Morgunblaðið - 11.12.1987, Blaðsíða 18
18_____________MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 11. DESEMBER 1987_
Skólahús Kennaraskól-
ans við Laufásveg- 80 ára
eftirJónas
Pálsson
Sterk hreyfing hefur á síðustu
árum myndast hérlendis um varð-
veislu og endumýjun gamalla húsa
ekki síst má sjá þess merki í
Reykjavík. Eitt er samt það hús,
að vísu ekki mjög gamalt en engu
að síður merkt, sem ekki hefur
notið góðs af þessari þörfu starf-
semi. Hér er átt við skólahús
Kennaraskólans við Laufásveg en
liðin verða 80 ár næsta haust síðan
það reis af grunni og hafði þá að-
eins verið 4—5 mánuði í smíðum.
Kennaraskóli íslands var stofn-
aður með lögum sem samþykkt
voru á Alþingi 14. september 1907
(Lög nr. 63, 22. nóvember 1907).
Bæjarstjóm Reykjavíkur úthlutaði
Kennaraskólanum lóð hinn 16. jan-
úar 1908. „Norðan og austan
Laufásvegar í ferhyrning, austur
að þvergötu er gengur milli Berg-
staðastrætis og Laufásvegar vestan
Grænuborgar." Lóðin var 80X67V2
alin að stærð eða 5400 ferálnir og
var hún mæld upp 3. maí 1908. I
umsögn Nönnu Hermannsson,
borgarminjavarðar, dagsett 25. jan-
úar 1983, til Húsfriðunamefndar,
lætur hún þess getið að talið hafi
verið „að Rögnvaldur Ólafsson hafi
teiknað húsið". í riti Freysteins
Gunnarssonar: Kennaraskóli ís-
lands 1908 — 1958, er Einar
Erlendsson, síðar húsameistari
ríkisins, sagður hafa teiknað skóla-
húsið og Steingrímur Guðmundsson
hafi verið yfirsmiður.
Húsið byg-gi í binding
í bréfí borgarminjavarðar
Reykjavíkur, sem að framan var
getið, er skólahúsi Kennaraskólans
nánar lýst þannig:
„Hús Kennaraskólans er tvílyft
timburhús með risi, það stendur
á steyptum kjallara. Húsið er
byggt í binding, veggir og þak
jámklætt að utan. í kjallara vom
6 herbergi, á neðri hæð þtjár
kennslustofur og skrifstofa, en á
efri hæð 2 kennslustofur og íbúð
skólastjóra, 4 herbergi og eldhús.
A norðurhlið var inngönguskúr.
Miðstöð var í húsinu frá upphafi,
en vatnslögn kom ekki fyrr en
nokkmm ámm seinna. Gas var
lagt í húsið 1910 og notað til
ljósa, en rafmagn kom 1923.“
Kennaraskólinn starfaði í þessu
húsi fram til ársins 1962, þegar
hann flutti í húsið við Stakkahlíð,
sem þá var í smíðum, en ekki hefur
enn þann dag í dag verið reist nema
að hluta til. Handavinnudeildimar
vom þó áfram í skólahúsinu við
Laufásveg; hannyrði og saumar til
áramóta 1983/84 og smíðar vom
kenndar þar til loka skólaársins
1985/86.
Ibúð skólastjóra var í húsinu eins
og áður var nefnt. Magnús Helga-
son bjó þar alla sína skólastjóratíð,
1908—1929, og síðan Freysteinn
Gunnarsson allt til dauðadags 1972.
Fjárveitingf Alþingis
1907 nægileg
Byggingarsaga skólahússins við
Laufásveg er ekki ýkja margbrotin
eða flókin, en hún lýsir vel vinnu-
brögðum manna á þeirri tíð. Þvi
skulu hér nefnd fáein atriði.
Hannes Hafstein, ráðherra,
staddur i íslensku stjórnunardeild-
inni í Kaupmannahöfn, ritar eigin
hendi bréf á dönsku, dags. 30. nóv-
ember 19G7, þar sem hann felur
Jóni Þórarinssyni, skólastjóra í
Flensborg í Hafnarfirði, að sjá um
byggingu skólahúss fyrir hinn nýja
Kennaraskóla.
Byggingarfélagið Völundur hafði
i október 1907 sent Jóni Þórarins-
syni bréf, þar sem áætlað er að
kostnaður við smíði hússins verði
32.000 krónur. Alþingi hafði sam-
þykkt 30 þúsund króna fjárveitingu
til húsbyggingarinnar um leið og
lögin vom samþykkt.
