Morgunblaðið - 31.12.1986, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 31. DESEMBER 1986
41
BREYTINGAR A ÁHÆTTUÞÁTTUM
HJARTA— OG ÆÐASJÚKDÖMA
FRÁ 1967-68 TIL 1979-81
46-61 ARS KARLAR
40
30
20
10
-10
-20
-30
I I
REYK—
INGAR
HREYF—
INGAR—
LEYSI
KOLE—
STEROL
BLOD—
ÞRÝST—
INGUR
BROCCA—
STUÐULL
ÞRI—
GLYSER—
IDAR
STREITA
Rannsðknir HJartavemdar
Dregið hefur úr nokkrum áhættuþáttum hjarta- og æðasjúkdóma,
en aðrir þættir hafa aukist. I heild hefur dánartíðni úr þessum sjúk-
dómaflokki lækkað nokkuð.
þessu máli, þrátt fyrir ítrekaðar
óskir heilbrigðisyfirvalda. Afleiðing
þessa er m.a. mikil aukning fóst-
ureyðinga meðal ungra stúlkna,
á sama tíma sem fóstureyðingum
fækkar i nágrannalöndunum í
þessum aldurshópi. Nú er mikil
fræðsluherferð í ganga um eyðni
og vonandi verður hún til þess að
kynfræðslu verði ætlaður tími á
námsskrá og kennd af þar til hæfu
fólki.
Eyðni er ógnun við heilbrigði
manna. Baráttan við þennan sjúk-
dóm verður löng og ströng og
árangur fer eftir því hve áhrifarík
fræðslan verður. Ef smitleiðir
breytast ekki er ljóst að í áhættu-
hópa framtíðarinnar verða þeir
er geta ekki eða skortir vilja til
að tileinka sér fræðsluna.
Aldraðir og sjúkir öryrkjar.
Samkvæmt niðurstöðum hóprann-
sókna Hjartavemdar hefur að-
búnaður, þ.e. húsnæði, þægindi og
bílaeign, allra atvinnustétta batnað
stórlega á árunum 1967—1983, og
jafnræði í því efni aukist nema
þeirra er ekki geta unnið vegna
sjúkdóma og örorku. Fleiri örorku-
þegar búa i þrengra húsnæði nú
margir, jafnvel meðal heilbrigðis-
starfsfólks, geri sér ekki fyllilega
grein fyrir þessu. Ýmislegt mætti
þó vera í betra horfi. Við erum
ekki nægilega markviss í aðgerð-
um okkar.
Dæmi: Ungbamadauði er lægst-
ur hér í heimi en m.a. vegna
slysadauða er dánartíðni 10—14 ára
bama svipuð og gerist víða í Evr-
ópu, svo að það glatast á ungl-
ingsárum sem áunnist hefur á
fyrsta æviárinu. Um 50% þeirra
sem látast í slysum em 20 ára og
yngri, enda valda slys flestum
ótímabæmm dauðsföllum fyrir 70
ára aldur. Þó hefur slysum fækkað
nokkuð á undanförnum ámm, eink-
um vegna aukinna forvarna.
Stjórnmálamenn hafa þó ekki
sinnt því að setja lög um sjálf-
sagðar öryggisreglur sem
nágrannaþjóðir okkar hafa gert
fyrir löngu, t.d. varðandi notkun
bílbelta og öryggishjálma. Sveitar-
stjórnarmenn þurfa að gera ráðstaf-
anir til að draga úr umferðarhraða
og beina umferðinni sem mest frá
íbúðahverfum. Það vekur athygli
að yfirleitt er betur séð fyrir heil-
brigðisþjónustu fyrir þá sem em á
„besta aldri“ en unglinga eða eldra
fólks. Síðamefndu hópamir em
ekki í lykilaðstöðu í þjóðfélaginu.
Svo virðist sem hver sé sjálfum
sér næstur.
Börnin okkar verða snemma
sjálfstæð. Nær 80% 7—12 ára bama
á Reykjavíkursvæðinu em ein með-
an foreldrar þeirra stunda vinnu
utan heimilis. Segja má að þau séu
sjálfala. Þetta er bæði kostur og
galli. Þegar þessi börn breytast
ekki i „hlýðna unglinga" verðum
við góðborgarar furðu lostnir og
hjálparvana.
Böm og unglingar vinna mikið,
t.d. kom í ljós í könnun mennta-
málaráðuneytisins 1975 og í
hóprannsókn Hjartavemdar að
heildarvinnutími (vinnu- og
skólatími) 13—15 ára barna var
svipaður og kennara í grunn-
skóla. Mest bar á kvörtunum um
þreytu meðal unglinga og karla 60
ára og eldri. Mjög fáir foreldrar
eiga tómstundir með bömum sínum.
