Morgunblaðið - 12.03.1987, Síða 37

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 12. MARZ 1987
37
unm
hugsanlegt að það væri hluti af samn-
ingi kjamorkuveldanna um afvopnun
og takmörkun vígbúnaðar. Geir
Hallgrímsson, fyrrverandi utanríkis-
ráðherra, lýsti sömu skoðun í skýrslu
um utanríkismál árið 1985 og sagði
þá meðal annars:
Yfirlýsing um kjamavopnalaust
svæði ein sér kann því miður að
hafa minni áhrif en vonir standa
til. Eg nefni tvennt. Fyrst það að
lítill ávinningur er í því að ákveðin
svæði séu lýst kjamavopnalaus ef
kjamavopnum fækkar ekki en eru
ýmist flutt þéttar saman eða út í
hafíð. Við íslendingar viljum ennþá
síður Iq'amavopn á höfum úti þar
sem óhapp á friðartímum gæti eytt
sjávarauðlindum okkar og þar með
lífsbjörg hvað þá heldur ef hugsað
er til þess sem ætti sér stað í styij-
öld. Annað er það að kjamavopnum
er vandalaust að skjóta langa vega-
lengd og einhliða yfirlýsing um
kjamavopnalaus svæði tryggir ekki
að þau svæði verði ekki fyrir kjama-
vopnaárás ef til átaka kemur.
Svipuð sjónarmið koma fram í
ályktun Alþingis frá 23. maí 1985 um
stefnu íslendinga í afvopnunarmálum.
I henni er hvatt til þess „að könnuð
verði samstaða um og grundvöllur
fyrir samningum um kjamorkuvopna-
laust svæði í Norður-Evrópu, jafnt á
landi, í lofti sem á hafinu eða í því,
sem liður í samkomulaginu til að draga
úr vígbúnaði og spennu".
Ályktunin tekur til mun víðtækara
svæðis en Norðurlanda einna, enda
er það eðlilegt að stefnt sé að því að
fækka þessum vopnum, fremur en að
einskorða sig við svæði sem þegar er
án slíkra vopna, og einnig er gert ráð
fyrir því í ályktun Alþingis að slíkt
svæði sé liður í víðtækara samkomu-
lagi.
Norræn embætt-
ismannanefnd
Á þeim fundum norrænna utanrík-
isráðherra sem ég hef setið hef ég
talið óraunhæft að hefja undirbúning
að stofnun kjamavopnalauss svæðis
nema tekið sé tillit tii þeirra svæða
þar sem kjamavopn em til staðar.
Ekki hafa allir ráðherramir verið á
sama máli og hafa sumið þeirra t.d.
viljað undanskilja hafsvæðin umhverf-
is Norðurlönd. Ég get varla ímyndað
mér að nokkur Islendingur geti fallist
á slíkt.
Af þessum sökum m.a. hefur enn
ekki náðst samstaða um skipun sér-
stakrar nefndar norrænna embættis-
manna er fengi það verkefni að kanna
skilyrði yfirlýsingar um Norðurlönd
sem kjamavopnalaust svæði.
Ef risaveldin ganga nú til samninga
um útrýmingu þeirra kjamavopna sem
einna helst hafa ógnað öryggi Norður-
landa er ljóst að forsendur slíkrar
yfírlýsingar hafa breyst. Eða hvaða
frekari tryggingu getur slík yfírlýsing
veitt umfram samkomulag risaveld-
anna? Við verðum að gera okkur grein
fyrir því að það eru þessi tvö ríki sem
hafa vald til að semja um takmörkun
slíkra vopna.
Gallinn við hugmyndina um að lýsa
því yfír að Norðurlönd skuli vera svæði
án kjamavopna er nefnilega sá, að
Norðurlönd hefðu lítil tök á að fylgja
henni eftir. Þrátt fyrir tilvist slíks
svæðis yrðu kjamavopn til staðar m.a.
í skipum og flugvélum í nágrenni
Norðurlanda, svo ekki sé minnst á
langdræg kjamavopn, sem hæft geta
skotmörk nánast hvar á jörðu sem er.
Eina vonin er sú, að risaveldin nái
samkomulagi um takmörkun kjama-
vopna með tryggu eftirliti. I viðræðum
á næstunni um útrýmingu meðal-
drægra kjamavopna fæst væntanlega
úr því skorið, hvort slíkir samningar
em mögulegir.
Hvað Norðurlönd varðar tel ég því
að hyggilegast sé að sjá hver fram-
vindan verður í samningamálum
risaveldanna á næstunni. Á meðan er
óhyggilegt að hafast nokkuð það að
sem gæti virkað þannig að eining ríkja
Atlantshafsbandalagsins væri að
rofna. Við megum heldur aldrei
gleyma því, að með aðild að bandalag-
inu höfum við tekist á hendur ákveðn-
ar skyldur.