Steingrímur Guðmundsson,
byggingarmeistari, annaðist smíði
skólahússins. Varðveitt er bréf
Steingríms, þar sem hann lýsir fyr-
irhugaðri byggingu (gmnnflötur
33X15 álnir) og býðst til að taka
að sér smíði hússins fyrir samtals
27.700 krónur. (Húsið sjálft 24.700
krónur og „sentral hitaleiðsla með
loftrásum" 3.000 krónur.) Loks
skuldbindur hann sig til að húsið
skuli fullgjört, svo sem því hafí
verið lýst, fyrir 15. september 1908.
Gekk þetta allt eftir og virðist hú-
sið hafa verið hin vandaðasta smíð
bæði að efni og frágangi. Annað
tilboð ásamt lýsingu á húsinu er til
frá hendi Péturs Ingimundarsonar,
trésmiðs.
Veglegbygging
á góðum stað
Nanna Hermannsson, borgar-
minjavöður, komst svo að orði um
húsið í áðumefndu bréfi til Hús-
friðunarnefndar:
„Kennaraskólinn er vegleg bygg-
ing sem reist var af framsýni á
góðum stað langt utan við þá
byggð sem þá var í Reykjavík.
Svipur hússins einkennist af notk-
un þess. Gluggasetning er sérstök
enda em skólastofumar bjartar
og þar er hátt til lofts. Húsinu
hefur lítið verið breytt, þó vom
settar svalir á það 1932 og ýmsar
lagfæringar innanhúss gerðar um
svipað leyti. Húsið er enn fullnýtt
og í góðu ástandi en ber þess
merki að litið hefur verið á það
sem bráðabirgðahúsnæði síðustu
15 árin. Með minniháttar lagfær-
ingum innanhúss er auðvelt að
koma því í gott horf svo að húsið
njóti sín.“
Rannsóknastofnun uppeldismála
hefur sl. þijú ár, eða síðan hún tók
til starfa, verið í skólahúsinu, nánar
Jónas Pálsson
tiltekið í skólastjóraíbúðinni á efri
hæðinni í austurenda hússins.
Lítilsháttar viðgerð fór fram þegar
Rannsóknastofnunin flutti í húsið,
en þó alls ófullnægjandi. Kennara-
háskólinn hefur boðið fram að
Rannsóknastofnunin fái fyrstu
hæðina til afnota, enda yrði hún
endurhönnuð eins og best hentaði
starfsemi stofnunarinnar án þess
þó að svipmót hússins raskist vem-
lega.
Friðlýst hús að
grotna niður
Kennaraháskólinn er arftaki
Kennaraskólans og í raun sami
skólinn, kennaramenntunarstofn-
un, sem tekið hefur óhjákvæmileg-
um breytingum í samræmi við
framvindu íslensks þjóðfélags. For-
svarsmenn Kennaraháskólans
leggja því áherslu á að Kennara-
skólahúsið við Laufásveg verði
Greinargerð fréttamanna útvarps
— vegna umfjöllunar um fréttaflutning fréttastofu útvarps
um Stefán Jóhann Stefánsson, nóvember ’87
Morgunblaðinu hefur borizt
eftirfarandi greinargerð frá
fréttamönnum útvarps:
Fréttir fréttastofu útvarps af
máli Stefáns Jóhanns Stefánssonar
hafa verið til umræðu í fjölmiðlum
að undanfömu. Af þeirri umfjöllun
mætti ráða að ekki væm öll kurl
komin til grafar í því máli. Skýringa
fréttastofu hefur ekki verið leitað
og er það miður því þetta liggur
ljóst fyrir. Þar er ekkert að fela.
FVéttastofa hefur borið málið til
baka og harmað að heimild sem
talin var traust skyldi ekki reynast
vera það.
Tuttugasta nóvember síðastlið-
inn kom Útvarpsráð saman og
samþykkti ályktun þar sem „því er
beint til útvarpsstjóra að hann láti
hlutlausan aðila kanna með hvaða
hætti slíkt getur gerst.“ Skrifleg
lýsing fréttastofu lá fyrir áður en
fundurinn var haldinn, en hvorki
ráðið né útvarpsstjóri báðu frétta-
stofu um skýringar eða greinargerð
og hafa ekki gert fram á þennan
dag. Ráðið ályktaði án þess að leit-
að væri til fréttastofu eftir upplýs-
ingum. Því er spurt: hvað vakir
fyrir Útvarpsráði? Hvað vill það fá
fram í könnun sem það leggur til
að verði gerð?
Þessi ályktun Útvarpsráðs er
upphaf þess að útvarpsstjóri hefur
nú vísað málinu til Siðanefndar
Blaðamannafélags íslands og hefur
nefndin tekið það til umfjöllunar á
þeim forsendum að þetta sé kæra.
