Morgunblaðið - 11.12.1987, Blaðsíða 16
16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 11. DESEMBER 1987
F astgengisstefna er bezta
kaupmáttartryggmgin
eftír Ólaf Björnsson
Margur elur nú ugg f bijósti
vegna þess að dökkt útlit virðist
vera í kjaradeilum þeim, sem yfír-
vofandi eru nú upp úr áramótum.
Ótta gætir þegar um það, og því
miður ekki að ástæðulausu, að fram-
undan séu átök á vinnumarkaðinum
með öllum þeim óþægindum, sem
slíkt gæti valdið öllum almenningi.
Ekki er það þó tilgangur þessa
greinastúfs, að gera tillögur um það
hvemig þennan vanda beri að leysa,
því til þess telur sá, er þetta ritar,
sig skorta nauðsynlegar forsendur.
En hinsvegar leyfí ég mér að
benda á nokkur atriði almenns eðl-
is, sem kjaramálin snerta, sem ég
tel að þyrftu meiri umfjöllun en
hingað til hefír átt sér stað í þeim
umræðum, sem verið hafa nú að
undanfömu um þessi alvarlegu mál.
Hverjir bera
ábyrgðina?
Þegar kjaradeilur eru yfírvofandi,
eins og nú, gefur ríkissstjóm sú, er
að völdum situr jafnan yfírlýsingar
um það, að hún muni ekki hafa
afskipti af því, hvað um sé samið,
en hinsvegar hljóti hinir gerðu
samningar að verða á ábyrgð aðila
vinnumarkaðarins. Ríkisstjómin sé
að vísu til viðtals um það við aðila
vinnumarkaðarins, ef slíks sé óskað,
að beita sér fyrir aðgerðum til þess
að greiða fyrir samkomulagi um
kjarasamninga, enda bijóti slíkar
aðgerðir ekki í bága við þá grund-
vallarstefnu, sem ríkisvaldið hefír
markað í efnahagsmálum.
Yfírlýsingar í þessa vem hafa
einnig verið gefnar síðustu vikur og
daga af ríkisstjóm þeirri er nú sit-
ur. Einhver ágreiningur virðist vera
um það innan ríkisstjómarinnar,
hvort frumkvæðið að hugsanlegum
þríhliða viðræðum eigi að koma frá
ríkissstjóminni eða aðilum vinnu-
markaðarins, sbr. tilvitnanir §öl-
miðla síðustu daga annarsvegar í
ummæli Þorsteins Pálssonar forsæt-
isráðherra um þetta atriði en
hinsvegar Steingríms Hermanns-
sonar utanríkisráðherra. Ekki skal
hér tekin afstaða til þess skoðana-
munar, enda er spumingin hér um
“taktík" ekki stefnumörkun. Mikil-
vægara er hitt, að gera sér grein
fyrir því hvað við er átt, þegar talað
er um það, að aðilar vinnumarkaðar-
ins eigi að bera ábyrgð á þeim
samningum, sem þeir gera. Hvorki
þær ríkisstjómir, er að völdum hafa
setið síðustu 4-5 áratugi og allar
munu hafa gefíð einhveijar slíkar
yfírlýsingar, þegar kjaradeilur voru
yfírvofandi, né núverandi ríkisstjóm
hafa svo mér sé kunnugt, gefið skil-
greiningu á því í hveiju ábyrgð aðila
vinnumarkaðarins á gerðum Iq'ara-
samningum sé fólgin. En allur
almenningur mun leggja í þetta
þann skilning, að ábyrgð aðila
vinnumarkaðarins á samningagerð
sinni sé í því fólgin, að atvinnuveg-
ina sé hægt að reka á grundvelli
þessara samninga án þess að til
samdráttar og atvinnuleysis þurfí
að koma. Ég hygg líka að flestir,
ef ekki allir þeir stjómmálamenn,
sem slíkar yfirlýsingar hafa gefíð
úr ráðherrastóli muni samþyklqa
þennan skilning.
