Morgunblaðið - 29.11.1987, Síða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. NÓVEMBER 1987
Philby
rýfur
þöguina
Kveðst ánægður í útlegðinni í Moskvu
BREZKI njósnarinn og landráðamaðurinn Harold „Kim“ Philby sem
sjaldan hefur heyrzt í eða sézt til síðan hann flúði til Sovétríkjanna
fyrir tæpum aldarfjórðungi, hefur rofið langa þögn og lýst því yfir
í samtölum að hann lifi „mjög hamingjusömu Iífi“ í rólegu hverfi í
miðborg Moskvu ásamt tryggri, rússneskri eiginkonu, sem er 25
árum yngri en hann og „kemur fram við hann eins og barn“. Hann
vill „gjarnan skreppa til Englands, en aðeins einu sinni, og hefði
jafnvel meiri ánægju af að heimsækja Frakkland, sem hann hefur
í hávegum".
Hann „talar enn afleita" rússn-
esku“ og leitar afþreyingar í safni
15.000 bóka, sem hann á, og tíma-
ritum og dagblöðum, sem hann fær
send. Hann fær sér í staupinu, aðal-
lega viskí og bjór, kann vel að
meta „allt það sem lífið hefur upp
á að bjóða og nýtur allra þæg-
inda“. Böm hans af öðru hjónabandi
(raunar er hann fjórkvæntur) heim-
sækja hann oft. Hann er orðinn 76
ára gamall, lítur á Rússland sem
heimili sitt og vill hvíla í rússneskri
mold.
Þessar upplýsingar hafa komið
fram í viðtali sjónvarpsins og út-
varpsins í Lettlandi við Philby, og
í samtölum Xan Smileys, fréttarit-
ara brezka blaðsins Daily Telegraph
í Moskvu, við tvo Letta, sem hafa
unnið með honum að gerð kvik-
myndar um störf öryggislögregl-
unnar KGB í Lettlandi.
„Þriðji maðurinn“
Philby hefur látið fara eins lítið
fyrir sér og hann hefur getað síðan
hann hvarf í Beirút, þar sem hann
var fréttaritari Observers, og flúði
til Moskvu 1963, en sendi frá sér
endurminningar 1968, My Silent
War (Þögult stríð mitt), sem KGB
bjó til prentunar. Þar segir hann:
„Ég get haldið því fram að ég hafi
verið sovézkur leyniþjónustuforingi
í um 30 ár og verð það ugglaust
þangað til ég dey eða neyðist til
að setjast í helgan stein vegna elli-
glapa.“
Nú virðist Philby viða að sér efni
í nýja minningabók, rúmri hálfri öld
eftir að sovézka leyniþjónustan réð
hann til njósnastarfa. Hann gekk í
brezku leyniþjónustuna (MI6) 1940
og varð yfirmaður þeirrar deildar
hennar, sem fjallaði um Sovétríkin
og Austur-Evrópu. Hann var
neyddur til að láta af störfum 1951
vegna gruns um að hann væri
„þriðji maðurinn", sem varaði
njósnarana Guy Burgess og Donald
Maclean við því að þeir yrðu hand-
teknir áður en langt um liði og
gerði þeim þar með kleift að flýja
til Moskvu. Þegar Philby flúði þang-
að sjálfur var hann gerður að
ofursta í KGB og síðan hefur hann
starfað sem ráðunautur öryggislög-
reglunnar.
Fyrrverandi hershöfðingi í KGB,
Yanis Lukasevic, sem er af lettn-
esku bergi brotinn, fékk Philby til
að hjálpa sjónvarpinu í Lettlandi
að minnast 70 ára afmælis öryggis-
lögreglunnar með gerð framhalds-
myndaflokks í fjórum þáttum, sem
kallast „Refskák". Fyrsti þátturinn
verður sýndur 13. desember.
