Morgunblaðið - 13.07.1988, Qupperneq 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 13. JÚLÍ 1988
AF ERLENDUM VETTVANGI
eftir PÁL ÞÓRHALLSSON
Hvað er svona forkastanlegt
við árásina á írönsku þotuna?
ÞÓTT BÆÐI sá verknaður er Sovétmenn skutu niður suður-kóreska
farþegaþotu þann 1. september árið 1983 með 269 manns innanborðs
og nýgerð árás Bandaríkjamanna á íranska farþegaþotu með 290
manns um borð eigi fordæmingu skilda má telja hinum síðarnefndu
til tekna að þeir viðurkenndu mistök sín 10'/2 stundu eftir atvikið en
langur timi leið áður en Sovétmenn viðurkenndu sín mistök. Þessi
staðreynd kann líka að eiga sinn þátt í því að árásin á Persaflóa, á
alþjóðlegri flugleið, skuli mæta meiri skilningi en atvik það er Sovét-
menn „eyddu skotmarki sínu“ innan sovéskrar lofthelgi.
Viðbrögð Ronalds Reagans
Bandaríkjaforseta og banda-
rískra varnarmálayfirvalda fyrstu
dagana eftir árásina á írönsku far-
þegaþotuna eru, við fyrstu sýn
a.m.k., nokkuð annarleg. í fyrstu
yfirlýsingu frá Reagan segir að um
„hræðilega mannlega ógæfu“
(terrible human tragedy) sé að ræða.
Það er gamalkunnugt ráð hjá þeim
sem vilja sveipa gjörðir sínar hulu
að tiltaka ekki hver sé gerandinn
heldur vísa til örlaganna. Sama til-
gangi virðist þjóna sú yfirlýsing for-
setans að um „skiljanlegt slys“ sé
að ræða.
Fyrstu skýringar Williams Crow-
es, forseta bandaríska herráðsins, á
atburðinum, að vélin hafi lækkað
flugið og að hún hafi verið utan flug-
leiðar, hafa ekki reynst á rökum
reistar. Crowe reyndi að varpa sök-
inni á írani með því að segja að slíkt
slys „lægi í loftinu þegar farþega-
flugvél væri send á átakasvæði".
Reyndar eiga Íranir eftir að skýra
hvers vegna flugumferðarstjóm í
Bandar Abbas leyfði þotunni að
fljúga yfir svæði þar sem hart var
barist.
Þótt litið sé á það sem skyldu
bandarísks skipherra að veija áhöfn
sína og bandaríska hagsmuni þá
geta athafnir sem þjóna þessu mark-
miði ekki verið siðferðilega réttar í
almennu tilliti ef þær geta leitt af
sér að lífi saklausra borgara sé fórn-
að. Skipherrann á Stark gerði „mis-
tök“ frá sjónarhóli bandaríska flot-
ekki fær um að gegna því viðamikla
hlutverki sem honum er falið, þ.e.a.s.
að tryggja friðsamlega skipaflutn-
inga á stríðshijáðum Flóanum. í
öðru lagi henti beitiskipið Vincennes
og loftvamakerfi þess af Aegis-gerð
ekki á Persaflóa því það sé hannað
fyrir orrustu á úthafi þar sem tími
og svigrúm sé til að taka ígrundaðar
ákvarðanir. Þótt kerfið þyki þess
megnugt að eiga í „Stjörnustríði á
sjó“ og geti fylgst með 200 skot-
mörkum í einu þá hafí það aldrei
verið prófað fyllilega þó ekki sé
nema vegna þess að ómögulegt sé
að setja slíkt á svið. Ekki eru nema
6 vikur síðan Vincennes kom á vett-
vang og því má segja að skipið hafi
ekki staðist prófraun sína á Persa-
flóa. James Webb, fyrrverandi flota-
málaráðherra, tekur undir þetta
sjónarmið.
Á f lotinn erindi
á Persaflóa?
Atburðurinn hefur orðið til að
vekja efasemdir um þá ákvörðun
Bandaríkjastjómar að senda flotann
á vettvang til varnar olíuflutningum
á alþjóðlegri siglingaleið. Banda-
ríkjaþing var á móti þeirri ráðstöfun
í upphafi en þær raddir hafa smám
saman hljóðnað þó umsvif flotans
hafí vaxið jafnt og þétt. Þegar þing-
ið kom saman á miðvikudag í síðustu
viku lýstu margir þingmenn þeirri
skoðun sinni að atburðurinn sýndi
Líkt og Crowe reynir Bandaríkja-
stjóm að koma sökinni yfir á írani
er hún segir í bréfi til ráðamanna í
íran: „Farþegamir eru enn ein fóm-
arlömb deilu sem löngu ætti að vera
útkljáð." Crowe sagði ennfremur að
þotan hefði nálgast skipið „á miklum
hraða eða 450 hnútum" sem er eftir
á að hyggja eðlilegur hraði far-
þegaþotna við þessar aðstæður.