En er yfírleitt staðið við þessar
yfírlýsingar? Nei! Stundum er að
vísu samið innan þeirra marka, sem
ákvarðast af stefnu stjómvalda í
gengismálum, peningamálum og
Qármálum ríkisins og reynir þá ekki
á ábyrgð aðila vinnumarkaðarins á
gerðum samningum. En stundum
er oft eftir meiri eða minni átök á
vinnumarkaðinum - samið um kaup-
hækkanir, sem vinnuveitendur telja,
með réttu eða röngu eftir atvikum,
að ofbjóði greiðslugetu sinni, svo
að öllu óbreyttu, hljóti að leiða til
vemlegs samdráttar og atvinnuleys-
is. Þá er farið á fund ríkisstjómar-
innar þrátt fyrir gefnar yfírlýsingar
hennar um það, að aðilar vinnu-
markaðarins yrðu sjálfír að bera
ábyrgð á gerðum samningum og
sagt: Nú höfum við verið neyddir
til að semja um svo miklar kaup-
hækkanir að ef ætlazt er til þess
að við tökum þær á okkar herðar,
þá verðum við að segja upp starfs-
fólki okkar í stómm stíl þannig að
afleiðingin verður mikið atvinnu-
leysi. Nú kemur til kasta ykkar
landsfeður góðir, að grípa til að-
gerða, er fyrirbyggi slíka þróun.
Ef standa ætti fast við gefnai
yfírlýsingar stjómvalda um það, a£
kjarasamningar séu á ábyrgð aðila
vinnumarkaðarins en ekki ríkis-
stjómarinnar mætti með tilvísun til
yfírlýsinganna vísa málaleitun at-
vinnurekenda á bug. En það mun
sjaldan eða aldrei hafa átt sér stað
hér á landi, hvort sem ríkisstjóm
sú er að völdum hefír setið hefír
kennt sig við hægri eða vinstri
stefnu eða eitthvað þar á milli. Og
hver em svo úrræðin til þess að
fyrirbyggja það, að kauphækkanir,
sem að dómi stjómvalda em óraun-
hæfar, valdi ekki atvinnuleysi? Þau
þekkja allir í okkar verðbólguþjóð-
félagi: gengislækkun og gengissig
til hjálpar útflutningsatvinnuvegun-
um og þeim atvinnugreinum er
keppa við innflutning og afnám
hindrana er kunna að hafa verið í
vegi þess að þeir, sem framleiða
fyrir innlendan markað geti velt
kauphækkunum yfír í verðlagið. En
hver er það, sem borgar þennan
brúsa? Það eru auðvitað fyrst og
fremst launþegamir sjálfír, sem
þannig em sem neyteiidur látnir
borga sér þær launahækkanir, sem
þeir hafa fengið sem þátttakendur
í framleiðslunni.
Verðbólgnsamningar
eða fast gengi
Árið 1977 vom gerðir kjarasamn-
ingar bæði á almennum vinnumark-
aði (sólstöðusamningar) og við
opinbera starfsmenn, sem fólu í sér
mjög miklar kauphækkanir öllum
til handa. Að því ég bezt veit skaut
orðið „verðbólgusamningar" fyrst
upp kollinum í kjölfar þeirra samn-
inga og hefír það síðan verið notað
um samskonar samninga eins og
t.d. þá sem gerðir vom síðustu
mánuði ársins 1984. Meira mun
orðið þó hafa verið notað af atvinnu-
rekendum en launþegum og á það
sér eðlilegar skýringar.
En hvemig á að skilgreina merk-
ingu þessa orðs? Sjálfsagt er það
nokkuð mismunandi hvaða merk-
ingu þeir, sem orðið nota leggja í
það, en hér verður reynt að skil-
greina orðið þannig, að það geti
gegnt nytsömu hlutverki í málefna-
legum umræðum um kjaramálin.
Hugmyndin að þeirri skilgreiningu
á rót sína að rekja til samtals, sem
ég og góður vinur minn Sigurður
Ingimundarson, alþm. og forstjóri
Tryggingastofnunar ríkisins áttum
fyrir tæpum 30 ámm og skulu þau
orðaskipti okkar, sem þetta mál
snerta, nú rifluð upp í stuttu máli.