„Tómstundir“ okkar virðast fara
í að vinna fyrir íbúðarhúsnæði
og Iifsgæðum — enda eigum við
fleiri bifreiðir og myndbands-
tæki en gerist meðal Evrópu-
þjóða. Góðri menntun fylgja
yfirleitt góðar lífsvenjur og gott
heilsufar. Hvað er það sem hefur
áhrif á menntunarmöguleika bama?
Benda má á að íslensk rannsókn
er ein merkasta heimild í þessu efni,
en það er ritið Böm í Reykjavík
eftir próf. S. Bjömsson, sem hefur
fylgt 1100 bömum eftir í 15 ár.
Þar kemur fram að uppeldi sem
mótast af hlýju, umhyggju, sam-
heldni og hæfílegum aga er bömum
betra nesti síðar í lífsbaráttunni en
mjög strangur agi eða lítill agi,
afskiptaleysi og ósamheldni for-
eldra.
Unglingar sem lenda á villigötum
og þarfnast stofnanavistar koma
oftast frá heimilum sem búa við
BREYTINGAR A ORSÖKUM SLYSA
1974-1985
74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85
Upplýslngar frð Slyaadeild Borgarspftalans
mikla erfiðleika, þeir hverfa oftar
úr námi en aðrir og ljúka ekki
skylduprófum. f tæknivæddri veröld
mega þeir sín lítils. Helsta ráð okk-
ar er að kalla á æ fleiri stofnana-
pláss. Nær væri að styrkja þessi
hcimili. Aðstæður einstæðra for-
eldra’em erfiðar, því í velferðar-
þjóðfélögum þarf hvert heimili
tvo til að draga í búið svo að vel
fari. Til þess að leysa vanda þessa
fólks sameinumst við öll í kröfu um
fleiri dagheimili!!
Eyðni og kynfræðsla
Á fundum um eyðnivamir víða
um land hefur æ betur komið fram
að kynfræðsla í skólum er í mol-
um. Fræðsluyfirvöld hafa ekki sinnt
en áður fyrr. Komið hefur í ljós
að vemlegur hópur eldra fólks leit-
ar eftir stofnanavistun vegna skorts
á framfærslueyri. Ef svo heldur
fram sem horfir er velferðarrík-
ið á villigötum. Enn er hver sjálf-
um sér næstur!
Aðbúnaður aldraðra. Hér er
ekki átt við aldrað fólk sem þjáist
af langvinnum sjúkdómum, heldur
fólk sem er við sæmilega heilsu
þrátt fyrir háan aldur. Enn tíðkast
að menn em látnir hætta störfum
og settir á eftirlaun án tillits til
þess hvort þeir hafa gott starfsþrek
eða ekki. Meðalaldur hefur á und-
anfömum áratugum farið hækk-
andi og menn halda athafnaþreki
lengur en áður. Mörgum manninum
er það þung raun að vera sviptur
STARFSFÓLK I IILILBRIGÐISÞJÓNUSTU
miðaó viö 100.000 ibúa
A SVlÞJÓÐ
5000 ^ NOREGUR
4000 ^ DANMÖRK
lSLAND
3000
FINNLAND
2000 — — — "
1000
1 i ' ►
1970 1980
Starfsfólki í heilbrigðisþjónustunni hefur fjölgað á íslandi eins og
í nágrannalöndum, en þó starfa hlutfallslega færri að þessum málum
hér en í Danmörku, Noregi og Svíþjóð.
Síðasta áratuginn hefur fjöldi þeirra sem slasast í umferðinni staðið
í stað, þrátt fyrir mikla fjölgun bíla. Á sama tíma hefur slysum fjölg-
að við iðkun íþrótta, en fæst þeirra eru alvarleg.
starfi á meðan hann er enn í fullu
Qöri og ber því brýna nauðsyn til
að afnema þessa ströngu reglu. Það
er and-félagslegt og samrýmist
ekki góðri læknisfræði að draga
úr virkni og athafnavilja fólks.
Kostnaður við heil-
brigðisþj ónustu
Heilbrigðisþjónustan hér á landi
kostar mikið fé. Einkennandi fyrir
íslenska heilbrigðisþjónustu er að
hlutfallsíega starfa færri þar en
í nágrannalöndum, þar sem svip-
aðar kröfur em gerðar. Vinnuálag
á mörgum sjúkrastofnunum er
gífurlegt og má einna helst líkja
við bónusvinnu í fyrirtækjum.
Fjöldi lækna er svipaður og í
nágrannalöndum en í verkahring
þeirra em m.a. störf sem hjúkmnar-
fræðingar sinna í öðmm löndum.
Hér koma að sjálfsögðu til venjur
og siðir. Stjómvöld hafa þó m.a.
stuðlað að þessari þróun með því
að halda niðri launum hjúkrunar-
fræðinga, meinatækna og
sjúkraliða á þann veg að ungt
fólk sækir mun minna í skóla
frmangreindra stétta. Afleiðing-
in er að reikningurinn verður
hærri án þess að þjónustan batni.
