Morgunblaðið - 26.11.1988, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. NÓVEMBER 1988
23
Ciaude Lévi-Strauss
„Lévi-Strauss hefur
ekki einungis sett mark
sitt á kenningalega
umQöllun um hefð-
bundin mannfiræðileg
viðfangsefiii, heldur
hefur hann einnig látið
sig varða samtíma sinn
og félagsleg vandamál,
einkum samskipti þjóða
og kynþátta."
inntak goðsagna ekki aðeins af
söguþræðinum, heldur einnig af
samvali boðeininga. I goðsögum er
raðað saman andstæðum — heitt/-
kalt, upp/niður, o.s.frv. — og saman
mynda þær heildstæð kerfi, innviði
eða formgerðir, sem boða fólki ein-
hver sannindi. Goðsagnir eru tæki
fólks til að glíma við röklegar mót-
sagnir og tilvistarvanda, sem ekki
verður leystur með öðrum hætti:
Hvemig gat mannkynið orðið til án
sifjaspella? Hvað verður um okkur
þegar þessu lífi lýkur?
Annað dæmi um afstöðu Lévi-
Strauss má sjá í skrifum hans um
svonefnda „tótemhyggju". Orðið
tótem er komið úr algonkvínsku,
nánar tiltekið máli ojibvaindíána.
Tótemhyggja felur í sér táknmál
þar sem dýrategundir — svo sem
fiskar eða fuglar — em látnar vísa
til þjóðfélagshópa. Þar sem tótem-
hyggja tíðkast rekja menn gjama
ættir sínar í goðsögum til dýra, og
oft kveða strangar reglur á um
hvemig viðkomandi hógur skuli
koma fram við dýr sitt. Stundum
er til dæmis lagt blátt bann við því
að fólk leggi sér það til munns.
Margir mannfræðingar hafa lýst
slíkum hugmyndum og margs kon-
ar skýringum hefur verið teflt fram.
Sumir halda því fram að tótem-
hyggjan gegni vistfræðilegu hlut-
verki, með henni sé fólk að vemda
mikilvæga dýrastofna. Aðrir gera
því skóna að hlutverk hennar sé
að efla samstöðu meðal fólks, og
svo mætti lengi telja. Lévi-Strauss
vék slíkum skýringum til hliðar í
einni svipan með bók sinni um tót-
emhyggju (1962).
Hann hélt því fram að tótem-
hyggjan væri fyrst og fremst flokk-
unarkerfi, fólk tengdi ákveðnar teg-
undir dýra við félagshópa vegna
þess að það auðveldaði því að flokka
og hugsa, það væri „bon a penser“
líkt og goðsögumar. Aftur er það
spilverk hljóðanna sem opnar hon-
um nýja sýn á starfsemi manns-
hugans og menningarleg fyrirbæri.
Á sama hátt og afstaða hljóða hvers
til annars ræður merkingu í manna-
máli, ekki hljóðin sjálf, er það sam-
anburðurinn á tótemdýrunum sem
máli skiptir en ekki hvert dýr út
af fyrir sig. Fólk fjallar um þjóð-
félag sitt og samskipti manna á
meðal með því að einblína á tótem-
dýrin, samskipti þeirra og það sem
greinir á milli þeirra. Tótemhyggjan
sé líkingamál þar sem fjallað er um
mannheim. Lévi-Strauss telur að
merki um tótemhyggju megi sjá í
öllum samfélögum.
Frá Amazon til Islands
í rannsóknum mannfræðinga á
íslenskum fombókmenntum gætir
nokkurra áhrifa frá Lévi-Strauss.
Nokkrir mannfræðingar hafa til að
mynda beitt aðferðum formgerðar-
stefnunnar á heimsmynd íslenska
þjóðveldisins. Þeir freista þess að
leiða í ljós líkön sem búi að baki
fomum hugmjmdum um tíma og
rúm, siijar og samfélag, sem svipar
mjög til þess táknheims sem form-
gerðarsinnum er tamt að gera sér
mat úr. Að baki þessarar heims-
myndar búi „rökfræði" af því tæi
sem Lévi-Strauss uppgötvaði á
ferðum sínum við Amazonfljót, heil
kerfi tvennda og andstæðna.
Sumir þeirra sem hafa sótt í
smiðju Lévi-Strauss halda því fram,
að íslendingasögur beri að skoða
sem „tótemísk" hugverk. Þær séu
ekki sagnfræðirit eða listaverk, að
minnsta kosti ekki í skilningi
nútímafólks, heldur miklu fremur
allsheijar flokkunarkerfi þar sem
kveðið er á um stöðu fólks í mann-
legu samfélagi. Tímahugtak sagn-
anna feli í sér kyrrstöðu og endur-
tekningu fremur en línulega fram-
rás. Þær dragi upp mynd af stöðn-
uðu, „köldu“ samfélagi rétt eins og
goðsögur „frumstæðra" samfélaga
sem Lévi-Strauss er tíðrætt um.
