Morgunblaðið - 31.12.1986, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 31. DESEMBER 1986
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 31. DESEMBER 1986
25

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
FlaraldurSveinsson.
Matthfas Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 500 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 50 kr. eintakiö.
Bjartsýni
í óvissunni
Itilefni af 200 ára afmæli
Reykjavíkurborgar á því ári,
sem nú er að kveðja, var á það
minnt í sunnudagsblaði Morgun-
blaðsins, 30. nóvember síðastlið-
inn, að fyrir 200 árum bjuggu
um 300 manns í Reykjavík og
næsta nágrenni. Samkvæmt
skýrslum er mannfjöldi nú um
300 manns á fimm stöðum í
landinu: Hofsósi, Hrísey, Sval-
barðseyri, Kirkjubæjarklaustri
og í Arskógshreppi. Ræddi
blaðamaður Morgunblaðsins við
fólk á öllum þessum stöðum og
spurði, hvernig það teldi þá eiga
eftir að líta út eftir 200 ár, hvort
einhver þeirra ætti eftir að verða
heimkynni um 100.000 manns.
Enginn spáði því en allir voru
bjartsýnir fyrir hönd síns byggð-
arlags.
Þróist byggð í landinu með
þeim hætti, sem spár segja fyrir
um, er ólíklegt, að nokkur núlif-
andi íslendingur eigi eftir að
verða vitni að þéttbýlismyndun
utan höfuðborgarsvæðisins, sem
er sambærileg við þróun byggð-
ar þar. Talið er, að þegar fram
líða stundir hægi almennt á
fjölgun fólks í landinu.
Framtíðarspár eru síður en
svo einhlítar. Samkvæmt þeim
ættum við nú að búa við hærra
eldsneytisverð en fyrir tíu árum
vegna lögmáls skortsins og þeir,
sem stunda matvælaframleiðslu,
ættu að mala gull. Á því ári, sem
er að líða hefur verð á eldsneyti
lækkað, en fískverð á heims-
markaði hefur hækkað. Nú er
talað um góðæri hér á landi og
sagt, að hagvöxtur í ár sé meiri
en annars staðar. Sveiflumar í
íslensku efnahagslífi hafa verið
næsta reglulegar undanfama
áratugi. í raun má segja, að það
sé meiri vandi nú orðið að stíga
á bremsumar, þegar hraðinn
eykst, en dæla erlendu lánsfé inn
í efnahagskerfíð, þegar hjólin
hægja á sér. Mönnum hefur
lærst, að verðbólgan er að vem-
iegu leyti heimasmíðaður vandi.
Gleggsta dæmið um ný tök á
honum em þeir almennu kjara-
samningar, sem gerðir vom á
árinu. Um það hveraig á að
hafa stjóm á góðærinu verður
meðal annars deilt í viðræðum
um kaup og kjör sjómanna, sem
nú em að fara af stað. Harkan
í því máli sannar þá skoðun, að
það er ekki síður erfítt að lifa
góða tíma en slæma.
Sagt hefur verið, að bændur
í blómlegum hémðum Banda-
ríkjanna, sem hafa verið að
leggja upp laupana undanfarin
misseri, ættu að beina reiði sinni
að þeim, sem höfðu uppi skrif-
borðsspár um stöðuga verð-
hækkun á landbúnaðarafurðum.
Vegna spádóma um endimörk
vaxtar hafí bændur fjárfest
meira en góðu hófí gegnir, fram-
leiðsla hafí aukist og verð
lækkað. Olíuframleiðsluríki hafa
þráttað um það á árinu, hvemig
þau ættu að bera sig að við
framleiðslutakmarkanir til að
hækka verð á sinni vöm. Við
höfum gripið til ráðstafana til
að stjórna sókn í fiskstofna og
beina framleiðslu bænda í arð-
bærari átt.
Alls ekki er ljóst, hvaða áhrif
framleiðslustjóm í landbúnaði
hefur, þegar til lengri tíma er
litið. Flýtir hún fyrir þéttbýlis-
myndun í sveitum? Verður hún
til þess, að ekki aðeins býlum
heldur einnig íbúum í þeim þétt-
býliskjörnum, sem byggjast á
þjónustu við sveitirnar, fækkar?
Verður ný nýting á landinu,
nýting ferðamannsins, til þess
að byggðakjarnar myndast á
nýjum stöðum? Við spumingum
eins og þessum er ekki unnt að
gefa einhlít svör.
