnar, sem allt annað sé
byggt á. Hún er mjög frábrugðin
þeirri mynd, sem við rekumst á í
ritum Platóns og Aristótelesar.
Þeim er eiginlegt að líta svo á, að
allir menn hafí eðli og þetta eðli
ákvarði, hvað þeim er eiginlegt að
sækjast eftir og hvaða hátterni
þeim er sjálfsagt. Þeim er því ekk-
ert framandi að telja hvem mann
hafa tiltekið hlutverk, sem honum
beri að rækja, sem sé í mikilvægum
skilningi ekki sjálfvalið. Að þessu
leyti svipar Grikkjunum til þeirrar
hugs'unarhefðar, sem runnin er frá
Hegel og Marx og er ekki síður
áhrifamikil í samtímanum en kenn-
ing Locke. Munurinn er sá, að
samkvæmt Hegel og Marx eru sag-
an eða stéttaskiptingin undirstöðu-
atriði samfélagsins en ekki
einstaklingurinn. Þessar kenningar
mætti kalla sameindakenningar, ef
við viljum halda líkingunni við nátt-
úruvísindin.
Það þarf ekki að brýna það fyrir
lesendum þessa blaðs, að kenningar
Hegels og Marx hafa ýmsar þær
afleiðingar, sem flestir nútímamenn
telja algerlega óviðunandi. En það
ætti ekki að hindra þá hugsun, að
samband einstaklings og samfélags
sé ef til vill mun nánara, en Locke
taldi vera og einstaklingurinn einn
geti ekki verið undirstaða, heldur
sé honum samlíf nauðsynlegt til að
vera maður í fullum skilningi þess