Morgunblaðið - 23.03.1989, Blaðsíða 31

Morgunblaðið - 23.03.1989, Blaðsíða 31
hemum á árum síðari heimsstytj- aldarinnar. MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. MARZ 1989 C 31 Herkampur og hög'gmyndalist Að styijöldinni lokinni stóð á tanganum þyrping auðra og ónot- aðra hermannaskála, eða bragga, sem hermenn úr hinum konunglega breska her höfðu reist handa sér. Braggamir vom fengnir efnalitlu og húsnæðislausu verkafólki til af- nota á erfiðum tímum; þar var nefnt Laugameskampur. I einum bragg- anna í kampnum tók ungur mynd- listarmaður sér bólstað, bjó sér og fjölskyldu sinni þar heimili og reisti vinnustofu. Það var fyrmefndur Siguijón Ólafsson. Þarna vann hann hörðum höndum að list sinni næstu áratugina, stækkaði híbýli sín með árunum, breytti þeim og bætti. Nú er bragginn hans Sigur- jóns Ólafssonar myndhöggvara horfinn eins og aðrir braggar í Laugameskampi. I hans stað standa þama frammi á sjávarkamb- inum, þar sem fyrir neðan eru síðustu leyfar ósnortinnar fjöm í borgarlandinu, lítið og snoturt íbúð- arhús, gamla vinnustofa lista- mannsins og myndarleg ný við- bygging. Þar stendur Birgitta Spur, ekkja listamannsins, fyrir lista- safni, Siguijónssafni. Úr bithögnm í borg Laugamestanginn, eða hluti hans, er það eina af gamla höfuð- bólinu Laugamesi, sem enn hefur ekki verið lagt undir steinsteypu og malbik. Þessi víðlenda jörð, sem var næsti bær við Reykjavíkurkaup- stað fram á síðasta áratug síðustu aldar, er að öðru leyti horfin undir stórborgina, og fátt minnir nú á foma frægð höfuðbólsins. Bæjar- stjóm Reykjavíkur keypti jörðina árið 1884, og Alþingi samþykkti árið 1893, eftir nokkurra ára deil- ur, innan þings og utan þess, að jörðin skyldi færð undan Seltjamar- nesi til lögsagnarumdæmis Reykjavíkur. Það varð til þess að höfuðstaðurinn gat farið að byggj- ast austur fyrir Rauðará og teygja sig í áttina að Langholti og Laugar- ási. Þegar líða tók á tuttugustu öldina urðu bithagar gömlu Laugar- nesbændanna svo smám saman að úthverfum í vaxandi bæ: Blesugróf, Sogamýri, Kringlumýri, Fossvogi. Önnur hverfi risu á melum og holt- um: Teigamir og Lækimir; stund- um sameiginlega nefnd Laugames- hverfi; Laugarásinn, Múlahverfíð, Grensásinn. Síðasti ábúandi Laugamess var Þorgrímur Jónsson, sem löngum var kenndur við bæinn. Hann flutti þangað ásamt eiginkonu sinni, Ingi- björgu Kristjánsdóttur, og fjöl- skyldu þeirra árið 1915. Þeim hjón- um varð sjö barna auðið, og flest þeirra komu meira eða minna við sögu í uppbyggingu Reykjavíkur fyrstu áratugi aldarinnar. Hin elstu systkinanna voru brautryðjendur í verslunarrekstri þama í „þorpinu" niður við Kirkjusand, sem var fyrsti vísir að Laugarneshverfínu, og tveir bræðranna stofnuðu Strætisvagna Reykjavíkur og Austurbæjarbíó, svo fátt eitt sé nefnt. En sú saga verður ekki rakin að sinni. Ætlunin með þessu greinarkorni er að minna á, að við eigum enn lítinn blett í höfuðborginni, sem minnir á sögu hennar, og sögu okk- ar allra. Stæði þar miðaldakastali dytti víst fáum annað í hug en sýna slíkum fomminjum fullan sóma. Færri koma auga á það, að yfírlæt- islaus bæjarhóll og fom kirkjugarð- ur, eða bara lítil beðaslétta eða ósnortin fjara hafa líka menningar- legt