Morgunblaðið - 15.01.1989, Blaðsíða 24

u
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15. JANÚAR, 1989
Sagan bak við sameiningardrauminn
Árauðu
ljósi
— tíðir árekstrar
Ljósmynd/Ljósmyndasafnið
Alþýðuhúsiö á ísafirði
Fundaherferð undir yfírskriftinni „Á
rauðu ljósi“ hófst í fyrradag í Alþýðuhús-
inu á ísafirði. Það eru formenn Alþýðu-
______________
flokks og Alþýðubandalags, þeir Jón Bald-
vin Hannibalsson og Ólafur Ragnar
Grímsson, sem gangast fyrir herför
þessari. Er hægt að sameina
jafnaðarmenn allra flokka?
Rauði bærinn
Það er varla nein tilviljun að fyrsti
fundurinn er haldinn á Isafirði. For-
menn beggja flokka eru fæddir í
þeim bæ og í eina tíð var ísafjörður
eitt af höfuðvígum íslenskra jafnað-
armanna. Frægt er að Alþýðuflokk-
urinn náði meirihluta í bæjarstjórn-
arkosningum á ísafirði 1921 og hélt
honum fram til ársins 1946. —
Reyndar með stuðningi kommúnista
árið 1934 og kosningasamstarfi við
þá árið 1938. ísafjörður var iðulega
nefndur „Rauði bærinn".
Aðstandendur þessarar fundaher-
ferðar hafa greinilega tilfinningu
fyrir sögu íslenskra jafnaðarmanna
(sósíalista og sósíal-demókrata).
Með hliðsjón af þessu sjónarmiði er
fróðlegt að skoða sögu og stjóm-
málastarfsemi jafnaðarmanna hér á
landi.
Upphaf
Alþýðuflokkurinn var stofnaður í
Reykjavík 12. mars 1916. í upphafí
var flokkurinn pólitískur armur Al-
þýðusambands ísiands (ASÍ) sem
einnig var stofnað sama dag. Flokk-
urinn starfaði í nánum skipulags-
tengslum við Alþýðusambandið allt
fram til 1940. Meðal frumheijanna
má nefna Óttó M.
Þorláksson og Jón
Baldvinsson sem
var annar formað-
ur flokksins á ára-
bilinu 1916-38.
Alþýðuflokkur-
inn fékk 6,8% atkvæða í landskjöri
sumarið 1916. Jón Baldvinsson var
fyrsti alþingismaður flokksins, hann
var kosinn á þing árið 1921. Á þess-
um upphafsárum flokksins efltist
hann og Alþýðusambandið mjög og
festu rætur.
Á þriðja áratugnum fór að bera
nokkuð á ungum mönnum sem þótti
túlkun flokksforustunnar á stefn-
unni heldur en ekki í „bleikara" lagi.
Sannir „rauðliðar" hlytu að halla sér
að kommúnismanum. Þessum mönn-
um fór heldur fjölgandi, hópuðust
betur saman og gerðust gagnrýnni
á flokksforystuna. Má segja að þeim
hafí verið nokkur vorkunn enda
áhrifalausir um ákvarðanir hennar.
Skylt er að geta þess að danskir
jafnaðarmenn vöruðu íslenska fé-
laga sína eindregið við því að láta
kommúníska starfsemi viðgangast í
sósíal-demókratar fengu nokkum
fjárstuðning frá kollegum sínum á
Norðurlöndum. Áhrif þessa stuðn-
ings á stefnu Alþýðuflokksins er
deiluefni meðal sagnfræðinga.
Árið 1930 þótti þessum ungu rót-
tæklingum tími til kominn að stofna
Kommúnistaflokk íslands. Með viss-
um hætti má segja að sá flokkur sé
pólitískur fyrirrennari Alþýðubanda-
lagsins. Meðal frumkvöðla að stofn-
un Kommúnistaflokksins má nefna
Einar Olgeirsson og Brynjólf Bjama-
son.
Stofnun Kommúnistaflokksins
var fyrsti klofningur Alþýðuflokks-
ins og reyndar fyrsti klofningurinn
meðal vinstri manna á íslandi.
Trúlega er óhætt að segja að
„borgaralega sinnaðir" menn hafí
ekki þurft að hafa miklar áhyggjur
af einingu og samstöðu „rauðlið-
anna“ á fjórða áratugnum. Alþýðu-
flokkurinn studdi ríkisstjóm fram-
sóknarmanna með vinsamlegu hlut-
leysi ellegar að þeir sátu með þeim
í stjóm. Milli sósíal-demókrata og
kommúnista voru litlir kærleikar.
Kommúnistum óx þó fískur um
hrygg m.a. vegna kreppunnar og
þeirra þrenginga
sem henni fylgdu.