Sjá 6. gr. siðareglna blaðanna:
„Hver sá sem telur að blaðamaður
hafí brotið framangreindar reglur
og á hagsmuna að gæta getur
kært ætlað brot til Siðanefndar BÍ.
Nefndin tekur kæruna fyrir á fundi
innan viku og kveður upp rökstudd-
an úrskurð svo fljótt sem kostur
er, að lokinni könnun og gagnasöfn-
un, þar sem kærðu skal gefinn
kostur á að géra grein fyrir sjónar-
miði sínu.“
En hver er kærður og
fyrir hvað?
Útvarpsstjóri hefur einnig farið
þess á leit við Félagsvísindastofnun
Háskóla Islands að hún kanni þetta
mál með ályktun Útvarpsráðs til
hliðsjónar. í sunnudagsblaði Morg-
unblaðsins 6. desember síðastliðinn
gat að líta hvað hann telur að sú
könnun eigi að leiða í ljós.
Þar segir: „ .. . fyrirfram má
ætla að hún leiði fyrst og fremst í
ljós hvemig atburðarás og viðbrögð
starfsmanna voru í þessum frétta-
flutningi og annarri umfjöllun
Ríkisútvarpsins...
Af ályktun Útvarpsráðs er ekki
hægt að ráða að kanna eigi við-
brögð starfsmanna. Erfítt er að
koma auga á hvaða tilgangi það
ætti að þjóna eða hvemig því yrði
við komið..
Þá er þeirri spurningu ósvarað
hvers vegna útvarpsstjóri kýs að
vísa málinu til Félagsvísindastofn-
unar þegar Siðanefnd hefur tekið
málið fyrir.
Nú síðast er svo komið á daginn
að níu þingmenn hafa óskað eftir
ítarlegri skýrslu frá menntamála-
ráðherra um þetta mál. Ekki hefur
komið fram hvað býr að baki þeirri
ósk.
Málið hefur náð svo langt sem
hér má sjá, án þess nokkru sinni
að fjallað hafi verið faglega um það
og án þess að skýringa Fréttastofu
hafí verið Ieitað. Astæður fyrir þeim
rannsóknum sem óskað hefur verið
eftir eða þegar eru hafnar eru óljós-
ar eða ókunnar með öllu. Málsatvik
liggja fyrir og verða rakin hér á
eftir. Þar er engu að leyna. Frétta-
stofa hefur gert það sem í hennar
valdi stendur til að leiðrétta það sem
miður fór. Það var gert ítrekað í
fréttatímum og harmað að heimild-
ir skyldu bregðast.
Reylqavík, 10. desember 1987.
Kári Jónasson,
Friðrik Páll Jónsson,
Atli Rúnar Halldórsson,
Sigríður Árnadóttir,
Margrét E. Jónsdóttir,
Kristín Þorsteinsdóttir,
Jón Baldvin Halldórsson,
Óðinn Jónsson,
Jóhann Hauksson,
Jón Guðni Kristjánsson,
Ingvar Gunnarsson,
Þorvaldur Friðriksson,
Hjördís Finnbogadóttir,
Samúel Orn Erlingsson
Arnar Björnsson,
Broddi Broddason,
Páll Benediktsson,
Már Jónsson,
Þorgrímur Gestsson,
Hildur Bjamadóttir.
Hér fer á eftir greinargerð
fréttastofu útvarþs (FÚ) vegna
frétta um Stefán Jóhann Stefáns-
son (SJS) sem Norðmaðurinn
Dag Tangen var heimild að.
Mánudaginn 9. nóvember 1987
skýrðu blöð í Noregi frá því að Dag
Tangen sagnfræðingur hefði undir
höndum gögn, áður óbirt skjöl, sem
sönnuðu m.a. að Hakon Lie, aðalrit-
ari norska Verkamannaflokksins
1945—1969, hefði haft náið sam-
band við menn í bandarísku leyni-
þjónustunni OSS (síðar CIA).
Þessar upplýsingar vöktu mikla
athygli í Noregi og var mikið fjallað
um málið í blöðum, útvarpi og sjón-
varpi þann dag og næstu daga. í
hádegisfréttum norska útvarpsins
þennan sama mánudag var rætt við
Tangen og þar heyrði fréttaritari
FÚ í Noregi hann segja frá því að
hann hefði einnig önnur gögn, m.a.
um íslarid.
Erfitt var fyrir fréttaritarann að
ná í Tangen en tókst fyrir milli-
göngu norsks blaðamanns síðdegis
þennan mánudag í síma. Tangen
segist hafa komist yfir bréf sem
sýni náið samband bandarísku
leyniþjónustunnar við forsætisráð-
herra íslands 1947/48 sem heiti
Stefansson og bréfið hafi verið sent
Truman forseta. Tangen bauð svo
fréttaritara FÚ að koma daginn
eftir, þriðjudag, og sjá þetta skjal
og önnur gögn um ísland.