Ef við hefðum svör við því,
sem framtíðin ber í skauti sínu,
væri tilveran önnur. Sumir
kenningasmiðir segjast að vísu
hafa ráðið gátuna um þróun
þjóðfélaga við „réttar" aðstæð-
ur. í kommúnistaríkjunum er
enn talað um „hinn nýja mann“,
sem skuli erfa jörðina. í þessum
ríkjum hafa ráðamenn talið sig
geta gert áætlanir fimm ár fram
í tímann ef ekki lengra; þar er
ófrelsi, fátækt og örbirgð þó
mest. Viljum við fóma atvinnu-
háttum okkar fyrir áætlunarbú-
skap í anda Kim II Sung? Viljum
við kasta frelsinu á glæ fyrir
stjómarhætti eins og í Rúmeníu,
þar sem stjómardeild hefur ver-
ið komið á fót til að stöðva
útbreiðslu á gamansögum um
stjómarherrana og borgaramir
em dæmdir samkvæmt óbirtum
lögum og reglum?
Við höfum fyllstu ástæðu til
að vera bjartsýn þrátt fyrir
óvissu við þessi áramót eins og
jafnan endranær. íslensku þjóð-
inni hefur tekist, eins og staðfest
var með eftirminnilegum hætti
á árinu, að skipa sér traustan
sess í samfélagi þjóðanna. Við
búum við hagstæðar ytri að-
stæður í viðskiptamálum og
höfum tryggt öryggi okkar í
alþjóðamálum.
Morgunblaðið þakkar lesend-
um sínum og öðmm landsmönn-
um samfylgdina á árinu 1986
og óskar þeim farsældar og frið-
ar á árinu 1987.
Þorsteinn Pálsson, formaður Siálfstæðisflokksins:
Leið mannúðar og
markaðsbúskapar
Með hækkandi sól horfum við íslendingar til bjartrar
framtíðar á nýju ári. Við blasir meiri almenn hagsæld og
velmegun en hér hefur þekkst í langan tíma. Um þessi
áramót hvílir þó yfir skuggi mikilla örlaga. I velgengninni
og jólahelginni höfum við verið minnt á reginafl sjávarins,
sem enn einu sinni hefur hrifsað til sín fjölda mannslífa
og skilið eftir fjölskyldur, börn og ástvini í myrkri sorgar-
innar.
Þessir atburðir eru enn til áminningar um þær hættur,
sem á degi hverjum steðja að íslenskum sjómönnum, og
verða til brýningar um aukið öryggi þeirra, sem vinna
mikilvæg störf á hafí úti í þágu þjóðarinnar allrar.
Sjóslysin hafa snert viðkvæmustu strengi í hjarta hvers
íslendings. Sú samkennd breytir ekki því sem orðið er, en
er vonandi einhver styrkur þeim, sem með eigin sálarþreki
þurfa að lýsa upp nýja framtíð eftir þessa hörmulegu at-
burði.
Bjartsýni, stórhugur
og atorka
í þjóðmálaumræðum upp á síðkastið hafa komið fram
býsna miklar þverstæður. Við búum nú við meiri árgæsku
en í annan tíma. Hjól hamingjunnar hefur snúist á sveif
með okkur. Sjávarafli er meiri en nokkru sinni fyrr. Á
erlendum mörkuðum er greitt hærra verð fyrir íslenskar
afurðir en áður og við borgum minna en fyrr fyrir olíuna,
sem svo miklu ræður um viðskiptakjör þjóðarbúsins. Þar
við bætist að með breyttri stjórnarstefnu hefur verið höggv-
ið að rótum gamalla meinsemda í þjóðarbúskapnum og sáð
í nýja akra.
Við þessar aðstæður hafa ýmsir tekið sig til við að kyrja
mikinn barlóms- og bölsýnissöng. Einhvern veginn vantar
þó hreinan tón í það stef og með rökum verður ekki bent á
að það hafí skírskotun til veruleikans. Þetta niðurrifshjal
ber vott um andlega uppdráttarsýki, sem mikilvægt er að
grafi ekki um sig í þjóðarsálinni, því það lamar lífsþróttinn
og viljann til góðra verka.