Þetta var í nóvember 1959 að
nýafstöðnum síðari kosningunum til
Alþingis er fram fóm það ár. Sigurð-
ur hafði þá í fyrsta sinn verið kosinn
á þing af lista Alþýðuflokksins í
Reykjavík. Aðalstarf Sigurðar var
þá stærðfræðikennsla við Verzlun-
arskóla íslands en ég hafði þá með
höndum dálitla tímakennslu í hag-
fræði við skólann. Eftir kosningam-
ar fóm fram viðræður milli
þingflokka Alþýðuflokksins og
Sjálfstæðisflokksins um stjómar-
myndun og vom þingmönnum
þessarra flokka látnar í té ýtarlegar
skýrslur um hina ýmsu þætti efna-
hagsmálanna er Jónas Haraiz, er
verið hafði efnahagsmálaráðunaut-
ur minnihluta stjórnar Alþýðu-
flokksins er þá sat við völd, hafði
tekið saman. Sigurður kom þá að
máli við mig einn daginn og spurði
mig, hvort ég vildi líta með sér á
skýrslur Jónasar og sagði ég, að
það væri sjálfsagt. Einhvern næstu
daga, þegar við hittumst á kennara-
stofu Verzlunarskólans í kennslu-
hléi, sem gefíð var þar um
hádegisbilið til þess að kennarar og
nemendur gætu fengið sér snarl og
kallað var „löngu frímínútumar",
settumst við niður við að skoða
skýrslur Jónasar. M.a. vom þartaln-
araðir fá ár aftur í tímann er sýndu
annarsvegar þróun verðlags og
hinsvegar þróun kaupgjalds, en með
því að bera þetta saman má gera
sér grein fyrir þróun kaupmáttar
launa. Þá sagði Sigurður og hló við:
„Mér sýnist þetta segja manni það,
að launþegamir sjálfír hafí verið
látnir borga sér 90% af þeim kaup-
hækkunum, sem þeir hafa fengið á
þessu tímabili." „Já, það er nú ein-
mitt lóðið," svaraði ég. En þá
hringdi skólabjallan svo að samtal
okkar varð ekki lengra að því sinni.
Ég er að vísu ekki ömggur um það,
að ég muni þessa tölu rétt, en hygg
hana þó ekki íjarri lagi. Verðbóigan
var þá ekki komin á það stig, sem
síðar varð að hún gleypti allar launa-
hækkanimar eða jafnvel meira.
Nú var orðið „verðbólgusamning-
ar“ ekki mér vitanlega þá orðið til
í íslenzku máli, svo að það bar ekki
á góma í þessu samtali okkar. En
ég get ekki látið mér detta í hug
betri skilgreininingu á merkingu
þess orðs en þá sem fólst í þeim
orðum Sigurðar, sem ég hefí hér
vitnað í. Minnist ég þessara orða-
skipta okkar sem eins af fleiri
dæmum, sem ég þekki um það, að
greindir menn, þótt leikmenn séu í
hagfræðilegum efnum geta orðað
vandamálin á almenningi auðskilj-
anlegri hátt, þannig að kjarni þeirra
komi fram, en við lærðu hagfræð-
ingamir, þegar við erum að reyna
að þýða formúlur okkar á mál, sem
skiljanlegt sé alþýðu manna. En
samkvæmt þessu myndu „verð-
bólgusamningar" vera samningar,
sem atvinnurékendur gera í trausti
þess, að kauphækkanir þær, sem
um er samið verði fjármagnaðar á
kostnað launþeganna sjálfra sem
neytenda með því að velta þeim jafn-
óðum yfír í verðlagið. Slíkt á sér
þó ekki stað sjálfkrafa, heldur þarf
þar til atbeina ríkisvaldsins og er
gegnislækkun mikilvægasta að-
gerðin af hálfu þess sem nauðsynleg
er til þess að svo megi verða. Ef
stjómvöld hinsvegar hvika ekki frá
fastgengisstefnunni og aðilar vinnu-
markaðarins trúa því, þá er ekki
hægt að gera verðbólgusamninga í
þeirri merkingu, sem hér hefur ver-
ið lögð í þau orð. Atvinnurekendur
verða þá að greiða hærra kaup af
ágóða sínum þannig að tekjutil-
færsla á sér þá stað milli þeirra og
launþega, en verðlag helzt óbreytt
að mestu, þannig að kauphækkan-
imar verða raunhæfar kjarabætur.
Fastgengisstefna og verðbólgu-
samningar verða þannig andstæður.
En hvað er raunhæft í þessum efn-
um miðað við núverandi aðstæður
í íslenzkum efnahagsmálum. Við
skulum líta ofurlítið nánar á það.
