Morgunblaðið - 22.08.1987, Síða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. ÁGÚST 1987
Flotastefna Bandaríkj astj óm-
ar og mikilvægi norðurslóða
Sovéskur kafbátur af gerðinni Delta FV. Um borð eru 16 langdrægar SS-N-23 kjarnorkuflaugar og
dregur hver þeirra 7240 kílómetra.
eftirAsgeir
Sverrisson
GEORGE Bernard Shaw sagði
einhveiju sinni að gallinn við
fjölmiðla væri sá að þeir kynnu
ekki að gera greinarmun á reið-
hjólaslysi og endalokum sið-
menningarinnar. Fréttaflutning-
ur fjölmiðla, einkum svonefndra
ljósvakamiðia, af ráðstefnu um
hemaðarlegt mikilvægi norður-
slóða sem nýverið var haldin í
Hveragerði , bar óneitanlega
keim af þessu. Var látið að því
liggja að „hin nýja“ flotastefna
Bandaríkjastjórnar væri sérstakt
áhyggjuefni fyrir íslendinga þar
sem áformað væri að stórauka
umsvif flotans í nágrenni við
landið. Ráðamenn þjóðarinnar
og sérfræðingar vom leiddir
fram fyrir myndavélina og beðn-
ir um að tjá sig um málið á 30
sekúndum. Vissulega era ljós-
vakamiðlunum þröngar skorður
settar þar sem miklu skiptir að
halda uppi hraða í fréttaflutn-
ingi. Öryggis- og vamarmál em
hins vegar óendanlega tyrfinn
málaflokkur og aukinheldur
frámunalega leiðinlegur að
margra mati. Kann það að hafa
valdið nokkm um hversu yfir-
borðskenndur fréttaflutningur-
inn var.
Flotastefna þessi er vissulega
umdeild en ný er hún ekki. Fram-
vamir hafa verið eitt af skil-
greindum verkefnum Banda-
ríkjaflota allt frá árinu 1947. 1
tíð stjórnar Ronalds Reagan
Bandaríkjaforseta hafa framlög
til flotamála hins vegar verið
stóraukin og áætlanir um fram-
vamir verið skýrðar ítarlegar en
áður. Sérfræðingar hafa deilt,
og deila enn, um hvort þeim fjár-
munum væri til að mynda betur
varið til að styrkja landvarnir
Vestur-Evrópu. Ennfremur
greinir menn á um hvort flotinn
stuðli að traustari fælingu, sem
er horasteinn vamarstefnu Atl-
antshafsbandalagsins.
John Lehman, fyrrum flotamála-
ráðherra Bandaríkjanna, tókst með
ráðsnilld, útsjónarsemi og frekju að
fá stjómina til að samþykkja áætlun
hans um eflingu flotans. Raunar
var þetta eitt af loforðum Reagans
forseta í baráttunni fyrir forseta-
kosningamar árið 1980. Flotinn
hafði verið vanræktur í tíð Carter-
stjómarinnar, tækjabúnaður var úr
sér genginn, viðbúnaður í lágmarki
og alvarleg agavandamál í röðum
sjóliða. Á áttunda áratugnum dróg-
ust framlög til flotamála saman um
22% að raunvirði. Þetta segir Leh-
man vera „lengsta tímabil einhliða
afvopnunar í sögu bandarísku þjóð-
arinnar". í Víetnam-stríðinu réð
bandaríski flotinn yfir rúmlega
1.000 herskipum en árið 1980 hafði
þeim fækkað í 480 skip.
600 skipa flotinn
John Lehman og aðstoðarmenn
hans höfðu fullbúið áætlun um efl-
ingu flotans er Reagan komst til
valda. Samkvæmt henni er gert ráð
fyrir að Bandaríkjafloti ráði yfir 600
skipum árið 1990. Samsetningu
flotans verður breytt á þann veg
að smíðuð verða þijú ný risastór
flugvélamóðurskip og munu Banda-
ríkjamenn ráða yfir 15 slíkum. Gert
er ráð fyrir að 12 deildir flugmóður-
skipa verði jafnan tiltækar en í
hverri deild eru eitt flugvélamóður-
skip, tvö beitiskip, fjórirtundurspill-
ar og §órar freigátur.