Í þjóðhátíðarræðu á 10 ára afmæli lýðveldisins sagði
Ólafur Thors, sá mikli foringi: „að með sparsemi og nægju-
semi næðu íslendingar aldrei settu marki, heldur með
bjartsýni, stórhug og atorku." Þessi orð eru enn í fullu
gildi. Sparsemi og nægjusemi eru að sönnu mikilvægar
dyggðir, en það er með bjartsýni, stórhug og atorku, sem
okkur miðar fram á við.
Aðalatriðið er að láta ekki bölsýnismennina villa okkur
sýn með því að draga athyglina frá því, sem er kjami
málsins. Við höfum æmar ástæður til að láta stjómast af
sömu bjartsýni og stórhug og Ólafur Thors á sinni tíð.
Hugmyndagrundvöllurinn
Stjómmálabarátta nú á tímum snýst fremur um leiðir
að markmiðum en markmiðin sjálf. Til einföldunar og skýr-
ingar hafa menn gefið meginleiðunum heiti. Það eru
hugtök stjómmálanna. Og það er bæði gömul saga og ný,
að menn hafa gjaman búið til hina mestu þrætubók um
hugtökin sjálf.
Hugtakið — frjáls samkeppni — er nú almennt viður-
kennt og jafnvel sósíalistar tala í ræðum sínum um að á
skorti í þeim efnum. En áður fyrr var þetta hugtak grýla.
Þá skrifaði Jón Þorláksson: „Sérstaklega ber margt af því
sem andstæðingar frjálsrar samkeppni tala og skrifa um
hana nú síðustu árin þennan keim. Hið algengasta er að
þeir vita ekkert hvað frjáls samkeppni er, setja einhverja
ljóta hugsmíð úr sínu eigin höfði í hennar stað og hella svo
af skálum reiði sinnar yfir.“
Það kom á daginn, að sjónarmið Jóns Þorlákssonar hlutu
almenna viðurkenningu. I dag hella andstæðingar Sjálf-
stæðisflokksins enn úr skálum reiði sinnar yfír þá merkingu,
sem þeir sjálfír hafa lagt í hugtakið ftjálshyggja. Eftir þvt
sem þjóðfélagið verður flóknara og margbrotnara munu
átökin um frelsi eða miðstýringu hafa meiri þýðingu. Sjálf-
stæðisflokkurinn hefur reyndar aldrei bundið sig við aðrar
kennisetningar en þær er stofnendur hans lögðu honum til
á vordögum 1929. Þá var þjóðfélagið einfaldara í sniðum.
Krafan um verslunarfrelsi hafði þá mest gildi. Á þeirri tíð
var ekki orðið neitt tilefni til að krefíast útvarpsfrelsis.
Reynslan er til vitnis um að á vegvísi þeirrar leiðar, sem
Sjálfstæðisflokkurinn er á, stendur mannúð og markaðs-
búskapur. Og andstæðingar geta nú sem fyrr hellt úr
skálum reiði sinnar yfír hugtök eins og frjáls samkeppni
eða frjálshyggja, án þess að það varpi ljósi á nokkuð ann-
að en vindmylluriddaramennsku þeirra sjálfra.
Núverandi ríkisstjóm hefur fetað þessa braut. Útgjöldum
ríkisins, mældum sem hlutfall af þjóðarframleiðslunni, hef-
ur verið haldið í skefjum. En á móti hefur hlutur mennta-
mála, heilbrigðis- og tryggingarmála verið aukinn verulega.
Það eru þau svið uppfræðslu og mannúðar, sem við teljum
að ríkisvaldið eigi að annast. Á hinn bóginn hefur verið
gengið lengra fram í því, en gert hefur verið í aldarfjórð-
ung, að fella úr gildi reglugerðir og lög, sem mæla fyrir
um miðstýringu og ríkiseinokun. Bæði á sviði menningar-
mála og atvinnulífs. Sala ríkisfyrirtækja var áður bann-
heilög í pólitík, en er nú að ryðja sér til rúms undir forystu
Sjálfstæðisflokksins.
Meðal íjölmargra bréfa, sem til mín hafa borist að und-
anförnu úr ýmsum áttum, er eitt frá þjóðkunnum íslendingi,
sem ekki hefur verið undir merki Sjálfstæðisflokksins.
