Morgunblaðið - 16.06.1989, Blaðsíða 12

12
MORGUNIíLÁÐIÐ ’Í’ÖSWMGUR 16. .JÚNPÍM9
Hialti Kristgeirsson skrifar írá Búdapest:
Sá sem talar úr stígvéli Stalíns (þegar múgnrinn var búinn að fella styttu Stalíns í Búdapest 1956
stóðu tröllaukin stígvélin lengi eftir).
Lestin kennd við tónskáldið
Franz Liszt (Ferenc segja reyndar
Ungveijar) hafði verið full af þýsku-
mælandi fólki en í' Vín skipti um
fólk og tungumál og nú heyrðist
ungverska í hverju horni. Það er
naumast Ungveijar eru farnir að
ferðast hugsaði ég og öðruvísi mér
áður brá. Að vanda er farið um
landamærastöðina í Hegyeshalom
og stansað þar. Umhverfið ætti að
vera mér kunnuglegt, svo oft fór
ég hér um á námsárum mínum en
flest er mér það úr minni horfið.
Hér er ekkert að sjá annað en enda-
lausar raðir járnbrautarspora og
svo varðturnar, fátt um lestir. Sitt-
hvoru megin við landamærin eru
blómleg landbúnaðarhéruð, að
þessu sinni gat ég ekki séð að gróð-
urinn væri grænni Austurríkismeg-
in. Skyldu Ungveijar hafa tekið sig
á, samyrkjan farin að skila árangri
eða kannski búið að skipta bújörð-
um að nýju milli bænda? Landa-
mæraverðirnir koma í nokkrum
hópum og líta inn í hvern klefa.
Þeir fyrstu spyrja einskis, annar
flokkurinn skipar okkur að taka
fram vegabréfin, sá þriðji er með
stimpla á lofti. Vegabréfin fá sitt.
Nokkrir samferðamenn eru frammi
á gangi og það er eitthvað sem
vekur athygli þeirra. Hermenn
fylgja karli og konu aftur með með
lestinni og hverfa fyrir horn; einn
hermaðurinn ber þunga tösku. Ég
finn frekar en heyri fordæmingu
líða um lestarganginn en þegar ég
vil ræða málin, hverfa menn inn í
klefana. Vonandi var þetta ekkert
alvarlegra en dálítið smyglgóss.
Viðstaðan reyndist ekki vera 4
stundir eins og tíðkanlegt var fyrir
30 árum heldur aðeins 20 mínútur,
svo að það er víst ekki ætlunin að
rannsaka hvern mann ýkja náið.
Það hafði verið þungbúið veður
en þegar lestin rennur inn á Austur-
stöðina í Búdapest er komin helli-
rigning, skýfall. Ég tek eftir því
að skálinn er mætavel vatnsheldur,
það er þá búið að gleija hann síðan
um árið. Göturæsin hafa ekki undan
úrhellinu og stundum þarf að beita
Ladabílnum líkt og bát í vatnið
þegar við ökum inn Rákóczystræti
en síðan er þurrara yfir Dóná á
Elísabetarbrú. Það er allt með um-
merkjum það best ég fæ séð, stræt-
ið kennt við sjálfstæðisforingja sem
laut í lægra haldi fyrir Austurríkis-
mönnum fyrir hartnær þrem öldum.
Brúin heitir eftir drottningu Ung-
veija, keisaraynju í Vín um tveim
öldum síðar. Óveðri slotar fljótt á
þessum slóðum og það er farið að
rofa til þegar komið er á áfanga-
stað. Loftið orðið tært eins og það
getur orðið og ferskt og heilnæmt
að anda því að sér.
Mér er sagt á leiðinni gegnum
borgina að kannski nái ég í Habs-
borgara í sjónvarpinu. Mikið rétt, á
skjánum er hans konunglega og
keisaralega tign Otto von Habsburg
og segist umfram allt vera Evrópu-
maður og þó sérílagi Ungveiji en
að sjálfsögðu einnig Austurríkis-
maður; sonur hins skammlífa Karls
keisara og hennar Zitu sem dó í
vetur háöldruð og aldrei vildi afsala
sér sinni arfbornu tign, útlæg úr
löndum Habsborgara en komst þó
í legstað ættarinnar í Vín. Ottó —
okkar Ottó segja víst margir k. og
k. hollir beggja vegna landamær-
anna — talar ungversku lipurlega
og kann vel að svara pólitískum
spumingum; hann er vitanlega
þingræðisins maður rétt eins og
tískan býður bæði hér og þar; full-
trúi Bæjara á Evrópuþinginu og
hefir löngu afsalað sér tilkalli til
ríkis feðra sinna. Ég geri ráð fyrir
að skrollmæli Ottós geri hann elsku-
verðari en ella hér í þessu landi
hörðu r-anna; Ottó gleymir ekki að
fagna lýðræðislegum umbótum á
Dónárbökkum og vonar að þetta
gamla heimkynni hans, Ungveija-
land, eigi greiða leið inn í samein-
aða Evrópu, heimkynni okkar allra.
