Morgunblaðið - 24.12.1987, Page 12

Morgunblaðið - 24.12.1987, Page 12
12 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 24. DESEMBER 1987 „ÖH jólafastan var einsog heimreið66 SITT LÍTIÐ AF HVERJU UM JÓL OG JÓLASIÐI Það hefur ekki verið jólalegt um að litast undan- farið, þó komið sé langt fram í desember. Það er auð jörð og hlýindi dag eftir dag. En skammdegið er samt við sig og minnir á hver hinn raunveru- legi árstimi er og boðskapur aðventuljósanna er augljós, það eru að koma jól. Jólaljósið á sér langa sögu. Líkt og krossmarkið verndaði mennina gegn hættum jólanæturinnar í gamla daga, þá verndaði Ijósið mennina frá öllu illu innanhúss. Jólanóttin hefur löngum verið helgasta stund ársins í vitund manna. Lengi vel var það siður á jólunum að kveikja ljós um allan bæinn, svo hvergi bæri skugga á. Það hefur kostað mikið vafstur þegar ekki var annað til ljósa en lýsiskolur og heimagerð tólgar- kerti. Sumir létu ljós lifa í bænum alla jólanóttina a.m.k. i baðstofunni. Aðventuljósin sem lýsa upp glugga- na í skammdeg- inu í dag eru nýlegt fyrirbæri hér, varla eru meira en tuttugu ár síðan þau fóru að tíðkast. Og jólaglöggið sem ver- ið hefur fram úr hófi vinsælt á undanfömum ámm er líka nýr siður hér, kominn frá frá nágrönnum okkar á Norðurlöndum. Margir okk- ar jólasiðir em reyndar komnir frá Danmörku en þangað bámst þessir siðir frá Þýskalandi. Mikið af jóla- siðum má reyndar rekja til Nikulás- ar helga, svo sem jólagjafimar. Nikulás fæddist í borginni Patara ströndum Miðjarðarhafsins, sonur ríks kaupmanns. Jólagjafirnar eiga upptök sín í því að Nikulás gaf fá- tækum aðalsmanni sem átti þtjár dætur gullpeninga til þess að greiða fyrir þær heimanmund svo þær gætu gift sig. Þetta voru fyrstu góðverk Nikulásar en ekki þau síðustu. Hann er vemdarengill allra bama og flölda annarra að auki. Það er annars fróðlegt að sjá hversu siðir og venjur breytast, hægt og hægt, án þess að við veit- um því sérstaka athygli. Ef við hins vegar stöldmm við og lítum til baka þá em breytingarnar augljósar. Allir kannast við kvæði Ragnars Jóhannessonar: „ Nú er hún Gunna á nýju skónum o.s.frv. Þetta kvæði er líklega ort um 1950. Ýmislegt sem þar er getið um hefur tímans tönn nartað töluvert í. Þar segir m.a. Pabbi enn í ógnar basli á með flibbann sinn: „Fljótur Siggi, finndu snöggvast flibbahnappinn minn.“ þeir em vafalaust æði margir í þessu landi nú sem ekki muna eftir þegar menn notuðu lausa flibba sem þeir hnepptu saman með flibba- hnappi. I fímmta erindi kvæðisins er talað um að kertin standi á græn- um greinum, gul og rauð og blá. Það er orðið langt síðan hætt var að hafa kerti á jólátijám. Enda líka eins gott því af þessu tiltæki staf- aði mikil eldhætta og marga eldsvoða mátti rekja til þessa siðar. En við getum trútt um talað, fólkið þá hafði ekki jólaseríur eins og við og sumt ekki einu sinni rafmagn. Á öðmm stað í kvæðinu segir: Loksins hringja kirkjuklukkur kvöldsins helgi inn, á aftansöng í útvarpinu allir hlusta um sinn. Þetta atriði orkar líka tvímælis í dag. Nú em komnar margar út- varpsstöðvar og vonandi að fólk geti orðið sammála um hveija þeirra fjölskyldan á að hlusta á, ef þær útvarpa allar dagskrá á aðfanga- dagskvöld. Svo er líka sjónvarpið mætt til leiks síðan þetta var ort. Eitt og annað heldur þó sínu fulla gildi, svo sem klæðnaður krak- kanna: Næú er hún Gunna á nýju skónum, nú eru að koma jól, Siggi er á síðum buxum,' Solla á bláum kjóL Hugarástand kisu sem finnur lokkandi ilm úr eldhúsinu er líkast til óbreyttur við slíkar aðstæður. Indæla steikin hennar mömmu, svuntan hennar og mjallahvíti dúk- urinn, allt er þetta í góðu gengi í dag, að ekki sé talað um jólatréð og bögglana sem víst hefur ekki fækkað í daganna rás. Það er kannski helst að jafnréttissinnar og andstæðingar. óbeinna reykinga líti boðskap síðasta