Bréfið var mér kærkomið fyrir það m.a. hvað í því stóð
um þessi efni. Bréfritari kemst þannig að orði:
„Eigi að síður munu flestir geta orðið sammála um það,
að athafnalíf í anda fijálshyggju gengur einfaldlega betur
en annar rekstur. En þjóðfélagið er fleira en athafnalíf og
rekstur. Þetta virðist mér fijálshyggjumönnum oft sjást
yfír. Þeir eru svo hræddir við félagshyggjuna, að þeir hliðra
sér hjá því að tala um þá mannúð sem birtist í félagslegri
þjónustu. Þar með dettur botninn úr öllu saman, því það
hlýtur einmitt að vera markmið þjóðfélags að framkvæma
mannúð, meginmarkmiðið. Þannig virðist „félagsleg fijáls-
hyggja“ að sumu leyti vera lykilhugtak. Síðari hluti þess
dregur fram það virka afl, sem heldur hlutunum gangandi
og er ómissandi, ef allt á ekki að fara í strand..Fyrri hlut-
inn bendir á markmið virkninnar, innihald hennar og dýpri
tilgang."
Þó að bréfritari hafi ekki fram til þessa fylgt Sjálfstæðis-
flokknum að málum lýsir hann af næmum skilningi, og á
einkar einfaldan hátt, þeim grundvallarviðhorfum, sem letr-
uð eru á vegvísi sjálfstæðisstefnunnar. Engum dylst að
þessi viðhorf njóta vaxandi fylgis og það er ekki síst unga
fólkið í landinu, sem hefur gert sér grein fyrir því, að
happadrýgst hlýtur að vera, að þessi viðhorf móti fram-
vindu þjóðfélagsmála á Islandi. Þau feykja burtu málefna-
legum strákofum stjórnarandstöðunnar.
Stöðugleiki og meira frelsi
Núverandi ríkisstjóm var fyrst og fremst mynduð í ein-
um tilgangi: Að vinna að því að ráða niðurlögum verð-
bólgunnar. Þó að ágreiningur hafi verið um myndun
ríkisstjórnarinnar, innan Sjálfstæðisflokksins, blasti sú
staðreynd við, að með öðrum hætti var ekki unnt að ná
pólitískri samstöðu um þau nauðsynlegu og óhjákvæmilegu
verk, sem vinna varð til þess að höggva að rótum óðaverð-
bólgunnar. Þótt það starf hafi ekki gengið fyrir sig með
öllu áfallalaust liggur nú fyrir að þetta ætlunarverk er
orðið að veruleika.
Það þarf ekki að rifía upp þá vá, sem við blasti, hefði
verðbólgan haldið stjórnlaust áfram, eins og stefndi vorið
1983. Þetta verk eitt dugir til að sýna fram á árangur
stjómarsamstarfsins. En hvað sem því líður hafa orðið
grundvallarbreytingar á ýmsum öðmm sviðum þjóðlífsins.
Höfuðatriðið er, að með öllu var horfið frá þeirri dag-
legu gengisfellingarstefnu, sem kynti undir óðaverðbólg-
unni. Fylgt hefur verið fram stöðugleika í gengisskráningu.
Það er undirstaða árangurs í baráttu við verðbólguna og
ein af forsendum þess, að tekist hefur að auka kaupmátt
á nýjan leik. En þessi umskipti vom hvorki einföld né
auðveld. Þau hlutu að hafa ýmsar hliðarverkanir, sem
menn em að sumu leyti enn að glíma við.
í tíð þessarar ríkisstjómar hafa verið stigin stærstu
skref til þess að draga úr miðstýringu og losa um ríkiseinok-
un frá því að viðreisn var gerð fyrir meira en aldarfjórðungi.
Þá var fíármagnsmarkaðurinn skilinn eftir í gömlu skipu-
lagi hafta og miðstýringar. Nú hefur hann smám saman
verið gefínn fijáls. Árangurinn hefur ekki látið á sér standa.
I stað eyðslu og minnkandi spamaðar hefur spamaður
aukist hröðum skrefum á nýjan leik. Þetta er ein gleggsta
vísbendingin um heilbrigði efnahagslífsins. En þessum
breytingum, eins og öðmm, fylgja hliðarverkanir, sem
menn þurfa að takast á við og ráða bót á.