Hann fer beinlínis með rangt mál
þegar hann segir að Sovétmenn hafi
ekki á sínum tíma varað skotmark
sitt við, því vitað er að Sovétmenn
skutu viðvömnarskotum að kóresku
farþegaþotunni.
Yfirlýsingar Reagans í skýrslu til
þingsins vekja ekki síður athygli.
Hann segir málinu „lokið af hálfu
stjómarinnar" og við blaðamenn
segir hann að engra frekari afsakana
sé þörf. Það gerir hann þó Banda-
ríkjastjóm hafi alls ekki beðist af-
sökunar heldur einungis sagst
harma árásina.
Bandaríkjastjórn virðist þó hafa
að einhveiju leyti mildast í afstöðu
sinni til atburðarins. Á mánudaginn
var ákvað hún að greiða aðstandend-
um hinna látnu skaðabætur og þeg-
ar Reagan var spurður „hvort slíkt
væri ekki slæmt fordæmi" sagði
hann að samúð gæti aldrei verið
slæmt fordæmi.
Almennt siðgæði —
siðferði hernaðar
Fréttaskýrendur sem fjallað hafa
um árásina hafa minnst þess er
Glenn Brindel, skipherra bandarísku
freigátunnar Stark, hikaði fyrir
rúmu ári er írösk þota nálgaðist. 37
sjóliðar týndu lífí í árásinni og skip-
herrann missti starfið. Leiðarahöf-
undur The Economist segir að Brind-
el hafí gert mistök og Will Rog-
ers yfirmaður á Vineennes hafi ekki
viljað láta hið sama henda sig.
ans en í ljósi almenns (a.m.k. kristi-
legs) siðgæðis hlýtur hann að vera
lofsverður fyrir að hika frekar en
skjóta. Að sama skapi gerði Will
Rogers hið eina rétta í augum flot-
ans, stjórnvalda og meirihluta
bandarísks almennings þó samviska
hans segði honum eftir á að eitthvað
væri bogið við allt saman. Leikmað-
ur hlýtur enda að spyija hvoit ekki
hafí gefist ráðrúm til að fá frekari
staðfestingu áður en hleypt var af.
Taugaspenna skipherrans
Sálfræðileg skýring á viðbrögðum
Rogers hinn 3. júlí er sú að hann
stóð f (ójöfnum) bardaga við íranska
byssubáta og að hann vissi hvaða
örlög starfsbróðir sinn á Stark hlaut,
sem hikaði á úrslitastundu, auk þess
sem leynilegar upplýsingar höfðu
borist um að Iranir hygðu á árás í
tengslum við þjóðhátíðardag Banda-
ríkjanna, 4. júlí.
Ef gengið er út frá því að Will
Rogers hafi breytt eins og fyrir-
mæli kveða á um og í fullu samræmi
við aðstæður en atvikið sé engu að
síður fordæmanlegt þá hlýtur að
vakna sú spurning hvort ekki sé eitt-
hvað athugavert við fyrirmælin og
kringumstæðurnar. Eugene Carroll,
fyrrverandi flotaforingi í bandaríska
sjóhernum, lýsir þeirri skoðun sinni
í viðtali við v-þýska vikuritið Der
Spiegel að bandaríski flotinn á
Persaflóa sem í eru 29 skip sé alls

„Ekki taka þetta nærri þér, þetta kom líka fyrir okkur!“
la Rcpubblica
Brak úr írönsku farþegaþotunni.
að Bandaríkjastjórn væri á villigöt-
um. Hvernig getum við vitað, spyij;
þeir, hvenær rétt er að snúa við e
ekki nú? Leiðarahöfundur bresk;
tímaritsins The Economist segir ac
flotinn verði að halda sínu striki á
Flóanum þrátt fyrir hættuna á öðr-
um slíkum mistökum. Við Flóann
sé hvort sem mönnum líki betur eða
verr helmingur olíubirgða heimsins.