Ég minnist austurrískra eftirlauna-
manna (á aldri Ottós) sem sögðu
mér í lestinni í gegnum Bæjaraland
að sjálfsagt kysu Ungveijar helst
að komast í tvíríkisstöðu gagnvart
Austurríki, en ekki voru gömlu
mennirnir hrifnir af því. Kannski
vantaði eitthvað k. og k. í kollinn
á þeim eða pólitískar umbætur voru
þeim fjarri, nema hvortveggja hafi
verið.
Nú vil ég vara lesandann við.
Otto von Habsburg og það að fitja
að nýju uppá ríkissamruna undir
keisaralegum og konunglegum
merkjum er vitaskuld alvöruleysi
og grín. En ásjóna gamla Habs-
borgarans á sjónvarpsskjánum í
Búdapest er hins vegar harla lær-
dómsríkt dæmi um gífurlegar
breytingar í eins flokks ríki Ung-
veija, breytingar sem að vísu eiga
sér nokkurn aðdraganda en skella
á gestinum með ofsa suðrænna
veðrabrigða. Boð og bönn hafa
skyndilega gufað upp, spennitreyja
alræðisins á tali og hugsun hefir
verið rist sundur, orðið er að nýju
frjálst.
Þessi dýrð hefir ekki staðið lengi
og það er svo margt sem þarf að
segja og segja nú í fullri alvöru því
að þögnin hafði ríkt í 40 ár. Að
vísu með uppstyttu 1956 þegar
ungverska þjóðin velti af sér alræð-
inu í svip. Það var annar aldraður
maður á skjánum kvöldið eftir,
Lazar Brankov, alþýðumaður, stirt
um tungutak og vantaði fágun
Evrópuborgarans en einlægnin
þeim mun meiri. Vegna uppruna
síns meðal þjóða Júgóslavíu þótti
Brankov ákjósanlegur sökunautur
í landráðamálinu gegn Rajk 1949
þegar hin Moskvuholla forysta ung-
verska kommúnistaflokksins var að
losa sig við hugsanlega keppinauta
um völdin í röðum „heima“-komm-
únistanna. Innanríkisráðherrann
Rajk sem hafði átt sinn góða þátt
í skipulagningu iögregluríkisins var
tekinn af lífi eftir “játningu" í sýnd-
arréttarhöldum. Nú lýsti Brankov
gamli því hvernig játningin var
knúin fram, hvemig það var að
hlýða á dómsorðið, lífstíðarfangelsi;
það var þó vonarglæta. Þegar menn
ríkislögreglunnar, kvalararnir,
komu aftur að máli við hann í
þíðunni snemma árs 1956 og vildu
nú fá rétta lýsingu á málsatvikum,
þorði fanginn ekki annað en að
endurtaka lygavefinn frá réttar-
höldunum enda vissi hann ekkert
um umbrotin úti í þjóðfélaginu. Að
lokum kom skipun frá æðri stöðum
um að yfirheyrslum skyldi hætt og
allir ódauðir látnir lausir. Brankov
notfærði sér frelsið til að komast
til Vesturlanda; viðtalið við hann
er tekið í París.
Eru þessi 40 ár þá ekki annað
en dálítið ljót saga? Jú miklu meira,
einnig grimmilegur nútími. Það
sannaðist í sjónvarpinu þegar
fréttamaður gekk á þingmanninn
Barcs með það hvemig hann ætlaði
að bregðast við áskorunum um að
segja af sér þingmennsku. Tja hann
sæi ekki ástæðu til mikilla við-
bragða enda ekki mikið sem sér
væri gefið að sök. Hann hefði að
vísu lent í því að vera (af Flokkn-
um) dreginn inn í Rajk-réttarhöldin
og látinn sitja þar sem meðdómari.