Áætlun Lehmans vakti mikla at-
hygli og sérfræðingar hófu þegar
að deila um réttmæti hennar. Ann-
ars vegar hafa menn bent á að tími
risastórra flugmóðurskipa sé í raun
liðinn. Skipin séu auðveld skotmörk
í nútímahernaði og því sé áhættan
mikil ekki síst í ljósi þess að um
borð eru 6.000 menn og yfírleitt
90 flugvélar. Fylgismenn þessarar
skoðunar viðurkenna hins vegar að
flugmóðurskip geti komið að notum
ef óvissuástand skapast í einhveiju
ríkja þriðja heimsins og þá geti
minni og ódýrari skip gert sama
gagn. Fylgismenn Lehman-áætlun-
arinnar benda á að flugmóðurskipin
geti staðist mjög harðar árásir auk
þess sem gífurlega örar framfarir
í loftvömum geri að verkum að
óvinurinn komi tæpast skotum að
þeim. Hafa þeir vísað til árásar
Bandaríkjamanna á Líbýu máli sínu
til stuðnings en þar var gífurlega
fullkomnum tölvubúnaði beitt til að
villa um fyrir óvinunum með mjög
góðum árangri .
Því hefur og verið haldið fram
að fjármunum þessum væri betur
varið til að efla land- og loftvamir
Vestur-Evrópu. Formælendur þess-
arar skoðunar benda á að átök við
Sovétríkin séu þá og því aðeins
hugsanleg að þau eygi möguleika
á að sigra í stríði á þeim vígstöðv-
um. Þeir hinir sömu segja að efling
flotans til að mynda á norðurslóðum
auki ekki á fælingarmátt heija Atl-
antshafsbandalagsins og geti orðið
til þess að raska vígbúnaðaijafn-
væginu og stuðlað að spennu. John
Mearsheimer, prófessor við háskól-
ann í Chicago, hefur gagnrýnt
flotastefnu Bandaríkjamanna og
áætlanir um eflingu hans. Mears-
heimer telur að sagan sýni að
öflugur floti nægi ekki til þess að
afstýra átökum með hefðbundnum
vopnabúnaði. Hefur hann bent á
að flotaveldi Breta hafí ekki getað
komið í veg fyrir sókn Þjóðveija til
vesturs á árum sfðari heimsstyijald-
arinnar. Segir Mearsheimer að
ástandið í Evrópu nú á dögum sé
svipað og þá og mat Sovétmanna
á vígstöðunni mótist fyrst og fremst
af hugsanlegum sigrum á landi. Því
eigi fælingin að miðast við að gera
Sovétmönnum ókleift að hefja
skyndiárás til vesturs.
Á það er að benda að Mears-
heimer gerir ráð fyrir meiriháttar
átökum í Vestur-Evrópu þar sem
beitt væri hefðbundnum vígbúnaði.
Linton F. Brooks, fyrrum flotafor-
ingi og núverandi starfsmaður
Þjóðaröryggisráðs Bandaríkjanna,
telur slík átök eingöngu hugsanleg
eftir að alvarleg spenna hefur ríkt
í alþjóðamálum. Brooks, sem sat
ráðstefnuna í Hveragerði, sagði á
fundi með íslenskum blaðamönnum
í Menningarstofnun Bandaríkjanna
að öflugur floti og skýr flotastefna
væri einmitt til þess fallin að af-
stýra stríði þar sem Sovétmönnum
væri þar með gert ljóst að Banda-
ríkjamenn hygðust ekki yfirgefa
bandamenn sína í Vestur-Evrópu.
