Morgunblaðið - 12.03.1987, Page 14

-14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 12. MARZ 1987
I
íhaldssemi
og fijálslyndi
Bókmenntir
Guðmundur H. Frímannsson
Hannes Hólmsteinn Gissurarson:
Hayek’s Conservative Liberalism,
Garland Publishing, 1987,
222 bls.
Á síðustu tíu árum eða svo hafa
stjórnmál á Vesturlöndum breytzt
á þann veg, að hugmyndir hafa
orðið meira áberandi en áður var.
Deilur á milli manna hafa ekki fyrst
og fremst snúizt um tæknileg úr-
lausnarefni heldur líka um þau
markmið, sem menn setja sér í
stjómmálum. Skýrast má sjá þessa
breytingu í hugmyndum manna um
velferðarríkið, en ég hygg það ekki
ofmælt að segja, að um það hafi
ríkt eining í stjórnmálum frá
stríðslokum og fram á síðustu ár.
Það er ekki fyrr en nýlega, að far-
ið var að brydda upp á efasemdum
um ágæti þess. Þessar efasemdir
hafa haft lítil pólitísk áhrif enn sem
komið er. Ein ástæðan er eflaust
sú, að velferðarríkið stendur mun
dýpri rótum í þjóðlífinu en maður
kynni að halda í fyrstu.
Það er áreiðanlega ekki ofmælt
að segja, að þessi breyting á Is-
landi tengist nafni eins manns
öðrum fremur, nafni Hannesar
Hólmsteins Gissuararsonar. Hann
hefur verið eindreginn talsmaður
fijálshyggju og orðið mjög umdeild-
ur fyrir vikið. Hann hefur verið
mjög athafnasamur við að koma
hugmyndum fijálshyggjunnar á
framfæri við landsmenn í bókum,
blöðum og tímaritum, hefur verið
helzti „voryrkjumaður" hennar,'eins
og Kristján Kristjánsson, heimspek-
ingur, orðar það í nýjasta hefti
Frelsisins.
Nú hefur komið út eftir Hannes
bók á ensku um íhaldssamt ftjáls-
lyndi Hayeks. Þessi bók er doktors-
rítgerð Hannesar við Háskólann í
Oxford, sem hann lagði fram 11.
október 1985. Fyrir þetta verk
veitti skólinn honum doktorsnafn-
bót. Honum var einnig boðið að
gefa verkið út í ritröð um stjórn-
málaheimspeki hjá Garland-útgáfu-
fyrirtækinu, sem Maurice Cranston,
þekktur brezkur heimspekingur,
ritstýrir. Þessi ritgerð er, að því er
ég bezt veit, fyrsta heimspekilegt
verk Islendings, sem kemur út á
ensku, síðan Páll Árdal gaf út bók
sína um Hume. Jóhann Páll Árna-
son hefur gefíð út verk um stjórn-
málaheimspeki á þýzku. Þetta er
vonandi upphafið að því, að fleiri
íslendingar en Páll Árdal hasli sér
völl í heimspeki á alþjóðavettvangi.
Þessi bók Hannesar fjallar, eins
og nafnið bendir til, um stjóm-
málahugmyndir Hayeks. Nánar
tiltekið fjallar hún um eina lykil-
hugmynd Hayeks, um sjálfsprottið
skipulag. Það blasir ekki við, af
hveiju þessi hugmynd er mikilvæg.