Lettneskir útlagar
Tveir starfsmíenn lettneska sjón-
varpsins spurðu Philby spjörunum
úr í heila viku í síðasta mánuði í
Riga, höfuðborg Lettlands, sem
Rússar innlimuðu 1940 um leið og
hin Eystrasaltslöndin, Eistland og
Litháen. Myndaflokkurinn þjónar
þeim tilgangi að fegra störf Lett-
landsdeildar KGB og Philby gegnir
því hlutverki að útskýra sögu KGB
og aðferðir öryggislögreglunnar.
Hann reynir einkum að sýna hvem-
ig vestrænar leyniþjónustur hafi
notað lettneska útlaga og sendiráð
þeirra í London eftir stríðið
1939-1945 til að stunda áróður og
njósnir gegn Lettlandi og hinum
sovétlýðveldunum við Eystrasalt og
hvemig andspyma gegn Rússum í
Lettlandi hafi verið brotin á bak
aftur á árunum 1946-1956.
í einum þættinum spjallar Philby
við lettneskan njósnara, sem lék
tveim skjöldum. Njósnarinn segist
hafa tekið á móti 30 lettneskum
erindrekum, sem hafí verið sendir
til Riga frá Svíþjóð og Bretlandi.
Sumum þeirra mun hafa verið „snú-
ið við“, en hinir munu hafa verið
skotnir.
Hinn 11. október var sýnt fjög-
urra mínútna viðtal Lukasevics við
Philby í þætti um útlaga í lettneska
sjónvarpinu, sem kallaðist Dzent-
erkrasts. Upptaka af þessu viðtali
var sýnd í Moskvu í síðustu viku.
Viðtalið fjallaði einmitt um það
hvemig brezka leyniþjónustan hefði
notað lettneska útlaga og sendiráð-
ið í London eftir stríð.
Sjónvarpsþátturinn um útlagana
stóð greinilega í sambandi við mikla
herferð sovézkra yfirvalda gegn
lettneskri þjóðemishyggju, sem þau
óttast að kunni að magnast á næstu
mánuðum, því að 18. nóvember á
næsta ári verða liðin 70 ár síðan
lýst var yfir sjálfstæði Lettlands.
Sovézkir fjölmiðlar hafa sakað vest-
ræn ríki um að kynda undir mikla
ólgu, sem hefur ríkt í Lettlandi, og
haft í hótunum við „óróaöfl" þar.
Fyrrverandi starfsmaður MI6,
Tony Cavendish, sem þekkti Philby
áður en hann flúði 1963, segir í
viðtali við The Guardian að brezka
leyniþjónustan hafí starfað í
Eystrasaltslöndunum um 1950 eins
og sjá megi í skráðum heimildum.
Lettneskir, litháskir og eistneskir
erindrekar voru fluttir í land í tund-
urskeytabátum, „en þeir náðu ekki
verulega miklum árangri, sumpart
vegna Philbys", að hans sögn.
Philby var þá tengiliður MI6 í
Washington og eyðilagði m.a. að-
gerðir gegn Albaníu á þessum ámm
og olli þar með miklu manntjóni.
„Anægður“
Philby talaði ensku í viðtalinu,
en það var þýtt jafnóðum á rússn-
esku. Hann er orðinn gráhærður
og nokkuð boginn í baki. A bak við
stól hans vom tveir göngustafir og
hann var klæddur á enska vísu.
Um síðustu helgi hafði lettneska
útvarpið viðtal við Philby og spurði
hann álits á fréttum um að hann
hefði búið við sult og seyru í Sov-
étríkjunum. Philby neitaði því
harðlega, lýsti þeim áhuga sínum
að fara aftur til Englands til að
kynnast þeim breytingum, sem þar
hefðu átt sér stað, en kvaðst ekki
vilja dveljast þar lengur en í „fjórar
eða fimm vikur". Hann lýsti einnig
áhuga sínum á því að fara til Frakk-
lands og að verða jarðsettur í
Sovétríkjunum og kvaðst ekki alveg
eins heilsuhraustur og þróttmikill
og fyrir tíu ámm.