Á óvissutímum gæti öflugur floti
því fengið Sovétmenn til að falla
frá áformum um skyndiárás til vest-
urs og þar með styrkt fælingar-
stefnu Atlantshafsbandalagsins og
treyst vamir Vestur-Evrópu.
I fljótu bragði kann að virðast
svo sem þessi gagnrýni á flotastefn-
una og uppbyggingu flotans eigi
við nokkur rök að styðjast. Linton
Brooks benti hins vegar á að §ár-
veitingar Bandaríkjaþings til
vamarmála væru ákaflega hverful
fyrirbrigði. Eitt árið væri ákveðið
að efla flotann á kostnað land-
hersins og næsta ár væri flotinn
vanræktur osfrv. Þetta hefði ýmsa
örðugleika í för með sér en fullyrð-
ingar um að öryggishagsmunir ríkja
Vestur-Evrópu hefðu verið fyrir
borð bomir ættu ekki við rök að
styðjast eins og vera 300.000
bandarískra hermanna í álfunni
væri skýlaust dæmi um. Mears-
heimer virðist á hinn bóginn ganga
að því sem vísu að flotinn verði
tekinn fram yflr annan herafla
Bandaríkjamanna í framtíðinni og
þarfnast sú skoðun frekari rök-
stuðnings.
Á norðurslóðum
Lehman og aðstoðarmenn hans
gerðu einnig áætlun um öflugar
flotavarnir á norðurslóðum á
óvissu- og átakatímum. Samkvæmt
henni munu þijú til fjögur flugvéla-
móðurskip halda inn á Noregshaf
ef spenna skapast og þar með draga
víglínuna í norðri eins nálægt Sov-
étríkjunum og frekast er kostur.
Hlutverk þeirra verður þá að vama
því að Sovétmenn nái flugvöllum í
Norður-Noregi á sitt vald. Ef ekki
tekst að lægja spennuna og átök
blossa upp munu flugvélar heija
Atlantshafsbandalagsins leggja til
atlögu við árásarkafbáta Sovét-
menn sem samkvæmt herfræði-
kenningum verða þá á leið inn á
Atlantshaf til að hindra sjóflutninga
á birgðum og hergögnum yfír Atl-
antshafið. Árásarkafbátar Banda-
ríkjaflota sigla hins vegar í norður
og freista þess að granda eldflaug-
akafbátum Sovétmanna á Barents-
hafí og í íshafinu og þeim
árásarkafbátum sem falið verður
að vemda þá.
Það er skemmst frá að segja að
hugmyndir þessar hafa verið mjög
umdeildar allt frá því þær vom fyrst
kynntar fyrir tæpum sjö árum.
Flestar aðfinnslumar hafa verið
herfræðilegs eðlis þ.e.a.s. hvort
áætlunin sé raunhæf og fái staðist.
Á sínum tíma fullyrtu sumir and-
stæðingar Lehmans að tilgangurinn
með áætlun þessari væri eingöngu
sá að tryggja auknar fjárveitingar
til flotamála. Voru Lehman og und-
irmenn hans vændir um að hafa
ekki fullmótaðar vamaráætlanir
auk þess sem hugmyndimar um
hlutverk flugmóðurskipanna vom
sagðar óljósar og beinlínis hættu-
legar. Hið rétta er að flotafor-
ingjamir höfðu ekki kynnt
hugmyndir sínar nægilega vel en á
því hefur orðið mikil bragarbót og
hefur fjöldi greina verið ritaður um
efnið á síðustu ámm.
Rétt að geta þess að fylgismenn
framvama á norðurslóðum telja að
aðeins á þann hátt geti Bandaríkja-
menn haft í heiðri þær skuldbind-
ingar sem þeir hafa tekið sér á
hendur til vamar Noregi og raunar
allri Vestur-Evrópu. Kom þetta
skýrt fram á fundi blaðamanna með
Linton F. Brooks, sem minnst var
á hér að framan. Fjölmörg rök má
færa fyrir þessari skoðun en skýr-
ust em þau sem lúta að breytingum
á flotastefnu Sovétmanna á undanf-
ömum 20- 30 ámm og gríðarlegri
vígvæðingu á Kóla-skaga og á her-
stjómarsvæðinu umhverfís Len-
ingrad.