Frá gullfæti til
verðbólgusamninga
Þó að kjarasamningar þeir, sem
gerðir hafa verið hér á landi allt frá
lokum síðari heimsstyijaldar hafi í
alltof ríkum mæli borið svipmót
„verðbólgusamninga", eins og þeir
hafa verið skilgreindir hér, þá fer
því fjarri, að það sé skoðun mín,
að það sé náttúrulögmál, að allar
kauphækkanir, sem launþegum
tekst að knýja fram, hljóti að velt-
ast yfir í verðlagið og þannig í raun
vera sóttar í vasa þeirra sjálfra sem
neytenda. Ef svo væri, gæti kaup-
gjaldsbarátta aldrei skilað neinum
árangri í bættum kjörum. Það er á
hveijum tíma háð stefnu þeirra, sem
stjómvöld fylgja í peninga- og geng-
ismálum, í hveijum mæli þetta getur
átt sér stað. Tökum þar sem dæmi
Ólafur Björnsson
„Það skal síður en svo
vefengt að þröngt sé í búi
hjá ýmsum þeim atvinnu-
greinum, sem framleiða
til útf lutnings eða eiga í
harðri samkeppni við inn-
flutta vöru vegna kostn-
aðarhækkana hér
innanlands og að því er
snertir útflutning til
Bandaríkjanna vegna
gengisfalls dollarans.
gullfótinn, sem var hið ríkjandi pen-
ingakerfi í flestum iðnvæddum
löndum þijá fyrstu áratugi aldarinn-
ar, að undanskildum árum fyrri
heimsstyijaldar. Þá gátu atvinnu-
rekendur ekki velt umsömdum
kauphækkunum yfír í verðlagið.
Þeim var meira að segja synjað um
þá fyrirgreiðslu að fá meiri rekstr-
arlán svo að þeir gætu greitt hærra
kaup. Seðlabankinn svaraði mála-
leitun atvinnurekenda um slíkt á
þann veg, að gullforði bankans, sem
samkvæmt gullfótarreglunum
stjórnaði heildarútlánunum, ykist
ekki þótt samið væri um hærra
kaup.
Gullfóturinn hefir þó verið óvirkur
sem alþjóðlegur gjaldmiðill síðan
1931 og hér á landi hefír ekki verið
um gullinnlausn að ræða síðan
1914. En þó að gullfóturinn hafí
ekki verið endurreistur eftir síðari
heimsstyijöld þá hefur verðbólga í
nágrannalöndum okkar og öðrum
helztu viðskiptalöndum verið lítil
a.m.k. samanborið við það, sem hér
hefír átt sér stað. Hvað hefír þá
komið í stað gullfótarins og tryggt
það, að verðbólga hefír a.m.k. verið
hófleg? Það er stefna stjómvalda í
peningamálum og gengismálum,
sem fólgin var í því, að halda nokk-
um veginn föstu gengi og haga
Stefnunni í peningamálum og fjár-
málum ríkisins í samræmi við það.
Við aðila vinnumarkaðarins var sagt
að þeir yrðu að semja innan þeirra
marka, sem samrýmdist slíkri
stefnu, ef þeir gerðu það ekki þá
væri ábyrgðin þeirra á því, að slíkt
gæti leitt til verulegrar aukningar
í atvinnuleysi. Þetta hefír verið tek-
ið alvarlega af aðilum vinnumarkað-
arins og bæði kröfugerð og
niðurstöður samninga verið í sam-
■ ræmi við það, því hvorki vinnuveit-
endur né launþegar hafa óskað eftir
samdrætti og atvinnuleysi.
Hér á landi hafa þessi mál þróazt
á annan veg og höfum við þar meg-
inskýringuna á því, að verðbólga
hefur lengzt af frá styijaldarlokum
verið margföld á við það sem hún
hefír verið í helztu viðskiptalöndum
okkar. Að vísu hafa flestra, ef ekki
allar þær ríkisstjómir sem setið
hafa að völdum á þessum tíma talið
það forgangsverkefni sitt að vinna
gegn verðbólgunni. Jafnhliða hefir
því verið lýst yfír, að kjarasamning-
ar hlytu að vera á ábyrgð aðila
vinnumarkaðarins. í þessu efni hef-
ir núverandi ríkisstjóm ekki verið
neinn eftirbátur forvera sinna. En
gagnstætt því, sem gerst hefír í
nágrannalöndunum þá hafa þeir
samningar sem gerðir hafa verið á
vinnumarkaðinum stjómað stefn-
unnni í gengismálum, peningamál-
um og að talsverðu leyti einnig
fjármálum ríkisins. Aðilar vinnu-
markaðarins gera sína samninga oft
um almennar launahækkanir sem
eru margfaldar á við það sem gerist
í þeim löndum, sem halda stöðugu
verðlagi, en síðan er farið á fund
ríkisstjómarinnar og sagt við hana
að hún verði nú, þvert ofan í gefnar
yfirlýsingar, að sjá til þess að ekki
leiði atvinnuleysi af hinum gerðu
samningum. Og niðurstaðan verður
jafnan sú, að eftir nokkurt japl og
jaml og fuður þá er með gengis-
fellingu, lánsíjárþenslu og halla á
fjárlögum tryggt, að ekki komi til
samdráttar og uppsagna starfsfólks.