Hefðbundinn vígbúnaður
Sú staðreynd, að samkomulag virt-
ist ekki langt undan í viðræðum þeirra
Reagans og Gorbachevs hér í
Reykjavík gerði það að verkum þegar
frá leið, að athygli stjómmálamanna,
einkum í Vestur-Evrópu, beindist í
auknum mæli að hinum gífurlegu yfír-
burðum Varsjárbandalagsríkjanna á
sviði hefðbundins vígbúnaðar. Af þeim
sökum m.a. hefur aukin áhersla verið
lögð á þá stefnu af hálfu vestrænna
ríkja að niðurskurði kjamavopna verði
að fylgja stöðugleiki á öðmm sviðum,
svo sem hvað snertir hefðbundin vopn,
efnavopn og skammdræg kjamavopn.
Á fundi utanríkisráðherra Atlants-
hafsríkjanna í Halifax sl. vor var
settur sérstakur vinnuhópur í það
verkefni, að undirbúa tillögur um sam-
drátt hefðbundins vígbúnaðar í
Evrópu. Þessi hópur skilaði hugmynd-
um sínum fyrir fund utanríkisráðherra
bandalagsins sem haldinn var í Bmss-
el í desember og á þeim fundi var
samþykkt sérstök yfirlýsing þar sem
rílq'um Varsjárbandalagsins er boðið
til viðræðna um takmörkun hefð-
bundins vígbúnaðar. Undirbúningsvið-
ræður fara nú fram í Vfn, þar sem
nú stendur yfír þriðji framhaldsfundur
Ráðstefnunnar um öryggi og sam-
vinnu í Evrópu (RÖSE), en á þeim
fundi er farið yfir framkvæmd ákvæða
Helsinki-samþykktarinnar.
Vonandi verður þetta fmmkvæði
Atlantshafsbandalagsins til þess að
raunhæfar samningaviðræður um
jafnvægi og fækkun hefðbundins
vígbúnaðar í Evrópu geti hafist á
þessu ári.
Ráðstefnan um öryggi
og samvinnu í Evrópu
Það em þannig ýmis teikn á lofti
sem gefa mönnum vonir um að árang-
urs geti orðið að vænta á ýmsum
sviðum viðræðna til að draga úr
vígbúnaði. Raunar náðist á síðastliðnu
hausti beinn árangur á einu sviði við;
ræðna til að efla öryggi í Evrópu. Á
ég þar við niðurstöðu Stokkhólms-
fundar um „traustvekjandi aðgerðir",
en honum lauk 22. september sl. með
samkomulagi um ítarlegt lokaskjal þar
sem hert er á ákvæðum Helsinki-
samþykktarinnar varðandi upplýsing-
ar um heræfíngar. Þetta samkomulag
á hemaðarsviðinu kom rétt fyrir upp-
haf þriðja framhaldsfundar Ráðstefn-
unnar um öryggi og samvinnu í
Evrópu, sem hófst í Vínarborg hinn
4. nóvember sl.
Stokkhólmsráðstefnan var einn af
þeim fundum er ákveðnar voru á öðr-
um framhaldsfundi RÖSE, sem stóð
yfír í Madrid á ámnum 1980—83. Þar
vom einnig 'ákveðnir ýmsir fundir um
mannréttindamál og mannleg tengsl,
en þeim fundum lauk því miður án
árangurs.
Á RÖSE-fundinum í Vínarborg fer
nú fram mikil umræða um mannrétt-
indamál. Eins og kunnugt er hafa ríki
Vesturlanda ávallt lagt mikla áherslu
á þann þátt Helsinki-samkomulagsins
er lýtur að auknum mannréttindum.
Á undanfömum vikum hafa Sovét-
menn staðið að ýmsum tilslökunum á
því sviði sem hljóta að verða til þess
að bæta nokkuð andrúmsloftið milli
Austurs og Vesturs eftir nokkuð langt
kuldaskeið. Enn vantar þó töluvert á
fullar efndir ákvæða Helsinki-sam-
þykktarinnar, t.d. hvað varðar heim-
ildir einstaklinga til að flytjast
búferlum milli landa. Aðeins með und-
anbragðalausri framkvæmd sam-
þykktarinnar getum við vænst þess
að samskipti Austurs og Vesturs kom-
ist í eðlilegt horf.
Það sem að framan segir gefur til
kynna, að útlitið í öryggismálum Evr-
ópu hafi batnað að undanfömu. Engu
að síður eru mörg vandamál óleyst,
svo sem misvægi hefðbundins vígbún-
aðar og skammdrægra kjamavopna.
Samkomulag hefur heldur ekki verið
gert um fækkun langdrægra kjarna-
vopna. Þess vegna er full ástæða til
að vera vel á verði og taka ekki nein-
ar vanhugsaðar ákvarðanir, sem snert
geta öryggi okkar.