Afnám ríkiseinokunar á útvarpsrekstri er annað dæmi
um breytingu af þessu tagi. Því fylgja auðvitað einnig
vaxtarverkir þegar fijáls útvarpsrekstur sprettur úr grasi
hefðbundinna viðhorfa áratuga ríkiseinokunar. En breyt-
ingin hefur leitt af sér grósku og ferskleika og á ugglaust
eftir í enn ríkari mæli að draga fram hæfíleika ungrar
kynslóðar, sem er að hasla sér völl í heimi þeirrar nýju
tækni, sem á eftir að ýta undir listsköpun og menningu í
landinu. Fyrir þá sök hefur um leið verið stuðlað að því
að skjóta traustari stoðum en áður undir myndmálið, kvik-
myndina, sem hlýtur að verða þáttur í viðhaldi og varðveislu
íslenskrar menningarhefðar og íslenskrar tungu. í heimi
nútímans hlýtur kvikmyndin óhjákvæmilega að verða fram-
Þorsteinn Pálsson
arlega, bæði í sókn og vörn íslenskrar menningar.
Á undanförnum árum hefur verið lögð meiri rækt við
rannsóknarstarfsemi en áður. Þekking er lykill að aukinni
hagsæld og því þarf að virkja krafta opinberra aðila og
atvinnulífs í ríkari mæli en áður á þessum sviðum. Við
sjáum nýjar atvinnugreinar skjóta rótum svo sem fiskeldi
og ferðamannaþjónustu. Allt eru þetta merki breytinga og
nýjunga, sem eru þáttur í því að búa hér betri framtíð og
meiri hagsæld.
Undirbúningur kosninga
Gerðar hafa verið grundvallarbreytingar, bæði í efna-
hags- og menningarmálum, sem við verðum að fá tóm til
að halda áfram að móta og þróa, þjóðinni allri til farsæld-
ar. Um það munu kosningamar að vori snúast öðru fremur.
Undirbúningur kosninganna næsta vor er þegar hafínn.
Á síðustu vikum hafa stjómmálaflokkamir, hver með sínu
lagi, valið menn til setu á framboðslistum. Eðlilega fylgja
því umræður og jafnvel átök í einstöku tilvikum. Prófkosn-
ingar ráða nú mestu um val frambjóðenda. Áður fyrr var
þetta vald í höndum flokksstjóma og sérstakra kjör-
nefnda. Engin aðferð er gallalaus við val á frambjóðendum.
Umræðurnar að undanförnu bera þess glögg merki. í sum-
um kjördæmum hafa sjálfstæðismenn gert tilraunir með
það að fela stómm hópi helstu trúnaðarmanna að velja
frambjóðendur flokksins.
Þó að prófkosningamar séu í eðli sínu lýðræðislegar,
er það engan veginn svo, að niðurstöður þeirra séu alltaf
í samræmi við þá heildarhagsmuni, sem flokksmenn vilja
hafa í huga, þegar mönnum er raðað á framboðslista. Því
getur óánægja brotist út og magnast, ekki síður í kjölfar
þeirra, en annarra aðferða við val á frambjóðendum. En
hver svo sem aðferðin er hafa kjördæmisráðin ávallt úrslita-
vald. Það má vitaskuld nota ef mikið liggur við, þó að
meginreglan sé auðvitað sú, að menn tryggi ekki eftir á
í þessum efnum fremur en öðmm.
Nokkrar breytingar vera í vísum þingsætum á framboðs-
listum sjálfstæðismanna að þessu sinni. Guðmundur H.
Garðarson, einn reyndasti talsmaður sjálfstæðismanna í
verkalýðsmálum, skipar nú ömggt sæti á lista flokksins í
Reykjavík. Þar koma einnig til sögu fulltrúar yngri kynslóð-
ar í flokknum, Geir H. Haarde og Sólveig Pétursdóttir.
Á Reykjanesi tefla Suðumesjamenn fram fulltrúa sínum
í ömggu sæti í fyrsta sinn um árabil, Ellert Eiríkssyni.
Þá má nefna Vilhjálm Egilsson í Norðurlandi vestra. Og
á Norðurlandi eystra kemur Tómas Ingi Olrich í baráttusæt-
ið, einn helsti hugmyndasmiður byggðastefnumanna í
landinu. Þessir nýju liðsmenn í væntanlegu þingliði sjálf-
stæðismanna að loknum næstu kosningum munu styrlq'a
flokkinn í málefnalegri framfarasókn.
Hér má einnig nefna Víglund Þorsteinsson á Reykja-
nesi, Sturlu Böðvarsson á Vesturlandi, Einar Kr. Guð-
fínnsson á Vestfíörðum og Amdísi Jónsdóttur á Suðurlandi,
sem koma til þessarar baráttu þótt ekki séu í vísum sætum.