Væri það sakarefni að greiða at-
kvæði (með dauðadómum) eins og
sér hefði verið sagt að gera? Ekki
gat hann séð í gegnum lygavefinn
þá! Menn ættu frekar að líta á störf
sín í þágu lands og þjóðar á þeim
tíma sem síðan er liðinn. Ég
grennslast fyrir um ævistarf þessa
dánumanns og fæ að vita að hann
hafi í þijá áratugi verið forstjóri
Ungversku fréttastofunnar, stofn-
unar sem hafði það aðalhlutverk
að halda fréttum frá almenningi.
Það em þó ekki allir á leiðinni
til Damaskus en það er viðkvæðið
hér um þá mörgu sem nú sjá ljós
umbótanna og hverfa frá villu síns
vegar. (Líkt og Sál forðum, sá er
síðar varð postulinn Páll.)
Reform, breyting til bóta, er hið
mikla kjörorð dagsins í Ungveija-
landi. Allt skal endurskoða, breyta
og bæta, ef ekki bylta. Þessu til
sönnunar er mér fengin í hendur
spánný bók, græn að lit eins og
vonin blíð, „Pólitísk árbók Ung-
veijalands 1988“ þar sem árið í
fyrra er gert upp á 800 blaðsíðum.
Arið sem öllu breytti, árið þegar
Kádár var settur til hliðar (maí),
Poysgaij settist í ráðherrastól (júní),
Németh varð forsætisráðherra
(nóvember). Á árinu 1988 fóm virð-
ingarmenn í valdaflokknum að tala
um nauðsyn fjölræðis (plúralisma),
meira að segja Grósz (arftaki Kád-
árs í sæti aðalritara) en lengi fram-
anaf hamraði hann á þeirri skrítnu
hugmynd að fjölræðið ætti að rúm-
ast innan ramma einsflokks kerfis.
Efnahagskreppan krefðist nýrra
viðhorfa og vinnubragða; sjálfsagt
væri að vera opinn fyrir fmmkvæði
einstaklinga og félaga í fyrirtækja-
rekstri og fésýslu en það væri að
dreifa kröftum og stofna ávinning-
um sósíalismans í hættu að leyfa
stjórnmálastarfsemi utan vébanda
kommúnístaflokksins. Losað var
um hömlur á stofnun félaga og
samtaka og fjölmiðlun varð fijáls-
legri. Um mitt ár í fyrra fór Pozs-
gay að ýja að því að pólitískt fjöl-
ræði væri býsna heppilegt tæki til
að jafna ágreining í þjóðfélaginu
og leita lausna í málamiðlunum þar
sem ólíkir kraftar legðu saman.
Undir lok ársins voru ýmsir í valda-
flokknum orðnir berorðir um nauð-
syn fjölflokkakerfis, enda var þá
búið að stofna fjöldann allan af
pólitískum samtökum og endurreisa
Smábændaflokkinn en sá hafði ver-
ið stærsti stjómmálaflokkur lands-
ins á ámnum 1945-48. Um mitt
sumar 1988 var þess minnst með
nokkmm hátíðabrag að 40 ár voru
liðin frá sameiningu jafnaðarmanna
og kommúnista í einn flokk, en í
árslok var endurskipulagning jafn-
aðarmannaflokks komin á flugstig
og sameiningin 1948 orðin að mar-
tröð.
Á göngu um miðbæinn kem ég
á torg kennt við nítjándualdarskáld-
ið Vörösmarty; þar er margt um
manninn, aldraðir kaffihúsamúsí-
kantar leika á fiðlur, betlari blæs
munnhörpu, ungir myndlistarmenn
bjóðast til að teikna andlitsmynd
fyrir hundrað kall. Á torginu eru
sölubásar með bókum, aðallega
nýútkomnum; hér reynist standa
yfir Hátíðarvika bókarinnar. All-
löng biðröð er fyrir framan borð
þar sem rithöfundur er að árita
bækur sínar. Þetta er György
Konrád og áritar nú af brosmildu
keppi bækur sem fyrir fáum árum
voru bannaðar eða fengust ekki
útgefnar í heimalandi hans en var
vel tekið erlendis. Einn sölubásinn
býður ekki önnur rit en þau sem
með einum eða öðrum hætti fjalla
um uppreisnardagana 1956; út-
gáfuárið er alltaf það sama, 1989.
„Úr skjölum alþýðuuppreisnar
1956“ finnst mér einna forvitnileg-
ust þeirra bóka; geymir 122 skjöl,
ræður, greinar og ávörp, þar á
meðal níu frá sjálfum upphafsdegi
átakanna, 23. október, og sex frá