En ég held að megi útskýra það
með einföldum hætti. Við skulum
hugsa okkur hóp af fólki, sem á
sér ekkert annað sameiginlegt en
að þurfa eiga viðskipti hvert við
annað. Hópurinn er ekki settur
undir neitt yfírvald. Spumingin,
sem eðlilegt er að spyija um slíkan
hóp, er: Ríkir ringulreið eða skipu-
lag í honum? Eitt eðlilegt svar við
þessari spurningu er, að það ríki
ringulreið í honum, nema til komi
einhvers konar yfírvald. Það merk-
ir, að einhver þurfi að koma reglu
á samskiptin, einhver þurfi að koma
á skipulagi. En hugmynd Hayeks
er, að annar möguleiki sé fullt eins
líklegur og skynsamlegri. Hann er,
að samskipti einstaklinganna móti
venjur, sem miðli upplýsingum, sem
komi reglu á samskiptin. Ein slík
venja er verð, sem sett er á vörur,
en verð er fyrst og fremst upplýs-
ingar um mat kaupenda á vörunni
að því er Hayek telur. Það ber einn-
ig að taka fram, að Hayek þarf
ekki að gera ráð fyrir einhvers kon-
ar náttúruástandi, heldur leitast
hann við að skýra skipan í hópum,
sem eiga sér sögu. Og hann telur,
að þróun velji smám saman úr þeim
venjum, sem myndast, og á hveijum
tíma fæðist hver einstaklingur inn
í tiltekið sögulegt umhverfi, sem
hann geti í mesta lagi haft hverf-
andi áhrif á. Ef hann reyni að hafa
víðtæk áhrif á heilar samfélags-
heildir, sé tilraun hans dæmd til
að mistakast í þeim skilningi, að
hann eyðileggur þann samfélags-
vef, sem fyrir er og setur ekkert í
staðinn, því að það er ekki mögu-
legt. Valdbeiting verður því iðulega
eini kosturinn. Þessa hugmynd
Hayeks notar Hannes síðan til að
svara ýmissri gagnrýni, sem kenn-
ing Hayeks hefur orðið fyrir.
Það er rétt að benda á það, að
þessi kenning Hayeks er ekki öll
þar sem hún er séð, og hún er nokk-
uð sérkennileg og virðist jafnvel á
yfirborðinu mótsagnakennd. Hún
boðar íhaldssemi af ekki ósvipuðum
toga og Edmund Burke hélt fram,
sem var eindregið þeirrar skoðunar,
að ríkjandi siðir og stofnanir væru
arfur kynslóðanna og í þeim væri
dulin vizka aldanna og ekki bæri
því að hrófla við þeim. Jafnframt
enj í kenningunni algildar reglur
og hún er mótfallin tækifæris-
mennsku í stjórnmálum, pragmat-
isma. Ég hygg, að flestum þyki
þetta sérkennileg samsetning, sem
hljóti að fela í sér mótsagnir. I bók-
inni reynir Hannes og sýna fram
á, að þessi kenning Hayeks sé
margslungin, sjálfri sér samkvæm
og varpi mikilvægu ljósi á margvís-
leg fyrirbæri mannlífsins. Þetta
ætlunarverk sitt tekst honum vel
og stundum mjög vel. Það þýðir að
vísu ekki, að allir láti sannfærast,
sem lesa bókina, en þeir ættu að
geta séð rökvísina.
Bókinni er skipt í fjóra kafla með
inngangi og niðurstöðum. í fyrsta
kaflanum er íhaldssamt fijálslyndi
skilgreint sem kenning um sjálf-
sprottið skipulag. í öðrum kaflanum
er rakið sambandið við hagfræði-
kenningar Hayeks. í þriðja kaflan-
um eru íjórar mótbárur íhalds-
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
manna við kenningu Hayeks settar
fram og þeim svarað. í fjórða kafl-
anum er litið á þrenn andmæli
fijálslyndra manna við kenningu
Hayeks og leitast við að svara þeim.
I niðurstöðunum er reynt að hefla
af kenningu Hayeks þá agnúa, sem
höfundur hefur fundið í fyrri köfl-
um.
Það er einn höfuðkostur þessarar
ritgerðar, að hún er mjög skipulega
upp byggð og þess vegna ævinlega
skýrt, hvað höfundur er að fara.
Hann hefur afmarkað efni sitt
vandlega og nær því að segja
margt. Hún er líka skrifuð á prýði-
legu máli og laus við þá andlegu
hægðatregðu, sem svo oft einkenn-
ir doktorsritgerðir.