Sögumar sé samdar á tímum mik-
illa breytinga, en hlutverk þeirra
sé fólgið í að afneita línulegum
tíma. Þá hefur því verið haldið fram
að þegar sögumar em þýddar á
erlendar tungur tapist gjama þetta
ruglingslega tótemíska inntak sem
leynist í verkunum, þýðandinn hafi
tilhneigingu til að matreiða þau
handa lesandanum og einblína á
fagurfræði þeirra, atburðarás og
söguþráð.
Kynþáttavandinn
Lévi-Strauss hefur ekki einungis
sett mark sitt á kenningalega um-
fjöllun um hefðbundin mannfræði-
leg viðfangsefni, heldur hefur hann
einnig látið sig varða samtíma sinna
AlCreð Jolson, S.J.
Venjulega er hjálp í því fólgin að
tala við náinn vin um það, sem
borið hefur að höndum. Þannig er
unnt að gera sér skýra grein fyrir,
hvað gerðist og viðurkenna þá stað-
reynd, að ekki verður aftur snúið.
Tár geta fallið, en áfram skal
haldið. Það að halda áfram ræður
úrslitum um, hvort maður þroskast
og lærir af reynslunni. Frá þeirri
stundu verður ekki framar litið til
baka, líkt og kona Lots gerði forð-
um. Þá dugar ekki lengur að harma
það sem liðið er eða vekja það til
nýs lífs.
Ef þú vilt ganga úr skugga um,
hvort þú sért fómarlamb lífsstöðv-
unar geturðu spurt þig: Hugsa ég
oft dapur í bragði um afturför, yfir-
gangssemi eða mistök, sem ég hef
orðið fyrir í lífinu? Og tala ég oft
um þetta? Ef annað svarið er ját-
andi hefur þú orðið fyrir reynslu,
sem fjötrar líf þitt. En það er ekki
of seint að breyta til og halda áfram.
Það getur verið upphaf að nýju
lífi að halda áfram eins og ekkert
hafi í skorist. Lafði Hendriques gaf
einu sinni þetta ráð: „Af stað á
Guðs vegum." En það þarf stað-
fastan vilja til að ná þessu marki.
Höfundur er biskup kaþálskra á
íslandi.
og félagsleg vandamál, einkum
samskipti þjóða og kynþátta. Árið
1952 sendi hann frá sér bókina
Race et histoire (Kynþýttur og
saga), sem hann skrifaði að til-
hlutan Menningarmálastofnunar
Sameinuðu þjóðanna (UNESCO).
Hún er af mörgum talið sígilt and-
svar við kynþáttahyggju. Þar er
sett spumingarmerki við áleitnar
hugmyndir samtímans um fram-
farir. Höfundurinn leiðir rök að því
að framfarahugtakið byggist á hug-
myndinni um menningarlega yfír-
burði og í raun séu engar algildar
mælistikur til sem réttlæti það að
ein menning sé sett ofar annarri.
Ein menning kunni að leggja
áherslu á stöðugleika, vera „kyrr-
stæð“, á meðan önnur undirstriki
breytingar, sé „á hreyfingu", en
þetta segi ekkert um ágæti þeirra.
Sú sem setji breytingar á oddinn
njóti hins vegar sambýlis við aðra
menningu. Krafan um menningar-
lega einangmn þjóða og kynþátta
sé því tilraun til að leysa upp tíma
og sögu. Á hinn bóginn segir Lévi-
Strauss að hveiju samfélagi sé hollt
að varðveita sérkenni sín, því ann-
ars hafi það enga skiptimynt áþví
alþjóðlega markaðstorgi sem það
óhjákvæmilega hrærist í.
Hljómfall og hávaði
Strúktúralismi Lévi-Strauss á
ekki alls staðar fylgi að fagna. Rit
hans um goðsögur hafa meðal ann-
ars verið gagnrýnd fyrir það að þar
sé farið heldur fijálslega með heim-
ildir og þann veruleika sem þær eru
sprottnar úr. Minni goðsagna séu
valin nánast af handahófi, þau séu
rifin úr því samhengi sem þau mót-
ast af og brotunum síðan raðað
saman eftir hentugleikum á skrif-
stofu í París. Niðurstaðan sé hugar-
fóstur rannsakandans. Hún sé
fremur til marks um sköpunarmátt
hans en hugarstarf þess sem skráð-
ur er fyrir verkinu, rétt eins og
tíunda sinfónía Beethovens. Og víst
er um það að ályktanir meistarans
eru stundum byggðar á brota-
kenndum vettvangsrannsóknum.
Aðferð hans minnir á vinnubrögð
gagnrýnandans sem sækir ógrynni
af tónleikum en hverfur jafnan á
brott eftir fyrsta lag og sest síðan
við skriftir. Hinu verður ekki neitað
að verk Lévi-Strauss hafa neytt
fólk til að skoða sum sígild við-
fangsefni mannfræðinnar — meðal
annars sifjar, goðsögur og tótem-
isma — í algjörlega nýju ljósi.