Afstaða þeirra til
krata var yfírleitt
ljandsamleg. 1934
var þó fylgt svo-
nefndri samfylk-
ingarstefnu gegn „brúnu hættunni",
þ.e.a.s. uppgangi nasismans og fas-
ismans.
Þegar Héðinn fór
Árið 1937 unnu kommúnistar
kosningasigur og hlutu þijá alþingis-
menn. Þótti þeim nú enn ástæða til
að efla samstöðu og samstarf verka-
lýðssinna. Þessi skoðun átti einnig
nokkum hljómgrunn í Alþýðuflokkn-
um; Héðinn Valdimarsson formaður
verkamannafélagsins Dagsbrúnar
og varaformaður flokksins var
hvatamaður fyrir slíkri sameiningu
sósíalista. Geysiharðar deilur urðu
um þetta mál í Alþýðuflokknum og
lyktir urðu þær að Héðni var vikið
úr flokknum. Gekk hann með fylgis-
Héðinn
Valdimarsson
mönnum sínum til samstarfs við
kommúnista og stofnaði með þeim
í október árið 1938 Sameiningar-
flokk Alþýðu — Sósíalistaflokkinn.
Annar klofningur Alþýðuflokksins
var orðinn staðreynd. Héðinn Valdi-
marsson var ekki lengi í Sósíalista-
flokknum, hann gekk úr honum í
árslok 1939 vegna ágreinings um
afstöðu flokksins til „vetrarstríðs-
ins“ sem þá var háð milli Finna og
Rússa.
Það er óhætt að segja að þessi
klofningur varð Alþýðuflokknum
mjög örlagaríkur. Staða Alþýðu-
flokksins innan verkalýðshreyfíng-
arinnar hafði veikst verulega. Það
var erfiðara að réttlæta og viðhalda
skipulagstengslum flokksins og Al-
þýðusambandsins. Bæði sósíalistar
og sjálfstæðismenn sóttu það fast
að skipulagi ASÍ yrði breytt og varð
það úr árið 1940. Staða Alþýðu-
flokksins var til muna veikari eftir
en áður.
Sósíalistaflokkurinn vann kosn-
ingasigra árið 1942 og e.t.v. má
segja að hann hafi náð frumkvæðinu
af Alþýðuflokknum á vinstra væng
stjórnmálanna.
Stefán Jóhann Stefánsson var
formaður Alþýðuflokksins 1938-52,
Stefán telst hafa verið í hópi „hægri
krata", honum stóð verulegur stugg-
ur af vexti og viðgangi kommúnism-
ans. Hann var t.a.m. forsætisráð-
herra þegar íslendingar gerðust aðil-
ar að vamarbandalagi vestrænna
þjóða, þ.e.a.s. Norður-Atlantshafs-
bandalaginu, NATO.
Málfundafélag
jafnaðarmanna
Árið 1949 lenti Alþýðuflokkurinn
í stjórnarandstöðu; þótti mörgum
flokksmönnum eðlilegt að athuga
samstarf við sósíalista hvað sem liði
ágreiningi um utanríkis- og varnar-
mál. Einn helsti hvatamaður þessar-
ar stefnu var Hannibal Valdimars-
Hannibal
Valdimarsson
son. En Hannibal hafði m.a. verið
einn af helstu forystumönnum krata
í „Rauða bænurn", ísafírði. Svo fór
árið 1952 að Stefáni Jóhanni var
velt úr sessi en Hannibal var kjörinn
formaður. Sigur vinstri aflanna í
flokknum var þó ekki ótvíræður;
fyrri valdahópur var í meirihluta í
þingflokknum og hafði yfirráð yfir
eignum flokksins. Aftur á móti hafði
Hannibal yfirráð yfír málgagni
flokksins, Alþýðublaðinu. Sennilega
er ekki ofmælt að segja bullandi
ágreining hafa verið í flokknum og
varð margt að ásteytningarsteini. Á
flokksþingi haustið 1954 var
Hannibal felldur frá formennsku.
Honum var síðar vikið úr flokknum
en hann ásamt fylgismönnum sínum
stofnaði Málfundafélag jafnaðar-
manna. Alþýðuflokkurinn hafði
klofnað enn einu sinni. Þessi klofn-
ingur var þó ekki alveg jafn djúp-
stæður og árið 1938. Samkomulag
tókst um skipan manna í forystu-
sveit flokksins.
Alþýðubandalagið
brotthætt líka
Um miðjan sjötta áratuginn var
ýmislegt að geijast í íslenskum
stjórnmálum. Utanríkis- og varnar-
. málin voru orðin að miklu ágrein-
ingsefni. Árið 1953 vann nýr flokk-
ur, Þjóðvarnarflokkurinn, kosninga-
sigur, hann vildi beijast gegn setu
erlends vamarliðs á íslenskri grund.