Vopnaburður málefna
en ekki lýðskrums
Landsfundur sjálfstæðismanna verður haldinn í byijun
marsmánaðar. Hann mun marka upphaf lokasóknarinnar
fyrir alþingiskosningamar. Landsfundir sjálfstæðismanna
hafa jafnan verið mikið afl í íslensku stjómmálalífi og oft-
ar en ekki valdið straumhvörfum í stjómmálaumræðum.
Þar hefur hin borgaralega sveit fylkt liði til samstöðu og
átaka.
Tvær skoðanakannanir í vetur gáfu til kynna að Sjálf-
stæðisflokkurinn mætti búast við nokkm fylgistapi. Sú
þriðja gaf ábendingar um hið gagnstæða. Ástæða er til
að taka vísbendingar sem þessar alvarlega í þeim tilgangi
að geta snúið til betri vegar því sem aflaga kann að hafa
farið. Þau verk, sem núverandi ríkisstjóm skilur eftir sig,
styrkja málefnastöðuna. Verkin sýna merkin. Um það em
alíir sammála. Og þegar allt kemur til alls verður það
vopnaburður málefnanna, en ekki lýðskrumsins, sem úrslit-
um ræður. Það er því engin ástæða til annars en að horfa
með bjartsýni og baráttugleði til þeirra pólitísku átaka, sem
framundan em á nýju ári.
Stj órnarmyndun ræðst
af málefnum og styrkleika-
hlutföllum á Alþingi
Eðlilega velta menn fyrir sér hvort kosningar muni leiða
til breytinga á stjórnarháttum með nýrri ríkisstjóm. Víst
er að kosningamar hljóta að kalla á myndun nýrrar stjóm-
ar. Sjálfstæðisflokkurinn hefur ekki tekið þátt í þeim
barnalegu flugeldasýningu sem stjómarandstöðuflokkamir
hafa efnt til varðandi stjómarmyndum að kosningum lokn-
um. Þar hljóta málefni og styrkleikahlutföll að ráða úrslit-
um.
Um málefnin vitum við fyrirfram, en um styrkleikahlut-
föllin ekkert fyrr en talið hefur verið upp úr kjörkössunum.
Umræður af þessu tagi eru því gagnslitlar á þessu stigi
máls. Menn geta leikið sér að því að skipta upp ráðherra-
stólum í blaðaviðtölum, en það kemur auðvitað að engu
haldi meðan fólkið í landinu hefur ekki ákveðið valdahlut-
föllin. Um málefnalega möguleika til myndunar ríkisstjóm-
ar hefur stjómarandstaðan hinsvegar verið fáorðari.
Ljóst virðist að Alþýðubandalagið gengur nú í gegnum
eins konar upplausnarkreppu pólitísks tilgangsleysis, sem
gerir það að verkum að ólíklegt er að það verði kallað til
stjómarábyrgðar, nema að Sjálfstæðisflokkurinn missi svo
mikið af atkvæðum yfir miðjuna til vinstri, að vinstri stjóm
verði óumflýjanleg. Það slys gæti orðið jafnvel þó að fáir
hræðist vinstri stjóm meir en forystumenn vinstri flokk-
anna sjálfir.
Alþýðuflokkurinn hefur nýlega kynnt tillögur sínar um
stórhækkun eignarskatts og nálægt 2000 milljóna króna
nýja skattlagningu á atvinnufyrirtækin í landinu. Það er
deginum ljósara, að skattlagning á atvinnufyrirtækin af
þessu tagi mundi grafa undan möguleikum þeirra til þess
að standa við þá þjóðarsátt, sem nú hefur tvívegis verið
gerð í kjarasamningum.
Þá er það eitt af höfuðstefnumálum Alþýðuflokksins að
steypa öllum lífeyrissjóðum landsmanna í einn sjóð og draga
þannig allt þetta mikla fjármagn undir miðstýringu og
soga spamaðinn, sem myndast í lífeyrissjóðunum allt í
kringum landið, undir þetta sama miðstjómarvald. Þessar
tillögur fela í sér stórhættulega miðstýringu á einni helstu
sparnaðamppsprettu landsmanna og þær gætu haft í för
með sér alvarlega byggðaröskun, ef sjálfstæði lífeyrissjóða
í þróttmiklum framleiðsluplássum yrði að engu gert.
Hér hafa verið nefnd tvö dæmi um málefnalega þrösk-
ulda við myndun nýrrar ríkisstjómar. Ýmislegt hefur bent
til þess, að stjómmálabaráttan á næstunni muni öðm frem-
ur standa á milli Alþýðuflokksins og Sjálfstæðisflokksins.