Höfundur er utanríkisráðherra
AF ERLENDUM VETTVANGI
eftir SUE MASTERMAN
Otrygg staða Waldheims
Að sögn Austurríkismanna var þarna um hreinan uppspuna að
ræða — meiriháttar glappaskot. Það sem við er átt er að virta
blaðið Jerusalem Post birti fyrir nokkru bréf sem sagt var að
Alois Mock, varakanslari Austurríkis og formaður íhaldsflokksins
þar, hefði sent Margaret Thatcher, forsætisráðherra Bretlands,
og lagt til að Kurt Waldheim forseti yrði fenginn til að segja af sér.
llar líkur benda til að bréfið febrúar. Alþjóðasamtökum gyð-
A«
sé falsað. En margt er á
huldu varðandi bréfið, sem ekki
hefur fengizt upplýst. Hver samdi
það og sendi? Hver var tilgangur-
inn? Hverjum var það til góðs og
hveijum til ama? Og, síðast en
ekki sízt, að hve miklu leyti endur-
speglar efni þess álitið á þessum
umdeilda forseta Austurríkis?
Íhaldsflokkurinn hefur verið að
leita svara við þessum spurning-
um allt frá því bréfið dularfulla
leit dagsins ljós. Ekki bætti það
úr skák að falsaða bréfíð var dag-
sett 15. desember og móttekið í
London 18. desember. í brezka
forsætisráðuneytinu hafði þegar
verið staðfest að þangað hefði
borizt bréf Alois Mock dags. 18.
desember — en vegna þeirrar
staðfestingar ákváðu ritstjórar
Jerusalem Post að birta falsbréfið,
og varð blaðið síðar að taka afleið-
ingunum.
„Rétta“ bréfíð til Thatchers,
segir Alois Mock, var skrifað á
ínga, World Jewish Congress,
barst hinsvegar afrit af bréfinu
snemma í janúar gegnum skrif-
stofu samtakanna í Genf.
Lögfræðing gyðingasamtak-
anna, Eli Rosenbaum, grunaði
strax að hér væru brögð í tafli.
„Við hefðum alls ekki birt það,
jafnvel þótt það hefði verið ósvik-
ið,“ sagði hann. Samtökunum er
full ljóst að birting svona efnis
getur haft öfug áhrif. Það fengu
þau einnig að fínna er þau reyndu
að koma upp um tilraunir Wald-
heims til að leyna fyrra samstarfí
sínu við yfirvöld nazista. Sumir
halda því fram að þau afskipti
hafí tryggt Waldheim sigur í for-
setakosningunum. Hjá gyðinga-
samtökunum var litið svo á að
birting bréfsins gæti dregið úr
líkum fyrir því að Waldheim
neyddist til að segja af sér.
Luc Rosenzweig, ritstjóri er-
lendra frétta hjá Le Monde, segir
að verkfall hjá frönsku járnbraut-
yrði íhaldsflokknum til framdrátt-
ar og þeir gætu fengið hreinan
meirihluta í þingkosningunum,
sem fram fóru í nóvember í fyrra.
Þessi von rættist engan veginn.
íhaldsmenn hefðu orðið áhrifa-
lausir ef ekki jafnaðarmenn, sem
enn eru stærsti flokkurinn, hefðu
tapað enn meira fylgi. Afleiðingin,
að loknum tveggja mánaða erfið-
um samningaumleitunum, varð
myndun samsteypustjómar jafn-
aðarmanna og íhaldsmanna.
Stjómin hefur mikið þingfylgi, en
íhaldsmenn em þar í minnihluta.
Eftir kosningamar virtist Alois
Mock sigraður. Reynt var að fella
hann úr sæti flokksformanns, en
það mistókst. Hann hefur einnig
verið ásakaður, jafnvel af eigin
flokksmönnum, fyrir að hafa látið
um of undan kröfum jafnaðar-
manna. Innan flokks hans heyrast
nú raddir sem frekar hefðu kosið
stjómarsamvinnu við öfgasinnaða
hægrimenn í „Frelsisflokknum".
Frá síðustu áramótum hafa
skoðanakannanir á vegum helztu
stjómmálaflokkanna í Austurríki
bent til þess að vinsældir Wald-
heims forseta fari minnkandi, og
ef hann færi í fórsetaframboð á
Kurt Waldheim fagnar sigri í forsetakosningunum í Austurríki i júni síðastliðnum með konu sinni
Elísabetu og dætrunum Liselotte og Christu. Síðan hefur Waldheim átt í margvíslegum vandræðum
og nú síðast vegna dularfulls bréfs, sem birtist í Jerusalem Post.
bréfsefni European Democratic
Union (Sambands evrópskra hæg-
riflokka), og fjallaði um málefni
EDU auk þess sem Mock sendi
irú Thatcher jóla- og nýjárskveðj-
ur. Waldheim var ekki nefndur á
nafn. Efni „rétta" bréfsins hefur
ekki verið birt. Ef það hefði verið
gert mætti ef til vill ráða úr því
hvort falsarinn hafi hugsanlega
séð það bréf.