Það er af svo mörgu að taka í
þessari bók, að ekki er nokkur von
til þess að gera efni hennar skil í
stuttum ritdómi, en rétt er að víkja
frekar að fáeinum atriðum, svo að
lesendur glöggvi sig á, hvað verið
er að Ijalla um og hvernig það er
gert.
Það fyrsta, sem ber að nefna,
er hugtakið „sjálfsprottið skipulag".
Ég býst við, að mörgum fari eins
og mér að undrast það, hve mikið
verk Hayek ætlar því að gera í
kenningakerfí sínu, því að það virð-
ist vera svo nauða einfalt og óbrotið.
En einn kosturinn við þessa bók er,
að í henni kemur skýrt fram, hvaða
verk það vinnur og hvaða verk það
vinnur ekki. Hugtakið er tæki til
að greina hegðun einstaklinga í
félagi við aðra. Það er tilraun til
að varpa ljósi á þann dularfulla hlut
af hveiju samskipti einstaklinga
leiða ekki til ringulreiðar fremur
en skipulags. Því að það virðist
vera satt, að velji hver og einn
ævinlega það, sem honum er sjálf-
um fyrir beztu leiðir það til þess
að allir eru verr settir. Þessi vandi
kemur fram í fangaþrautinni eða
„prisoner’s dilemma", sem svo er
nefnd á ensku. en Hayek vill ekki
nota svo einfaldar forsendur fyrir
hagfræði sinni eða stjómmálakenn-
ingu. Það, sem hann er að segja,
er, að okkur eru þau náttúrulegu
takmörk sett, að við getum einung-
is svalað þörfum okkar sjálfra og
okkar nánustu og getum haft hverf-
andi áhrif á heildarskipanina, enda
er hún ekki verk neins eins. Hann
afneitar því forsendum klassískrar
hagfræði um homo economicus,
sem stjómast einungis af eigin-
hagsmunum. Hann telur að æski-
legar afleiðingar fylgi sérplægnum
athöfnum einungis við ákveðin skil-
yrði, siðferðileg og lagaleg. Af
þessari hugmynd sinni leiðir Hayek
svo, að það sé óskynsamlegt að
tmfla verk mannanna með vald-
boði, því að það leiði til ófyrirséðra
afleiðinga, sem bæði vinni gegn
upphaflega ásetningi verksins og
hinni sjálfsprottnu skipan.
Mér virðist það ekki alltaf jafn
skýrt og Hannes telur, að hin sjálf-
sprottna skipan sé einungis reynd-
arkenning, þ.e. kenning sem lýsir
og skýrir veruleikann, en segir ekk-
ert fyrir um, hvað sé æskilegt. En
Hayek virðist líka vilja geta sagt á
grundvelli hennar, að ýmis mann-
anna verk séu ósækileg, jafnvel
röng. Og til þess að hann geti sagt
það með fullum þunga þarf hann
að geta vísað til einhvers annars
en „sjálfsprottins skipulags”. Ef
hann gerði það, væri hér um að
ræða siðferðilega kenningu, sem
hún á ekki að vera. En það verður
enn sennilegra, að Hayek þarfnist
einhvers meira, þegar það er haft
í huga, að hann vill stundum gera
mjög skarpan greinarmun á stað-
hæfingum um verðmæti og stað-
hæfíngum um staðreyndir.
Til að skýra, hvað hér er um að
ræða, er rétt að taka dæmi. Hann-
es nefnir bílbelti og löggjöf, sem
skyldar allar ökumenn til að nota
þau, sem dæmi um valdboð, er hef-
ur ófyrirsjáanlegar afleiðingar, sem
vinna gegn ásetningi löggjafarinn-
ar. Hann vitnar í rannsókn, sem
bendir til, að þótt ökumenn verði
öruggari aukist hætta gangandi
vegfarenda, sem er ófyrirséð afleið-
ing löggjafarinnar. En það má
spytja um afleiðinguna, af hveiju
hún sé slæm. Og í svarinu nægir
ekki að vísa til hins sjálfsprottna
skipulags, því þá værum við komin
í hring. Hayek gæti gripið til al-
gildra reglna, sem Hannes gerir
grein fyrir. Én ég held, að þurfi
miklu ítarlegri greinargerð fyrir
þeim, en hér er að hafa, sérstaklega
fyrir því, hvernig þær eru möguleg-
ar.