Stærstur hluti birgðanna er á valdi
arabaríkja sem telja framrás Irana
ógnun við öryggi sitt. Vesturveldin
geta ekki sætt sig við að þessar
orkulindir komist undir yfirráð ír-
ana, heldur leiðarahöfundurinn
áfram.
Carroll segir flotastefnuna aftur
á móti hafa leitt til allt annarrar
niðurstöðu en fyrirhugað var. Vera
flotans á Persaflóa hafi ekki orðið
til þess að draga úr átökum heldur
hafi skipaárásum þar þvert á móti
fjölgað um 60% síðan bandaríski
flotinn kom á vettvang. Eftir árásina
á Stark voru skipherrum bandaríska
flotans auk þess gefnar fijálsari
hendur; ráðast mátti á „allt það sem
virtist ógna og sinnti ekki aðvörun-
um“. Carroll segir að þar með hafi
verið óumflýjanlegt að skjóta Air-
bus-vélina niður og hann bætir því
við að slíkur atburður geti hvenær
sem er endurtekið sig. Binda verði
enda á stríðið milli Irans og íraks
með öðrum ráðum en nærveru
bandaríska flotans. Hernaðarlegar
lausnir sé ekki að finna á deilunni
og bandarísku herskipin dragi hana
einungis á langinn.
Eftir atburðinn velta menn einnig
vöngum yfir mannlegum mistökum,
eins og þeim að lesa ekki flugáætlan-
ir, og tæknilegum mistökum eins og
þeim að greina ekki á milli Airbus-
A300 og F-14-orrustuþotu. Frá því
óþekkt flugvél birtist á skjánum hjá
Vincennes og þar til Rogers gaf
skipun um að skjóta liðu átta mínút-
ur. Skipveijar höfðu um fjórar meg-
inleiðir að velja til að greina hvaða
vél væri þar á ferð og hvað vekti
fyrir henni.
Ekkert athugavert
við flugleiðina
I fyrsta lagi á ratsjá að gefa ná-
kvæma mynd af hæð, hraða og
stefnu flugvélar sem nálgast. En
jafnvel fullkomið loftvarnakerfi eins
og Aegis (skjöldur Seifs) veitir ekki
miklar upplýsingar um stærð og lög-
un flugvélar. í upphafi sögðu Banda-
ríkjamenn að farþegaþotan hefði
klifíð upp í níu þúsund fet áður en
hún tók að lækka flugið í átt til
Vincennes og að hún hefði yfirgefið
hefðbundna flugleið áætlunarflugs.
Skipveijar á ítölsku herskipi stað-
festu í fyrstu að svo væri en drógu
það síðar til baka. Áhöfn Sides, ann-
ars bandarísks herskips á svæðinu,
segir á hinn bóginn að farþegaþotan
hafi verið í mun meiri hæð og á
uppleið. Eftir því sem fjær leið at-
burðinum kom betur í Ijós að ekkert
var athugavert við flugleið þotunnar.
I öðru lagi gat áhöfn Vincennes
reynt að ná talstöðvarsambandi við
írönsku þotuna. Áhöfnin segist
ásamt skipveijum á Sides hafa varað
flugstjóra þotunnar 12 sinnum við
án þess að fá svar áður en tekin var
ákvörðun um að skjóta. ítalirnir í
nágrenninu segjast hafa heyrt 7
slíkar aðvaranir. Heimildir innan
bandaríska flotans greina frá því að
flotinn hafi náer 100 sinnum varað
íranskar flugvélar við undanfarna
mánuði og alltaf fengið svar. Aðrir
segja að íranskir flugmenn láti jafn-
an skilaboð frá bandarísku herskip-
unum sem vind um eyru þjóta því
þeir hafi um nóg annað að hugsa.
I þriðja lagi eru allar flugvélar
búnar svokölluðum ratsjársvara.
Þegar hann greinir ratsjárgeisla
sendir hann frá sér merki sem segir
til um hvaða flugvél er þar á ferð
og hver staða hennar er. Herflugvél-
ar hafa öðruvísi ratsjársvara en aðr-
ar flugvélar. I fyrstu sögðu Banda-
ríkjamenn að áhöfn Vincennes hefði
ekki orðið neinna merkja vör frá
ratsjársvara farþegaþotunnar. En
tveimur dögum eftir atburðinn sögðu
þeir að skipveijar hefðu orðið tvenns
konar merkja varir. Annað hefði
auðkennt vélina sem herflugvél og
hitt sem farþegavél. Var þannig
gefíð í skyn flugmaður írönsku vélar-
innar hefði reynt að villa á sér heim-