„Hvernig get ég verið óham-
ingjusamur?" spurði Philby. „Ég á
dásamlega eiginkonu. Ég vinn með
frábæmm vinnufélögum, ekki að-
eins í Moskvu, heldur hvarvetna í
Sovétríkjunum. Ég bý í þægilegri
og rólegri íbúð í miðborg Moskvu,
hef aðgang að erlendum ritum og
fæ beztu læknisþjónustu, sem völ
er á. Því em allar þessar sögur um
að ég lifi í fátækt og þrái að kom-
ast aftur til Englands tómt mgl.“
Sumt af því sem Philby sagði
hafði áður komið fram í samtölum,
sem Xan Smiley hafði átt við Arnis
Zvirbulis, sem stjórnaði gerð
Philby 1963: „Þriðji maðurinn."
myndaflokksins um Lettlandsdeild
KGB, og Imants Dekseniek, sem
ræddi lengi við Philby,
Philby virðist enn vera undir
ströngu eftirliti KGB að sögn Smil-
eys. Dekseniek (sem minnti Smiley
á Alec Guiness í hlutverki George
Smileys, söguhetju John Le Carr-
és), sagði við hann: „Það var ekki
einfalt verk að fá hann hingað til
að taka þátt í gerð myndaflokksins
í Lettlandi. Hann er enn í tengslum
við vissar sérhæfðar stofnanir."
„Philby er mjög vel á sig kominn
eftir aldri,“ sagði Zvirbulis. „Hann
er mjög grannur, hraustlegur og
hress að sjá, glaðlegur og fullur af
kírnni." Hann sagði að kona Philbys
(„eða í það minnsta lagskona hans“
eins og hann komst að orði) væri
„frekar lagleg", en hvorki hann né
Dekseniek mundu hvað hún heitir.
Því hefur verið haldið fram að hún
hafí starfað fyrir KGB fyrr á árum
og þar með verið ein af frægum
„Natösjum" sovézku leyniþjón-
ustunnar, sem svo eru kallaðar.
Hún hugsar greinilega vel um heilsu
hans, talar við hann á ensku, kvart-
aði þegar henni fannst viðtöl
Lettanna við hann dragast á lang-
inn, gaf honum lyf og stjanaði við
hann.
Sir Roger Hollis: „Hann minntist
kannski á hann . . .“
Iðrast einskis
„Hann iðrast einskis og kveðst
ekki vera með slæma samvizku.
Nú finnst honum að Sovétríkin séu
ættjörð hans, en hann hefur að vísu
staðið í tengslum við þau í mörg
ár,“ sagði Dekseniek. „Hann sagði
einnig að hann hefði ekkert óttazt
þegar hann lá undir grun áður en
hann flúði.“ Sjálfur sagði Philby:
„Ef einhver er sannfærður um að
það sem hann fæst við sé rétt og
að skoðanir hans séu hið eina rétta
er hann fullur sjálfstrausts og viss
í sinni sök.“
Þegar Smiley spurði hvort Philby
hefði sagt eitthvað neikvætt um
Sovétríkin sagði Dekseniek: „Nei,
ég get fullyrt að hann gerði það
ekki. Raunar spurði hann ekki um
það og hann impraði heldur ekki á
slíku.“
Zvirbulis kvaðst aldrei hafa heyrt
minnzt á Burgess og Maclean eða
George Blake, útsendara Rússa,
sem strauk úr brezku fangelsi. En
Rússann Penkovsky, sem njósnaði
fyrir Breta? spurði Smiley. „Nei ég
hef aldrei heyrt hans getið.“ Hvað
um Sir Roger Hollis, fv. yfirmann
brezku leyniþjónustunnar MI5, sem
sumir segja að hafi verið útsendari
Rússa? „Kannski minntist hann á
hann, kannski ekki,“ sagði Dekseni-
ek. Smiley segir: „Mönnum er það
ennþá hulin ráðgáta hvað hann
hugsar og hvað honum finnst."
Þótt Philby hafi rofið þögnina á
hann greinilega margt eftir ósagt.
GH
Philby bregður fyrir I Moskvu: „Vill hvíla í
rússneskri mold.“