gildi. Þetta ber okkur að vemda ekki síður en þama stæði kastali. Og okkur ber að gera meira. Okkur ber að rækta þennan sögustað, gera hann aðgengilegan fyrir fólkið sem býr hérna nú, og þá sem eiga eftir að koma, og okkur ber að grafa eftir þeim minjum um foma tfð, sem þar kunna að vera fólgnar í jörðu. Ökkur ber skylda til þess vegna okkar sjálfra, forfeðra okkar og eftirkomenda. (Gjört á jólaföstu 1988.) Höfundur er fréttamaður hjá Ríkisútvarpinu. Hræringar í Austur-Evrópu: AF ERLENDUM VETTVANGI Hvernig- ber Vesturlönd- unum að bregðast við? í breska vikuritinu Economist birtist nýlega forystugrein um þróun mála i Austur-Evrópu og viðbrögð á Vesturlöndum við henni. Fer þessi grein hér á eftir. Miklar hræringar eiga sér stað í Austur- Evrópu. Ymislegt bendir til þess að Samstaða, hin óháðu verka- lýðsfélög, verði leyfð í Póllandi, að komið verði á valddreifingu í Ungveijalandi ogjafnvel fái fólkið eitthvað að segja í Tékkóslóvakíu. Fátt er hins vegar um svör frá Vesturlöndum. Vesturlandabúar vanmeta þær breytingar sem eiga sér stað austan Saxelfar. Á sama tíma og þeir tala um „að styrkja Evrópu" í tengslum við innri markað Evrópubandalagsins, sem áformað er að koma á árið 1992, skortir þá raunhæfa stefnu um gagnvart þjóðunum í hjarta Evr- ópu. Nú er ekki seinna vænna að íhuga vel þessa framvarðarlínu frelsisins. Vesturlandabúar hafa i árarað- ir hvatt valdhafana í Austur- Evrópu til þess að leyfa þegnunum að ferðast að vild. Nú hafa stjóm- völd í Póllandi og Ungveijalandi slakað stórlega á reglum varðandi ferðalög landsmanna. Og hvað gerist? Nú bíða menn ekki lengur í auðmýkjandi biðröðum eftir leyfí til að fara úr landi heldur hafa biðraðimar færst til ræðismanns- skrifstofa vestrænna ríkja, sem óttast það að Austur-Evrópubúar streymi til Vesturlanda. Ungveij- ar fóru flórum milljón sinnum til Vesturlanda í fyrra, sambáerileg tala var ein milljón árið 1987. Pólveijar reyna að notfæra sér það að hægt er að fá sjö sinnum meira fyrir erlenda gjaldmiðla á svörtum markaði en í bönkunum (með því að vinna í mánuð í vest- rænu ríki geta þeir sparað sem svarar að minnsta kosti árslaun- um í pólskum gjaldmiðli). Þegar fáir Austur-Evrópubúar heim- sóttu Vesturlönd og hættan á of- sóknum heima fyrir var mikil var auðvelt fyrir þá að fá hæli sem flóttamenn vestra. Vestræn stjómvöld taka ekki sömu afstöðu til þess mikla fjölda Austur- Evrópubúa sem kemur aðeins til þess að afla meiri tekna. Því hef- ur sú skrýtna staða komið upp að því meira ferðafrelsi sem Aust- ur-Evrópubúar fá því kaldari verða viðtökumar á Vesturlönd- um. Ungfverjar streyma til Austurríkis Vestræn stjómvöld benda rétti- lega á að Berlínarmúrinn er svívirða en þau reiða sig hins veg- ar á að þurfa ekki að hafa áhyggj- ur af því að hann verði rifinn nið- ur í náinni framtíð. Horfur eru á því að Austur-Evrópubúar hafi fundið aðra leið yfír jámtjaldið áður en það verður gert. Sam- skipti Austurríkismanna og Ung- veija hafa aldrei verið jafn náin siðan Habsborgaraveldið leið und- ir lok. 100.000 Ungveijar (eða 1% allra Ungveija) fóru á einum degi síðia í nóvember til Aust- urríkis til að kaupa inn fyrir jólin. Stjómvöld þessara ríkja, sem fyr- irhuga