Auki Alþýðuflokkurinn fylgi sitt á kostnað sjálfstæðis-
manna aukast líkumar á því, að mynduð verði ríkisstjóm
að kosningum loknum, þar sem lagðir verða 2000 milljóna
króna nýir skattar á atvinnuvegina og lífeyrissjóðimir
færðir undir miðstjómarkerfíð. Styrki Sjálfstæðisflokkurinn
á hinn bóginn stöðu sína á Alþingi má telja víst að mynd-
uð verði ríkisstjórn, sem hindri að þessi áform verði að
veruleika og tryggi áframhaldandi stöðugleika og öryggi.
Það er á þessum grundvelli, sem bollaleggingar um
stjómmyndun að loknum kosningum, hljóta að fara fram.
Og það er á þessum grundvelli, sem menn hljóta að gera
það upp við sig, með hvaða styrk þeir vilja að flokkamir
komi inn á Alþingi að loknum kosningum.
Sögnleg þjóðarsátt
Þegar horft er til baka yfír atburði liðins árs þarf ekki
að fara í grafgötur um að sú þjóðarsátt, sem tókst í tvenn-
um kjarasamningum við upphaf og lok ársins, mun gera
árið sögulegt. Átök á vinnumarkaði em sjálfsagt ekki úr
sögunni. En allsheijarátök heildarsamtaka á vinnumark-
aðnum hafa lengi verið eitt helsta innanmein þjóðlífsins.
Ýmsar þjóðir hafa með þríhliða samstarfí launþega, at-
vinnurekenda og stjómvalda náð að skapa eðlilegan frið á
vinnumarkaði til þess að tryggja stöðugleika og vöxt þjóðar-
framleiðslu og tryggja á þann veg aukinn kaupmátt og
bætt lífskjör.
Með fyrri samningunum var lækkun verðbólgunnar
tryggð og með hinum síðari gerð alvarlegasta tilraun síðari
tíma til þess að styrkja stöðu þeirra, sem lakast em settir
og lægst hafa launin. Fram til þessa hefur það markmið
verið orðagjálfur eitt. Nú sjá menn hilla undir að það geti
orðið að vemleika.
Ástæðurnar fyrir þessu em margþættar. í fyrsta lagi
þær gmndvallarbreytingar, sem gerðar hafa verið í gengis-
málum og peningamálum. Þær hafa varpað svo ským ljósi
á þá staðreynd að verðbólgan getur aðeins leitt til eyðslu
og versnandi lífskjara. Staðfesta stjórnvalda í þessum efn-
um hefur knúið menn til skilnings á þessum einföldu
sannindum. Um leið hafa augu manna, bæði í hagsmuna-
samtökum og pólitík, opnast fyrir því, að þjóðin getur
einfaldlega ekki gengið út úr óðaverðbólgu inn í stöðug-
leika án samstöðu. Framlag forystumanna launþega og
atvinnurekenda til þessarar þjóðarsáttar er því mikils um
vert.
Athyglisvert er að þjóðarsátt af þessu tagi hefur aldrei
tekist á tímum vinstri stjóma. Síðasta meiriháttar þríhliða-
samkomulag af þessu tagi varð júnísamkomulagið 1964 í
tíð viðreisnar.
Það er ekki aðeins að þessu leyti, sem miklar breyting-
ar hafa orðið á vinnumarkaði. Á vettvangi opinberra
starfsmanna tókst víðtækt samkomulag um nýskipan samn-
ingsréttarmála, þeirra sem starfa hjá ríki og sveitarfélögum.
Samningsréttur með fullum verkfallsrétti er færður til ein-
stakra félaga opinberra starfsmanna. Áður voru réttindi
þessi takmörkuð, bundin við heildarsamtök og verkfallsrétt-
ur einungis í höndum BSRB, en ekki kennara eða háskóla-
menntaðra starfsmanna.
Nú gilda hins vegar ein samræmd lög um þessi efni
fyrir alla opinbera starfsmenn. Á móti kemur að með öllu
hefur verið eytt óvissu um starfsemi löggæslu og toll-
gæslu og æðstu stjómsýslu ríkisins, stjomarráðsins sjálfs,
þó að til vinnudeilna komi. Þannig hafa réttindi verið auk-
in um leið og meiri festa og öryggi er um æðstu stjómsýslu,
löggæslu og tollgæslu. Hin nýja löggjöf er ein hin mark-
verðasta á sviði vinnuréttar í langan tíma og markar
þáttaskil í áralangri baráttu opinberra starfsmanna fyrir
þeim réttarbótum, sem nú hafa verið ákveðnar.