Allar þær kjarabætur, sem samn-
ingamir áttu að tryggja, fara að
vísu þar með út í veður og vind og
sömuleiðis viðleitni ríkisstjórnar til
þess að draga úr verðbólgunni, en
þar geta þeir sem við stjómvölinn
sitja huggað sig við það, að þar
hafí þeim a.m.k. ekki tekist verr en
þeim, sem við völd vom á undan
þeim.
Fastgengið er eina
raunverulega kaup-
máttartryggingin
í verðbólguþjóðfélagi eins og því
íslenzka hlýtur það að vera eitt-
hvert mesta vandamál, sem laun-
þegasamtökin eiga við að etja
hvernig tryggja megi það, að áunn-
ar launahækkanir verði ekki að
engu gerðar með samsvarandi verð-
hækkunum, eða hvemig verð-
tryggja megi kaupið eins og það oft
er orðað. Megintilgangur slíkrar
verðtryggingar verður alltaf sá, eins
og mikilsvirtur verkalýðsleiðtogi
orðaði það einhvern tímann í sam-
tali okkar, að veita atvinnurekend-
um og stjómvöldum aðhald um það
að gæta hófs er þessir aðilar taka
sínar ákvarðanir um hækkun verðs
vöm og þjónustu. Það sem laun-
þegasamtökin hafa einkum beitt sér
fyrir í þessu skyni em sjálfvirk
ákvæði um það í kjarasamningum,
að kaup skuli hækka til samræmis
við hækkun framfærslukostnaðar
með ákveðnu millibili t.d. á þriggja
mánaða fresti eins og algengast
hefir verið hér á landi. í sjálfu sér
er það líka rökrétt ályktun, að þar
sem þeir aðilar, er hlut eiga að
máli vilja gjaman spara sér þann
kostnað er leiðir af vísitöluhækkun-
um kaupgjalds, þá hljóti slík ákvæði
að veita nokkurt aðhald í þessu efni.
Meðan um hægfara verðbólgu er
að ræða veita slík ákvæði á kjara-
samningum tvímælalaust nokkra
kaupmáttartryggingu, því að eitt-
hvað er þá jafnan eftir í lok vísi-
tölutímabilsins af þeim launabótum,
sem greiddar vom í byijun þess.
En þegar verðbólgan nær vissum
hraða, þannig að kaupgjald tekur
stökkbreytingum á fárra mánaða
fresti, þá hverfur þetta aðhald, sem
ákvæðin um vísitölubætur veita með
öllu, þannig að kaupmáttartrygg-
ingin verður jafnvel neikvæð.
Smjörþef af þessu fengu launþegar
fyrri hluta ársins 1983, þegar hraði
verðbólgunnar varð slíkur, að þrátt
fyrir ákvæði kjarasamninga um full-
ar verðbætur á laun á þriggja
mánaða fresti þá var kaupmáttur
launa rýrari í lok vísitölutímabils en
verið hafði áður en kom til greiðslu
launabótanna í upphafí þess. Skýr-
ingin á þessu er vafalaust m.a. sú,
að þegar kaupgjaldið tekur þeim
stökkbreytingum á þriggja mánaða
fresti, sem leiðir af því að allt kaup
hækkar um tveggja stafa hundraðs-
tölu, þá grípur slíkt kaupæði jafnan
um sig að seljendur vöru og þjón-
ustu freistast til þess ef þeir geta
komið slíku við, að hækka verðið
jafnvel áður en kauphækkanimar
hafa átt sér stað. í mikilli verðbólgu
verða öll ákvæði um sjálfvirkar vísi-