að halda Heimssýninguna sameiginlega árið 1995, vildu gjaman að landamæri þeirra væru jafn opin og til að mynda landa- mæri Austurríkis og Vestur- Þýskalands. Þessi hugmynd veld- ur valdhöfum í þeim ríkjum Aust- ur-Evrópu, þar sem kúgunin er meiri, miklum áhyggjum vegna þess að þannig gæti Ungveijaland orðið flóttaleið til Vesturlanda. Verða vestrænir stjómmálamenn, að vel athuguðu máli, jafn ugg- andi um hugsanlega samkeppni um störf á Vesturlöndum? Vestræn stjómvöld hafa haft ástæðu til þess að fylgja vemdar- stefnu gagnvart Austur-Evrópu því kommúnistamir hafa sjálfír verið miklir vemdarstefnusinnar og hafa vemdað og styrkt eigin framleiðslu. Pólveijar og Ungveij- ar hafa nú hins vegar meiri áhuga á Margaret Thatcher en Marx. Ungveijar bjóða nú vestrænum fjármálamönnum að kaupa ung- versk fyrirtæki; Pólveijar vilja efla einkafyrirtæki sín. Báðar þessar þjóðir eiga langt í land með að bæta fyrir þau stórslys sem miðstýringin hefur valdið. Vestræn rflci eiga hins vegar æ erfiðara með að afsaka vemdar- stefnu sína. Nýjar hreyfingar skjóta upp kollínum Þær breytingar á stjómmálum Austur-Evrópu sem mesta athygli hafa vakið em þær að upp hefur risið fjöldi óháðra hreyfinga - sem margar hveijar gætu í fyllingu tímans myndað stjómarandstöðu - og í Póllandi og Ungveijalandi eru líkur á að þær verði viður- kenndar. Að vísu er ekkert komm- únistaríkjanna tilbúið að stíga skrefíð til fulls, að hverfa frá eins- flokkskerfí og taka upp fijálsar kosningar. Talið hefur verið að tilraun til slíks myndi valda nýrri sprengingu í Austur-Evrópu, að það gæti til að mynda orðið til þess að Sovétmenn gripu í tau- mana. Og það er ekki heldur svo ólíklegt. Þar sem Míkhafl Gorb- atsjov Sovétleiðtogi er sjálfur að reyna að gera byltingu í Sovétrílcj- unum er þetta þó ekki jafn ör- uggt. Víðtækar en hættulitlar breytingar virðast nú mögulegar í Austur-Evrópu. Umbótasinnaðir kommúnistar em að uppgötva á ný þá list að starfa með öðmm (eins og viðræður pólskra stjóm- valda og Samstöðu benda til) og það gæti orðið til þess að komm- únistar teldu sig ekki hafa jafn miklu „forystuhlutverki" að gegna. Þetta veldur mikilli óvissu á Vesturlöndum. Vesturlandabúar hafa í fióra áratugi talið næsta víst að Sovétmenn myndu reyna að stemma stigu við breytingum í kommúnistaríkjum Evrópu. Þar sem Vesturlandabúar myndu ekki hætta á kjamorkustríð með því að senda hermenn til stuðnings frelsisbaráttu Austur-Evrópubúa, yrðu þeir lítið annað en velviljaðir áhorfendur, sem reyndu að friða samviskuna með svipuðum hætti og hinir ríku rétta þeim fátæku hjálparhönd; með því að hug- hreysta þá og kasta til þeirra smápeningum. Lærdómurinn sem draga má af breytingum á tímum Gorbatsjovs er þessi: friðsæl bylt- ing í Austur-Evrópu er ekki síður ögrun við Vesturlönd en ógnun við Gorbatsjov. Kommúnistaríkin eru ekki öll eins Hvemig ættu Vesturlandabúar að bregðast við? Þeir þyrftu fyrst og fremst að gera greinarmun á Austur-Evrópuríkjunum. Þau hafa alltaf verið ólík en eftir ráð- stefnu Roosevelts, Churchills og Stalíns í Jöltu árið 1945 hafa Vesturlandabúar ekki fylgst nægilega vel með til að taka eftir því. Ef vel er að gáð heyja þessi ríki óbróðurlegt tollastríð; efria- hagsbandalag