Þessar athugasemdir þýða þó
ekki, að Hayek hafi ekki ýmislegt
til síns máls. Ég hygg til að mynda,
að það mætti styrkja íhaldssemi
hans með skýringu á því einkenni
félagslegra fyrirbæra, að þau virð-
ast í mjög róttækum skilningi vera
ófyrirsegjanleg og allar skýringar
á þeim hljóta að koma eftir á. Sé
þessi skoðun rétt, þá er hún sterk
rök fyrir því, að ekki sé réttlætan-
legt að stjóma samfélaginu í krafti
spádóma um framtíðina, því það sé
bæði ómögulegt og jafnvel ósiðlegt.
Nú er ég ekki viss um, að þessi
skoðun sé rétt, en hún væri þungt
lóð á vogarskálar kenningar Hay-
eks.
Rétt er að nefna annan hlut. Sú
kenning Hayeks er fræg, að ríkisaf-
skipti af því tæi, sem felast í
velferðarríkinu, leiði á endanum til
alræðis. Stundum virðist hann vilja
segja, að þau hljóti að leiða til al-
ræðis. Rökin fyrir þessari skoðun
sækir hann í lýsingu sína á eðli
sjálfsprottins skipulags, þegar allt
kemur til alls. En hvað verður um
þessi rök, ef við gerum greinarmun
á alræðisvaldi og ótakmörkuðu
valdi? Munurinn er sá, að ótakmark-
að vald nær ekki til alls þjóðlífsins,
en því eru þó engin takmörk sett.
Ég hygg, að í lýðræðisríkjum Vest-
urlanda megi segja, að ríkisvald sé
ótakmarkað, nema í Bandaríkjun-
um. I allri Vestur-Evrópu getur
ríkisvald gripið inn í þjóðlífið, þar
sem yfirvöld telja þurfa á hveijum
tíma. En það er óréttlætanlegt að
kalla þau alræðisríki í sama skiln-
ingi og Sovétríkin eru alræðisríki.
Sé þessi gi-einarmunur réttlætan-
legur, er kominn alvaríegur brestur
í þessa kenningu Hayeks.
Það er rétt að biðja lesendur for-
láts á því, hvað þessi ritdómur er
orðinn langur. En þessi bók dr.
Hannesar Hólmsteins Gissurarson-
ar verðskuldar vandlegan lestur.
Hún lýsir og skýrir merkilegar
kenningar um eðli mannfélagsins
með svo ljósum og lipurlegum
hætti, að eftirtektarvert er. Það
þýðir ekki, að allir lesendur þurfi
að fallast á allt sem í bókinni stend-
ur. í þessum ritdómi hef ég sett
fram örfáar af þeim spurningum,
sem vöknuðu við lesturinn.
Réttlæting sagnfræðinn-
ar og ensk 17. aldar saga
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
Marc Bloch: Apologie der Ge-
schichte oder Der Beruf des
Historikers. Herausgegeben von
Lucien Febvre. Klett-Cotta im
Deutschen Taschenbuch Verlag
1985.
Christopher Hill: The Collected
Essays of Christopher Hill I—II.
The Harvester Press 1985—86.
Þeir sem hafa ánægju af því
að lesa sögu þarfnast engrar rétt-
lætingar og þeir sem skrifa sögu
þarfnast heldurengrar réttlæting-
ar, nema ef vera skyldi að þeir
teldu gagnlegt að skilgreina þá
aðferð, sem þeir nota við rann-
sóknir og jafnframt tilganginn
með skrifum sínum.
Marc Bloch fæddist í Lyon 1886
og var skotinn af Gestapo-liðinu
1944. Hann var meðal merkustu
sagnfræðinga á 20. öld, sérgrein
hans var miðaldasaga. Hann var
meðal stófnenda „Annales...“.