erindisins hom- auga: „Stelpumar fá stórar brúður strákurinn skíðin hál, konan bijóstnál, karlinn vindla kisa mjólkurskál. í kvæði Ragnars Jóhannessonar ríkir sú gleði og kæti sem alla lang- ar til að fínna hjá sjálfum sér og öðmm á jólunum. Þrátt fyrir mikið eymdarbasl sem Islendingar bjuggu lengst af við, lítilfjörleg húsakynni og lélegt viðurværi, þá reyndu þeir alltaf að njóta jólanna. Menn gerðu eftir föngum vel við sig í mat og átu hangikjöt, magála, sperðla, bringukolla, riklinga og fleira góð- gæti sem við röðum nú í okkur á þorrablótum. Jólagrauturinn var ómissandi, ýmist bankabyggsgraut- ur með sýrópsmjólk eða þykkur gijónagrautur með rúsínum og ijóma. Laufabrauðið stóð líka fyrir sínu. Brauð var lengi fágætt vegna lítils innflutnings á korni en laufa- brauð er nefnt í matreiðslubók árið 1800 og þá sagt mjög algengt. Ekki má gleyma flatkökum og pott- brauði. Nokkm eftir síðustu aldamót varð mikil breyting á jóla- mat fólks, einkum í sveitunum. Þá vom eldavélamar komnar til sög- unnar og fólk gat farið að baka. Það má segja að það hafi notað það tækifæri vel því flestar húsmæðurr lögðu metnað sinn í að baka sem mest af allskyns kökum og sæta- brauði.. Fyrir um það bil tíu árum hitti blaðamaður konu eina sem var gest- komandi í húsi í byijun desember. Konan andvarpaði feginsamlega með kaffibollann í hendinni og sagði frá því að hún væri nú búin að baka sautján sortir af smákökum og að auki búin að gera stofuna hreina, skreyta jólatréð og breiða yfír það plast. Margar konur orðið að láta undan síga í baráttunni við bakstur, hreingerningar og sauina- skap fyrir jólin vegna aukinnar vinnu utan heimilis síðustu árin, þó em líklega enn til konur sem halda ótrauðar uppi merki þess mikilfeng- lega jólaundirbúnings sem greip um sig þegar þjóðin fór að rétta úr kútnum á þessari öld. Áður vom húsakynni þannig að það var ekki mikið sem gera mátti hreint, spari- fötin treindi fólk sér lengi og geymdi milli hátíða á kistubotnum. Menn þ'roðu sér að vísu fyrir jólin en þeir sem vildu þvo meira en hendur og andlit urðu helst að fara út í fjós því þar var hlýjast að vera við þvottinn. Skemmtanir vom fábrotnar, það helst að borða og lesa bækur ef einhveijar vom til, skrifa til að nota birtuna af jólajósunum og svo spiluðu menn gjarnan eftir á jóla- dag. Ekki mátti spila né dansa á jólanóttina og því síður rífast eða blóta, þá var kölski vís til að sökkva öllu saman. Sagt var að eitt sinn hafi það gerst að böm sem vom ein heima á jólanóttina hafi farið að spila. Þá kom til þeirra maður og spilaði með þeim, þangað til eitt bamið gekk úr og fór að raula sálm- vers, þá hvarf maðurinn, en þetta var þá kölski sjálfur. Stundum reyndi líka huldufólk að nema fólk til álfheima á jólanóttina það var því hættuspil að gæta bæjarins meðan annað fólk fór til kirkju, þó sumir létu sig hafa það eigi að síður og glötuðu stundum fyrir það líftó- mnni. Þegar fór af fólki mesti hátíðleikinn og jólanóttin var liðin þá fór fólk stundum að skemmta sér við að draga saman jólasveina og jólameyjar, það er fólk sem kom- ið hafði í heimsókn á bæinn á jólaföstunni. Þessu er sagt skemmtilega frá í bók Stefáns Jóns- sonar „Mamma skilur allt.“ Söguhetjan Hjalti litli og Bjössi vinnumaður höfðu nýskeð lenti í því vafasama æfintýri að gægjast á glugga þegar hin unga og fallega Sigríður húsfreyja tók sér jólabað. Þetta tiltæki þeirra komst upp og þótti ekki til fyrirmyndar. „Loks er húslestrinum lokið. Við drekkum súkkulaði og kaffi frammi í fínu stofu. Á eftir drögum við um jólasveinana, en vegna þess hve fátt kvenna hefur komið á jólafös- tunni, er það ráð haft að draga nöfn stúlknanna á heimilinu. Eg dreg nafn Sign'ðar. Svona lánsamur er ég. Bjössi dregur nafn Guðbjarg- ar. Svo daufur er hann í dálkinn og óhamingjusamur, að hann getur ekkert sagt við því. Það er eins og honum sé sama um allt úr þessu.