Almennt beinist umræðan nær ein-
göngu að svokölluðum beinum
útgjöldum þ.e. kostnaði vegna heil-
sugæslu og stofnanavistar, sem em
þó aðeins um 30—40% af heildarút-
gjöldum til heilbrigðis- og trygg-
ingamála.
Samkvæmt rannsóknum erlendis
er ljóst að óbein útgjöld, þ.e. vegna
fjarvista frá vinnu af völdum sjúk-
dóma og vanheilsu, svo og vegna
örorku og dauða fyrir aldur fram,
em mun meiri en bein útgjöld.
Nýleg könnun í Lundi í Svíþjóð
leiddi m.a. í ljós að „bein útgjöld“
vegna lieilsugæslu og sjúkrahús-
þjónustu voru 35%, óbein útgjöld
vegna veikinda, fjarvista frá vinnu
og örorku 51% og vegna dauða fyr-
ir aldur fram 14%.
Algengustu orsakir Ijarvista
meðal yngri karla er afleiðing slysa,
en meðal þeirra eldri bakverkir,
liða- og vöðvagigt, hjarta- og æða-
18000-].
17c'°oli
HEIMILISHJALP
kostn./íbúa 75 ára o? eldri
líOOOnfc £
i5owH« s
14000JBd{ j
13000—! ÖyJ N
120001»)
nooo-i f/L
K
R 10000-
N 9000
u 8000-
7000-
Aldrað fólk vill helst af öllu dveljast heima sem lengst, en allt að átjánfaldur munur er á þeirri aðstoð
sem sveitarfélög veita.
sjúkdómar, almenn þreyta, svefn-
leysi, maga og þarmasjúkdómar og
afleiðing slysa. Þetta em meira og
minna sjúkdómar er rekja má til
óheppilegra ytri orsaka.
Læknar þegja á „þingi“
Sjaldan heyrast raddir lækna um
markmið tilgang og gæði heilbrigð-
isþjónustunnar. Helst kveðum við
okkur hljóðs ef við teljum að þrengt
sé að hag okkar og frelsi. Gott
dæmi er Borgarspítalamálið nú á
dögunum. Menn virðast hafa
gleymt því að „Hippokrates" hefur
fölnað, frekar hvílir nú andi „Plat-
ons“ yfir vötnunum, en hann boðaði
að læknar skyldu einnig taka tillit
til hagsmuna þjóðfélagsins þó að
sjúklingar sitji í fyrirrúmi.
Upplýsingaskortur
Mikið skortir á að nægilegar
upplýsingar sé að finna um afrakst-
ur heilbrigðisþjónustunnar. Úttekt
á þeim málum gerist ekki án
þess að jafnframt sé tekið tillit
til líðan og árangurs meðferðar
á sjúklingum. Eina stofnunin sem
býr yfir þessum upplýsingum er
svelt íjárhagslega.
Til þess að draga úr sjúkdómum
er valda mestri þjáningu og óbein-
um kostnaði fyrir land og þjóð er
ljóst að auka ber til muna framlög
til heilsuverndar og rannsókna á
því sviði. Veigamiklar heilsuvemd-
araðgerðir sem vitað er að draga
verulega úr tíðni helstu sjúkdóma
er ekki lengur á valdi heilbrigðis-
yfirvalda, heldur annarra
ráðuneyta sem oftast hafa ekki
nægjanlegan skilning á vandamál-
inu. Sem dæmi má nefna aðgerðir
til að:
1. Koma á skynsamlegri verðstýr-
ingu og dreifinu á tóbaki/áfengi
og jafnvel matvælum.
2. Draga úr vinnustreitu fólks og
fjölskylduáþján vegna erfiðleika
þeirra við að koma upp þaki
yfir höfuðið.
3. Veita mun meira fé til skóla-
og uppeldismála svo að fólk
temji sér betri lífsstíl og verði
betur í stakk búið til að varð-
veita íjölskyldukjarnann. Hjóna-
skilnuðum hefur fjölgað
gífurlega á síðustu árum, oft á
kostnað velferðar bama.
4. Draga úr slysum úti sem inni.
5. Stórefla heilbrigðisfræðslu
meðal bama og unglinga, og
fleira mætti til nefna. Stjórn-
málamenn sem stjóma fjárveit-
ingu verða að hverfa úr hlutverki
bankastjóra sem einungis veita
fé í aðgerðir sem hafa í för með
sér skjótan ávinning. í barátt-
unni við langvinna sjúkdóma
verður að horfa 15—20 ár fram
í tímann og haga fjárveitingum
eftir því. Skilningur manna á
þessu virðist hafa farið vaxandi
síðustu árin og ber að fagna
því. En þörf er á dýpri skilningi
á þessu vandamáli. Samvinnu-
verkefni við Alþjóðaheilbrigðis-
stofnunarinnar sem nýlega hófst
hér á landi er merki um slíkan
skilning.
Unglingavandamál verða ekki
leyst með byggingarævintýri í
Krísuvík.
Höfundur er landlæknir.