Þegar Noam Chomsky, einn
helsti merkisberi formgerðarstefnu
í málvísindum nú um stundir, sendi
frá sér fyrstu bók sína, varð einum
gagnrýnanda á orði að málvísindin
yrðu aldrei söm á eftir. Hið sama
má með töluverðum rétti segja um
höfuðrit Lévi-Strauss. Hann verður
vaifalaust minnst fyrir afburða
frumleika og ríkulegt framlag til
nútíma mannfræði. En hans verður
sennilega ekki síður minnst fyrir
óbifandi trú á mátt mannshugans
hvar sem hann er að verki og hver
sem í hlut á. Kannski verður af-
stöðu hans best lýst með því að
segja, að alls staðar þar sem skap—
andi hugur mannsins er að verki
hljóti skipulag og skynsemi að sitja
í fyrirrúmi, öll óreiða í mannheimi
lúti rökrænni skipan. Ef fólk leggi
við hlustir verði argasti hávaði að
fögru hljórrifalli.
Höfundur er dósent í mannfræði
við Háskóla íslands.
HLUTABRÉFASJÓÐURINN HF
veitir einstakiingum tœkifœri til góðrar ávöxtunar í hlutabréfum með
samspiii skattfrádráttar og arðsemi traustra atvinnufyrirtœkja.
Til sölu eru hlutabréf í Hlutabréfasjóðnum hf., en félagið var stofnað
haustið 1 986. Hlufabréfasjóðurinn hf. uppfyllir skilyrði laga nr. 9 frá 1984
um skattfrádrátt. íþvf felstað kaup einstaklinga á hlutabréfum ísjóðnum
eru frádráttarbœr frá skatti upp að vissu marki. (Árið 1987 var heimill
frádráttur vegna hlutabréfakaupa kr. 60.129,- hjá einstaklingum og
kr. 120.258,- hjá hjónum.)
Þrátt fyrir staðgreiðslu skatta af launatekjum mun koma til iokauppgjörs
milli skatiyfirvalda og einstaklinga eftir lok þessa árs. Hlutabréfakaup
munu þá annað hvort leiða til lœgri lokagreiðslu til gjaldheimtu eða
beinnar endurgreiðslu frá gjaldheimtu.
Hlutabréfasjóðurinn hf. notar ráðstöfunarfé sitt til kaupa á hlutabréfum
og skuldabréfum traustra fyrirtœkja.
Hluthafar í Hlutabréfasjóðnum hf. eru nú um 200 talsins. 57% eigna
Hlutabréfasjóðsins hf. eru hlutabréfog á hann nú hlutabréff eftirtöldum
hlutafélögum:
Almennum tryggingum hf, Skagstrendingi hf., Eimskipafélagi íslands hf.,
Flugleiðum hf., Tollvörugeymslunni hf, Hampiðjunni hf., Útgerðarfélagi
Akureyringa hf., Iðnaðarbanka íslands hf., Verslunarbanka íslands hf. og
Útvegsbanka íslands hf.
43% eigna Hlutabréfasjóðsins hf. eru skuldabréf atvinnufyrirtœkja.
HLUTABRÉFIN ERU SELD Á GENGINU 1,5421 m.v. 1. des. 1988*
Stjórn sjóðsins skipa:
Baldur Guðlaugsson,
hrl. stjómarformaður,
Árni Ámason,
framkvstjóri,
Ragnar S. Haildórsson,
stjórnarformaður ísal,
dr. Pétur H. Blöndal,
framkvstjóri,
Davíð Sch. Thorsteinsson,
framkvstjóri, varaformaður,
Árni Vilhjólmsson
prófessor,
Gunnar H. Hólfdanarson,
framkvstjóri,
dr. Sigurður B. Stefónsson,
framkvstjóri,
Framkvœmdastjóri er
Þorsteinn Haraldsson,
löggiltur endurskoðandi,
Skólavörðustíg 12,
Reykjavík, s. 21677.
Endurskoðandi er
Stefón Svavarsson,
lögg. endurskoðandi.
Hlutabréf Hlutabréfasjóðsins hf. eru til sölu hjá eftirtöldum aðilum:
Hlirtabréfamarkaðurinn hf. Fjárfestingarfélagið
Skólavörðustíg 12,3. hœð, 101 Reykjavík, s. 21677 Verðbréfamarkaðurinn
Ármúla 7, s. 681530,108 Reykjavík
Verðbréfamarkaður Iðnaðarbankans hf.
Ármúla 7,108 Reykjavfk, s. 681530
Veiðbréfamarkaður
Útvegsbanka fslands hf.
Síðumúla 23,108 Reykjavík
S. 688030
Verðbréfamarkaður
Alþýðubankans hf.
SuðurJandsbraut 30, 108 Reykjavík,
s. 680670
Hafnarstrœti 7,108 Reykjavfk, s. 28566
Kringlunni, 103 Reykjavík, s. 689700
Kaupþíng hf.
Húsi verslunarinnar, s. 686988
Verðbréfaviðskipfi
Samvinnubankans
Suðurlandsbraut 18,108 Reykjavfk
s. 688568
• SÖLUGENGI BREYTIST DAGLEGA TIL 31. DES. 1988 m.v. 25% ársvexti.