Umsvif Sovétflotans
Á sjöunda áratugnum jukust
umsvif flota Sovétmanna til muna.
í upphafi var tilgangur flotans ein-
göngu sá að veija ættlandið. I
júlímánuði árið 1961 héldu Sovét-
menn fyrst umfangsmiklar flotaæf-
ingar á Noregshafi. Þær æfíngar
urðu sífellt umfangsmeiri og varð
ljóst að flotanum hafði verið fengið
nýtt hlutverk utan hefðbundins
vamarsvæðis síns. Á þessum ámm
hófust reglulegar flotaæfíngar og
færðist æfíngasvæðið sífellt lengra
til suðurs og vesturs. Sovétmenn
tóku að æfa gagnkafbátaaðgerðir
og flugvélar tóku sífellt meiri þátt
í æfíngunum. Aðgerðir Norðurflot-
ans, Svartahafsflotans, Miðjarðar-
hafsdeildarinnar og Eystrasaltsflot-
ans vom samræmdar til þess að
flotinn gæti látið til sín taka sem
víðast. Viðbúnaðurinn í nágrenni
Noregs var stóraukinn og varð
mönnum þá ljóst mikilvægi þess að
floti Bandaríkjamanna væri ávallt
reiðubúinn til að grípa inn í væri
öryggi landsins ógnað. Þetta varð
til þess að Bandaríkjastjóm var
beðin um að reisa birgðastöðvar í
Noregi. Var þetta talið styrkja þá
stefnu Norðmanna að heimila ekki
erlendar herstöðvar á norskri gmnd
þar eð stjórnvöldum gæfist meira
ráðrúm til að meta stöðuna á ólg-
utímum áður en kallað væri eftir
aðstoð Bandaríkjamanna.
Sumarið 1985 héldu Sovétmenn
umfangsmiklar flotaæfíngar á haf-
inu umhverfis Noreg. Mesta athygli
vakti að landgöngusveitir tóku virk-
ari þátt í æfingunum og var m.a.
æfð landganga á Kóla-skaga þar
sem staðhættir em svipaðir og í
Norður-Noregi. Vakti þetta ugg í
bijóstum Norðmanna því áður hafði
verið látið nægja að draga land-
göngupramma meðfram strönd
Noregs. Auðvitað höfðu Norðmenn
þá þegar gert sér ljóst að áhersla
Sovétmanna á traustari vígstöðu í
vestri og suðri miðaði að því að
einangra landið á hættu- og átak-
atímum og hindra birgðaflutninga
sjóleiðina yfír Atlantshafíð en
mörgum hraus hugur við_ auknum
umsvifum Sovétflotans. í skýrslu
norsku herstjómarinnar þetta sama
ár kom fram að gríðarleg aukning
herafla hafði átt sér stað á Kóla-
skaga og á herstjómarsvæðinu
umhverfis Leningrad undanfama
tvo áratugina. Anders C. Sjaastad,
þáverandi vamarmálaráðherra,
sagði tölumar vera ógnvænlegar.
Breyttar áherslur
Norðmanna
í desembermánuði árið 1985 rit-
aði norskur flotaforingi Jan Inge-
brigtsen að nafni grein í norska
blaðið Aftenposten, sem þá þótti
æði dirfskufull. Kvaðst Ingebrigts-
en telja að viðbúnaður Norðmanna
og Atlansthafsbandalagsins væri
engan veginn nægjanlegur og því
bæri Norðmönnum að fara þess á
leit við Bandaríkjamenn að hluti
Atlantshafsflota þeirra héldi uppi
stöðugri gæslu á Noregshafi. Það
er athyglivert að Ingebrigtsen við-
urkenndi óhræddur, þvert ofan f