„Rétta“ bréfíð var sent til heim-
ilis forsætisráðherrans við
Downingstræti og hófst með orð-
unum „Kæri forsætisráðherra“.
Falsaða bréfið, sem skrifað er á
bréfsefni aðalstöðva austurríska
Ihaldsflokksins, hefst með orðun-
um „Kæra frú Thatcher". Svo
virðist sem undirskriftin á því
bréfí sé eftirlíking tekin upp úr
bæklingi Íhaldsflokksins frá því í
síðustu kosningum. Einnig eru
dagsetningar bréfanna ekki skrif-
aðar á sama hátt, en af því hafa
rannsóknarmenn íhaldsflokksins
dregið þá ályktun að sá sem samdi
falsbréfið hafi frekar hlotið
menntun sína í Bandaríkjunum
en Bretlandi.
Til að gera málið enn flóknara
hafði umslagið á falsbréfinu verið
póststimplað í stimpilvél sendiráðs
Kýpur í London, sem kom sendi-
ráðsstarfsmönnum algjörlega á
óvart. Dagsetningin á umslaginu
er 30. desember 1986. Afrit af
bréfínu barst svo Jerusalem Post,
og einnig Le Monde í París, 6.
unum hafí átt sökina á því hve
seint blaðinu barst bréfið. Rosenz-
weig er annar tveggja höfunda
metsölubókar um ógöngur Wald-
heims. Hann trúði ekki á bréfið
þar sem bæði það og meðfylgj-
andi orðsending voru skrifuð á
sömu ritvél.
Jerusalem Post tók hinsvegar
áhættuna. Ari Rath ritstjóri, sem
stundaði nám í Vínarborg — í
aðskildum bekk einungis fyrir
gyðinga á dögunum fyrir Hitler —
heldur því nú fram að „enda þótt
bréfíð sé falsað er vandamálið sem
þar kemur fram enn við líði.“
íhaldsmenn í Austurríkj neita
því staðfastlega að falsbréfið geti
verið frá þeirra mönnum komið,
en eru engu nær í að fínna söku-
dólginn. Ef þeir vita hver á sökina,
þá láta þeir það ekki uppi. Aust-
urrískir jafnaðarmenn, sem
sakaðir voru um það í kosninga-
baráttu Waldheims að koma af
stað „nazista“-orðrómnum, hafa
kröftuglega mótmælt því að eiga
nokkum þátt í bréfinu. Þeir benda
einnig á að öllum hefði átt að
vera ljóst að birting þess hlyti að
hafa öfug áhrif.
Hver hafði þá ástæðu til að
senda bréfíð? Ekki Alois Mock,
nýorðinn varakanslari og utanrík-
isráðherra, loksins kominn í
ríkisstjóm eftir 16 ár í stjómar-
andstöðu. Hann studdi persónu-
lega forsetaframboð Waldheims í
von um að velgengni Waldheims
ný næði hann tæpast kjöri. Mað-
urinn sem lýsti því yfír að hann
yrði aðgerðamesti forseti í sögu
Austurríkis lætur nú lítið fyrir sér
fara opinberlega.
Straumhvörfin urðu hjá Wald-
heim þegar það fór að renna upp
fyrir banka- og viðskiptayfírvöld-
um að hann hefði slæm áhrif á
viðskiptin. Þau viðskipti sem eru
viðkvæmust fyrir „Waldheim-
áhrifunum“ eru ferðamannaiðn-
aðurinn, en hann er einnig stærsta
gjaldeyristekjulind ríkisins.
Meginefni bréfsins — að sann-
færa beri Waldheim um að það
væri til heilla fyrir landið að hann
segði af sér — tekur því undir
skoðun sem var þegar útbreidd
meðal jafnaðarmanna, en er einn-
ig farin að grafa um sig meðal
tækifærissinnaðra íhaldsmanna
sem telja rétt fyrir flokkinn að
reyna að sjá fyrir breyttar skoðan-
ir kjósenda.
Tilgangur þessa bréfs var með-
al annars að skaða þá sem það
birtu, en virðist einnig hafa verið
að skerða verulega traust íhalds-
leiðtogans Alois Mock og leiða til
bakslags er spillti öllum tilraunum
til að knýja fram afsögn Wald-
heims. Fyrirliggjandi gögn virðast
benda til aðildar manna á hægri
væng íhaldsflokksins. Eru þeir ef
til vill sökudólgarnir?
Höfundur er blaðamaður hjá
brezka blaðinu The Observer.