“ , Það er ekki annað hægt en taka undir álit Hjalta á hugarástandi Bjössa þegar haft er í huga að Guðbjörg var fremur óviðfeldin, ald- urhnigin og afar geðstirð kona. Á þeim tímum sem hér hefur verið lýst var ekki almennt að menn hefðu jólatré. Það er enda tiltölu- lega nýlegur siður sem barst til Danmerkur frá Þýskalandi laust eftir aldamótin 1800. Hingað mun þessi siður hafa borist með dönsku verslunarfólki og dönskum embætt- ismönnum undir síðustu aldamót. Á seinni hluta síðustu aldar bjó landfógeti þar sem nú er Ilressing- arskálinn. Á því heimili ríkti jafnan mikil tilhlökkun hjá börnunum þeg- ar jólin fóru í hönd að sögn Árna Thorsteinssonar tónskálds sem var þriðja barn landfógetahjónanna Árna og Soffíu Kristjönu. Hann segir það ekki hafa farið framhjá börnunum „að gamla jólatréð var horfið af háaloftinu og fyrir nokkr- um dögum hafði einhver verið að laumast með lyng um húsið. Greni- tré fluttust ekki almennt fyrr en nokkru síðar, og var jólatréð okkar heimatilbúið, eins og algengast var á þessum árum. Var það búið til úr langri stöng eða spítu, sem í voru felldir nokkrir pinnar, er kert- in voru látin standa á. Síðan var það málað grænt og loks skreytt lyngi fyrir hver jól. Eftir jólin var tréð svo látið upp á háaloft, og þar lá það svipt öllu skrauti til næstu jóla.“ Löngu seinna komu til sög^unnar svokölluð gerfijólatré. Greinar þeirra voru næstum eins og stórir grænir burstar með vír innan í. Þessi tré voru vinsæl eftir 1950. Eftir 1970 komu svo enn öðruvísi gerfijólatré, úr plasti, og slík tré nota margir í dag. Flestum þykir þó mest koma til raunverulegra grenitijáa enda fylgir þeim lykt sem engu öðru er lík. Það hefur lengi verið siður að gefa jólagjafir. Stundum er verið að býsnast yfir öllum þessum jóla- gjöfum og ár eftir ár kveða alvar- legir menn sér hljóðs og segja að nú geti þetta ekki gengið svo til lengur, allt þetta tilstand sé komið út í hinar mestu öfgar og menn leiti langt yfir skammt ef þeir haldi að hin raunverulega jólagleði felist í sem allra dýrustu jólagjöfum og öðru tilstandi. Þeir sem á hlýða hafa löngum kinkað samsinnandi kolli og farið svo von bráðar að hugsa um hvað þeir eigi að gefa hinum og þessum og telja áhyggju- fullir aurana í buddunni. En á allra síðustu tímum hefur þessum pen- ingaáhyggjum vegna jólagjafa- kaupa verið í æ ríkara mæli skotið á frest allt fram í febrúar þegar krítarkortarukkanir hellast inn um bréfalúgurnar. „Den tid, den sorg“, hugsa þeir íslendingar sem hafa gert orðtækið “þetta reddast" að sínum einkunnarorðum og halda jól í samræmi við það. En það er nú samt ekki svo að heimurinn fari alltaf versnandi eins og sumir vilja vera láta. Hér áður fyrr var nendilega ekki minna um jólagjafir en nú á dögum, að minnsta kosti í þeim löndum sem ekki ríkti skortur. í Danmörku, því landi sem við miðuðum lengi jóla- hald okkar við, var þessu þannig varið að þeir sem mest og stærst gáfu voru aðalsmenn og Islands- kaupmenn. Til dæmis gaf Eirik Rosenkrands lénsmaður á Bergen- hus eitt sinn 187 mönnum jólagjafir og þijár til ijórar gjafir hveijum einstökum. Kristján IV gaf ráð- herrum sínum á hveijum jólum ósvikna gullhringi, sem virtir voru á mörg hundruð danskar krónur. Meðan Islandskaupmenn höguðu sér þannig máttu Islendingar þakka fyrir að fara ekki í jólaköttinn. Sá Aðfangadagskvöld (Lag: Einn var aS smiBa . ...) Nú er Gunna á nýju skónum, nú eru að koma jól, Siggi er á síðum buxum, Solla á bláum kjól. Mamma er enn í eldhúsinu eitthvað að fást við mat, indæla steik hún er að færa upp á stærðar fat. Pabbi enn í ógnar basli á með flibbann sinn: „Fljótur, Siggi, finndu snöggvast flibbahnappinn minnl“ Kisu er eitthvað órótt líka, út fer brokkandi, ilmurinn úr eldhúsinu er svo lokkandi.

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.