Þriðjudag 10. nóvember sýndi
Tangen svo fréttaritara FÚ skjöl
varðandi Island en í þeim var ekk-
ert um Stefán Jóhann Stefánsson.
Hann var spurður um það skjal,
fyrrnefnt bréf, og fór að leita í skjöl-
um sínum og sagðist svo ekki finna
það. Hann væri með mikið af
óflokkuðum skjölum. Þetta tiltekna
skjal, bréfíð um SJS, skipti auðvitað
höfuðmáli, og var eftir því gengið.
Þar kom að Tangen sagðist ekki
vera viss um að vera með það.
Hann kynni að hafa sent íslenskum
kunningja sínum það og önnur skjöl
um ísland. Þessi íslenski kunningi,
sem Tangen nafngreindi, var er-
lendis þegar þetta gerðist en
vinafólk hans í sama húsi tók að
sér að beiðni fréttastofunnar að
fylgjast með póstkassanum og bær-
ist bréf frá Noregi yrði fengið leyfí
í síma til þess að opna það. Það
var svo ekki fyrr en föstudaginn
13. nóvember að ljóst þótti að sag-
an um póstsendinguna stæðist ekki.
í millitíðinni hafði fréttaritari DV
í Ósló sagt að ekkert væri um SJS
í skjali sem Tangen hefði sýnt hon-
um. En fréttaritari DV nefndi skjal,
en ekki skjöl, og fréttaritara FÚ
hafði verið sagt að skjölin væru
þijú.
Tangen hafði í viðtali við frétta-
ritara FÚ í Noregi sem birt var í
kvöldfréttum 12. nóvember bent á
skjal (dokument) sem væri í safni
Trumans forseta í Missouri. Haft
var samband við fréttaritara FÚ í
Bandaríkjunum og honum falið að
grennslast fyrir um þetta skjal í
Truman-safninu og hugsanlega
önnur skjöl sem snertu ísland.
Fréttaritarinn hringdi til safnsins
og bókavörður þar skoðaði eina
skýrslu bandarísku leyniþjón-
ustunnar CIA frá því í júní 1948
og send hafði verið Truman forseta.
Bókavörðurinn tilkynnti frétta-
ritaranum svo símleiðis sama dag
að í skýrslunni sem væri 30—40
síður væri minnst á SJS og fleiri
forystumenn íslenska en hvergi
væri minnst á náið samband banda-
rísku leyniþjónustunnar við SJS á
þessum árum 1947/48. Fréttaritari
FÚ í Bandaríkjunum greindi frá
þessari niðurstöðu þegar í fréttum
klukkan 16, 17 og 18 föstudaginn
13. nóvember og þetta var einnig
aðalfrétt fremst bæði í fréttayfírliti
og í fréttum klukkan 19.
Til þess að^eyða öllum efa var
fréttaritari FÚ í Bandaríkjunum
beðinn um að útvega eintak af
skýrslu leyniþjónustunnar í Trum-
an-safninu og fékk hann sent ljósrit
af þessari tilteknu skýrslu. Hann
var þá á leið til íslands í einkaerind-
um og var beðinn um að koma með
skýrsluna og til landsins barst hún
miðvikudagsmorgun 18. nóvember.
Honum var síðan alið að skoða
skýrsluna vandlega og hlusta á alla
pistla um málið frá mánudeginum
9. nóvember. Síðan var hringt frá
FÚ í Tangen og hann beðinn um
yfírlýsingu. 'Yfírlýsingin kom
síðdegis fímmtudaginn 19. nóvem-
ber. Hún var birt fremst í kvöld-
fréttum og jafnframt sagt að
fréttaritari FU í Noregi héldi fast
við það sem hann hefði upphaflega
haft eftir Tangen. Þannig stæði
staðhæfíng á móti staðhæfíngu. FÚ
harmaði jafnframt að heimild sem
hún hefði ekki talið ástæðu til að
vefengja hefði reynst ótraust. FÚ
hafði þá tvívegis og rækilega borið
upphaflegu fréttina til baka. Dag- 1
inn eftir, föstudaginn 20. nóvember
var samþykkt útvarpsráðs birt í
kvöldfréttum klukkan 19.
Mánudaginn 9. nóvember þegar
málið byijaði var fyallað um það á
FÚ í samráði við fréttaritara í Nor- i
egi hvort heimildin væri traust.
Astæður þess að Tangen var talin
traust heimild eru eftirfarandi:
1. I
Dag Tangen birtir í Noregi áður
óbirt skjöl um náið samband 1
norskra forystumanna og banda-