Þjóðvamarflokkurinn dró til sín fylgi
frá sósíalistaflokknum. Framsóknar-
flokkur var farinn að hallast til
vinstri og á vinstra vængnum fóru
fram miklar þreifingar. í kosningum
árið 1956 höfðu Framsóknarflokkur
og Alþýðuflokkur kosningasam-
vinnu („hræðslubandalagið"). Sósl-
alistaflokkurinn gerði aftur á móti
kosningabandalag við Málfundafé-
lag jafnaðarmanna og var boðinn
fram sameiginlegur listi undir heit-
inu Alþýðubandalagið. í Alþingis-
kosningum 1963 hafði Þjóðvarnar-
flokkurinn einnig samstarf við
bandalagið.
Árið 1967 náðist ekki samkomu-
lag í Alþýðubandalaginu um skipan
framboðslista; árgreiningur var m.a.
um stöðu Jóns Baldvins Hannibals-
sonar núverandi formanns Alþýðu-
flokksins. Svo fór að lokum að
Hannibal Valdimarsson bauð fram
sérlista.
Árið 1968.var Alþýðubandalagið
gert að formlegum og skipulegum
stjómmálaflokki. Við þá breytingu
hurfu ýmsir forystumenn úr Banda-
laginu og má þar helst nefna
Hannibal og Björn Jónsson síðar
forseta Alþýðusambandsins. Þeir og
fleiri stofnuðu síðan Samtök fijáls-
lyndra og vinstri manna, árið 1969.
Sameiningarflokkur
klofiiar
Samtök fijálslyndra og vinstri
manna vom sigurvegarar kosning-
anna 1971; fengu fímm menn kjörna
á Alþingi og urðu einn þriggja flokka
í svonefndri vinstri stjórn Olafs Jó-
hannessonar. Þótt yfírlýst markmið
Samtakanna hefði verið að sameina
alla jafnaðarmenn, fóm Samtökin
ekki varhluta af klofningi. í desem-
ber 1972 sagði einn þingmanna
Samtakanna, Bjarni Guðnason, sig
úr þingflokknum vegna andstöðu við
stefnu ríkisstjómarinnar. Vorið
1974 hættu þrír þingmenn stuðningi
við ríkisstjórnina en sá fjórði, Magn-
ús Torfi Olafsson, gegndi áfram ráð-
herraembætti í stjórninni. En Sam-
tökunum bættist líka liðsauki; í júní
þetta sama ár gengu svonefndir
„Möðmvellingar", þ.e.a.s. nokkrir
ungir vinstri menn úr Framsóknar-
flokknum, til liðs við Samtökin. í
þessum hóp var t.d. Ólafur Ragnar
Grímsson núverandi formaður Al-
þýðubandalagsins. Samtökin hlutu
tvo menn kjöma á Alþingi 1974.
En það dró úr þrótti Samtakanna
og þau hlutu engan mann kjörinn í
kosningunum 1978. Flestir fylgis-
menn hurfu annaðhvort til Alþýðu-
bandalags eins og Ólafur Ragnar
Grímsson eða til Alþýðuflokks eins-
og Jón Baldvin Hannibalsson.
Bandalagjafiiaðarmanna
í nóvember 1982 klofnaði Al-
þýðuflokkurinn enn einu sinni. Einn
skeleggasti þingmaður flokksins,
Vilmundur Gylfason, sagði sig úr
honum. Hann og fleiri stofnuðu
Bandalag jafnaðarmanna í janúar
1983. Bandalagið hlaut nokkurt
fylgi og ijóra þingmenn kjörna. —
En deilur og umbrot áttu sér stað
innan Bandalagsins á haustdögum
1985. Árið eftir gengu þrír þing-
manna flokksins til liðs við Alþýðu-
flokkinn en einn gekk í Sjálfstæðis-
flokkinn.
Getur hent alla
Það er ekki ótrúlegt að sumum
finnist sagan bera því vitni að eining
og samstaða sósíalista og sósíal-
demókrata, íslenskra jafnaðar-
manna sé næsta brotthætt fjöregg.
En þeim sem harma sundrungu
„hinna rauðu" má vera það nokkur
huggun að klofningur og óeining
geta hent á „bestu bæjum“, t.d. em
sjálfstæðismenn ekki alltaf í einum
flokki og fyrr hefur verið minnst á
ófrið í Framsóknarflokknum. Þó er
líklegt að mörgum finnist vígaslóð
íslenskra jafnaðarmanna sérstak-
lega íjölskrúðug að þessu leyti.
BAKSVIÐ
eftir Pól Lúðvík Einarssott