þeirra, Comecon, er ekki hægt að taka alvarlega; og spennan við landamæri Rúm- eníu og Ungveijalands er meiri en við nokkur önnur landamæri í Evrópu. Það sem Austur-Evr- ópuríkin eiga sameiginlegt eru pólitísk og efnahagsleg mistök og viðbrögðin við þeim eru jafnvel margvísleg. Ungveijar og Pólveijar eru í fylkingarbijósti hvað umbætumar varðar vegna mikils þrýstings frá almenningi og tilslakana sem stjómvöld hafa mátt sætta sig við. Þar á eftir koma Austur- Þjóðveijar og Tékkar. Leiðtogar þeirra vilja varfæmislegar og tak- markaðar breytingar en almenn- ingur (einkum í Tékkóslóvakíu) vill fylgja fordæmi Pólveija og Ungveija. í Búlgaríu er hins veg- ar mikið umstang þótt lítill árang- ur hafí náðst og Rúmenar eru sér í flokki með sína einræðisstefnu. Hvernig- geta Vesturlanda- búar stutt umbótasinnana? Vesturlandabúar ættu að stefna að því að styðja Pólveija og Ungveija. Sá stuðningur ætti að vera háður þeim skilyrðum að staðið yrði við mannréttindalo- forðin sem stjómvöld í Austan- tjaldsríkjunum gáfu nýverið f Vín, að kosningar færðust sífellt í lýð- ræðisátt, og að einkageirinn öðl- aðist meira frjálsræði. Gamlar hugmyndir Vesturlandabúa um slíkan stuðning (s.s. ódýr lán) og nýjar („Marshall-áætlun" fyrir Austur-Evrópu) eru ekki vænleg- ar til árangurs því að öllum líkind- um myhdi eftiahagsaðstoð við þessi ríki verða til þess að tefja fyrir erfíðum umbótum frekar en að stuðla að þeim. Það sem um- bótasinnamir þurfa frá Vestur- landabúum er annað og meira en fjármagn. Þeir hafa meiri þörf fyrir frjálsari viðskipti og flutn- inga og að þessum gömlu Evrópu- þjóðum verði veittur greiður að- gangur að hinni nýju Evrópu. Þetta hefði fómir í för með sér fyrir Vesturlandabúa. Evrópu- bandalagið hefur fallist á að af- nema kvóta á viðskipti við Ung- veija fyrir árið 1995 en bandalag- ið hyggst hins vegar viðhalda vemdartollastefnu gagnvart þeim vörum frá Ungveijalandi sem kæmu vestrænum neytendum helst til góða: landbúnaðarvörum. Vestur-þýsk stjómvöld hafa, þrátt fyrir mikinn kostnað og nokkra óánægju heima fyrir, verið tilbúin til þess að taka við sæg Austur- Evrópubúa af þýsku ættemi (rúm 200.000 þeirra komu til Vestur- Þýskalands í fyrra). Önnur rfki ættu einnig að vera tilbúin til að veita Austur-Evrópubúum, sem vilja starfa eða setjast að á Vest- urlöndum, sérstaka meðferð. Evr- ópubandalagið, sem fhugar nú að veita Tyrkjum aðild, ætti að ge£a álíka mikinn gaum að því að veita Ungveijum og Pólveijum aðild nái lýðræði að festa rætur í þessum löndum. Á meðan Austur-Evró- puríkin eru að losa sig við fjötrana hafa þau þörf fyrir það að Vestur- landabúar sýni hugrekki ekki síður en velvilja. iter Líkur eru á því að Samstaða, hin óháðu verkalýðsfélög í Póllandi, verði viðurkennd í kjölfar við- ræðna hennar við pólsk stjórnvöld um framtíð Póllands. Nokkrar óháðar hreyfingar hafa skotið upp kollinum i Austur-Evrópu og segir m.a. í þessari grein að kominn sé timi til að huga að þvi hvernig styðja megi við bakið á umbótasinnum i Austantjaldsríkjunum. Myndin er frá mótmæla- fimdi Samstöðumanna, sem krefiast þess að horfið verði frá kommúnismanum i Póllandi.

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.