Bloch skrifaði þessa bók við mjög
svo óhægar aðstæður, Frakkland
hermunið og hann á flótta. Lucien
Febvre gaf handritið út, sem var
fjarri því að vera frágengið af
höfundarins hendi. Handritið var
skrifað að því best er vitað á árun-
um 1941—42.
Þessar hugrenningar eru öðr-
um þræði uppkast að stefnu og
söguskoðun þeirra manna sem
mótuðu stefnu „Annales“, en
Lucien Febvre segir í eftirmála
að Bloch hafi lengi íhugað að setja
saman rit um hugmyndirnar, sem
mótuðu þá stefnu. Líklega hafa
aldrei verið gerðar slíkar kröfur
til sagnfræðingsins og þeir gerðu
sem stóðu að „Annales“ ogjafn-
framt fullnægðu þeir sjálfir þeim
kröfum framar öðrum með eigin
ritum, ekki síst Marc Bloch.
Christopher Hill er meðal kunn-
ustu sagnfræðinga Englendinga.
Sérsvið hans eru 16. og 17. öld
og eins og undirtitill þessara
greinasafna gefur til kynna eru
þau trúarbrögð og stjórnmál (I:
Writing and Revolution in 17th
Century England — II: Religion
and Politics in 17th Century Eng-
land).
Hill hefur skrifað margar bæk-
ur um þessi efni, m.a. „The
English Revolution", 1970 —
„Change and Continuity in Se-
venteenth Century England",
1974 og rit um Milton og samtíð
hans.
Þetta safn spannar greinar frá
þijátíu ára tímabili, sumar áður
óbirtar. í fyrra bindinu fjallar
höfundur um ýmsa höfunda og
skáld, svo sem Milton, Thomas
Trahern, Samuel Butler og dag-
bókarhöfundinn Samuel Peoys. I
fyrra bindi kemur glöggt fram
hvemig kvæði og bókmenntalegar
samantektir geta aukið sagn-
fræðilegan skilning á vissum
tímabilum oft betur en aðrar
heimildir. Hill skrifar í inngangi
að „því miður fari því fjarri að
sagnfræðingar lesi bókmennta-
gagnrýni (og ég óttast að margir
þeirra lesi ekki heldur enskar bók-
menntir)". Þetta á ekki aðeins við
enska sagnfræðinga. Með athug-
unum sínum á bókmenntun 16.
og 17. aldar og afstöðu höfund-
anna til stjórnmála samtímans
nær höfundur betri tökum á sam-
félaginu en ella hefði orðið.
í II. bindi er efnið trú og stjórn-
mál á 17. öld. Höfundurinn sýnir
fram á þátt trúarinnar og trúar-
deilna í þeim byltingarstefnum og
byltingum sem urðu á Englandi á
17. öld. Vitanlega var löngum vit-
að um trúarlega afstöðu púrítana,
en höfundurinn metur trúarþátt-
inn að nýju og sér margt, sem
þetta snertir í nýju ljósi. Hann
gerir t.d. hlut ýmissa sértrúar-
flokka, þ.e. flokka sem stóðu utan
aðalhópanna, þýðingarmikinn í
þessum átökum.
Höfundur athugar kenningar
um endurkomu Krists og um þús-
und ára ríkið í því sambandi.
Þegar ríkjandi samfélag var talið
það sem væri af Guði skikkað og
eins og það ætti að vera, lifði
vonin um þúsund ára ríkið neðan-
jarðar og gat af sér margvíslegar
hræringar, sem voru litnar illu
auga af stjómendum. Trúardeil-
umar og deilumar um biskupa-
kirkjuna ollu miklum átökum,
bæði beinum og óbeinum og þær
deilur áttu sinn þátt í auknum
áhrifum Englendinga vítt um
heim. Landnám í öðmm heimsálf-
um fylgdu í kjölfar þessara deilna
og þáttur þeirra að mótun nýrra
hugmynda og meðvitundar um
heimsmyndina vár það sem um-
skiptum olli.