Það er einnig umhugsunarefni að allar meiriháttár um-
bætur í samningsréttarmálum opinberra starfsmanna hafa
verið gerðar undir forystu sjálfstæðismanna í ríkisstjórn.
Staðgreiðslukerfi
hefur forgang
Skattamál hafa nú sem fyrr verið eitt helsta umræðuefni
í íslenskum stjómmálum. Um þessar mundir er sú umræða
bæði markvissari og mikilvægari fyrir þá sök, að flestir
eru sammála um að ekki verði hjá því komist að byggja
upp tekjuöflunarkerfi ríkisins frá grunni. Það er vandasamt
verk og viðamikið, sem ekki verður hrist fram úr erminni
í einni hendingu. Þau mál hafa nú verið í vandlegum undir-
búningi og ekkert ætti því að vera til fyrirstöðu að á
tveimur næstu ámm megi innleiða nýtt kerfí, bæði beinna
og óbeinna skatta.
Það er samdóma álit flestra, að núverandi söluskatts-
kerfi sé hmnið. Um alllangan tíma hefur verið unnið að
undirbúningi þess að taka hér upp virðisaukaskatt, svo sem
flestar nágranna- og viðskiptaþjóðir okkar hafa fyrir löngu
gert. Það mál er umfangsmikið og vandmeðfarið. En ein-
sýnt er að úrelt söluskattskerfi verður ekki leyst af hólmi
með öðmm hætti. Endurbætt fmmvarp um þetta efni hef-
ur nú verið lagt fram á Alþingi.
Þá var í haust hafist handa um gmndvallarendurskoðun
á tekjuskattskerfinu, með það i huga að einfalda fram-
kvæmd þess, í þeim tilgangi að lækka skatthlutföll, hækka
skattleysismörk og koma á staðgreiðslu.
Forystumenn launþegasamtaka og atvinnurekenda
knúðu á um það við gerð síðustu kjarasamninga, að þær
gmndvallarbreytingar á tekjuskattskerfínu, sem verið hafa
í athugun og undirbúningi, gætu komist til framkvæmda
þegar í ársbyijun 1988.
Ljóst er að mjög knappur tími er til stefnu til þess að
gera svo umfangsmiklar breytingar á tekjuskattskerfinu
og koma á staðgreiðslu eftir aðeins eitt ár. Eigi að síður
hefur verið ákveðið að stefna hiklaust og markvisst að því
að þetta megi verða. Staðgreiðslukerfíð verður látið hafa
allan forgang í þeim breytingum sem nú er unnið að. Tíma-
röð annarra breytinga á skattkerfinu, þ. á m. virðisauka-
skatts, kann því að raskast ef það er óhjákvæmilegt til
þess að staðgreiðsla komist á í ársbyijun 1988.
Skattheimtan hefur verið
lækkuð um 2700 milljónir
Um það hversu mikil skattheimtan á að vera verður
hins vegar lengi deilt. Sjálfstæðismenn vilja stilla henni í
hóf. Núverandi ríkisstjóm hefur með margs konar breyting-
um á skattalögum afsalað sér rúmlega 2700 milljónum
króna tekna miðað við þau skattalög, sem í gildi voru
þegar að fyrrverandi ríkisstjóm hvarf frá. Þar af nemur
lækkun tekjuskatts um 1100 milljónum króna.
Bæði Alþýðuflokkurinn og Alþýðubandalagið em með
tillögur um að snúa þessu aftur til hins fyrra horfs. En þar
á enn við sem Jón Þorláksson sagði á stofnári Sjálfstæðis-
flokksins:
„Enginn telq'uafgangur getur orðið þjóðfélaginu til meira
gagns á annan hátt en þann, að honum sé óskiptum varið
til aukningar á þjóðareign. Þetta er alveg sama hugsunin
sem Gladstone gamli orðaði þegar hann var fjármálaráð-
herra á þann hátt, að sérhver peningur, sem eigandi vildi
nota til nytsamrar starfsemi væri betur kominn í buddu
eigandans en í ríkisfjárhirslunni hjá fjármálaráðherranum."
Við áramót