Morgunblaðið - 16.06.1989, Blaðsíða 13

4. nóvember, deginum þegar Kádár
hrifsaði vöidin í skjóli sovéskra her-
sveita. Þarna eru líka á boðstólum
endurprentanir ýmissa dagblaða frá
þessum dögum og ungverskar út-
gáfur bóka sem útlagar rituðu um
atburðina og birtu í Vestur-Evrópu.
Þar á meðal er bókin um forsætis-
ráðherra uppreisnardaganna, „Líf
og dauði Imre Nagy“ (ath. fram-
burðinn: nodj).
Ég ség í blöðunum greinarflokka
merkta dularfullum orðum: Reitur
301. Fljótlega kemur í ljós að átt
er við grafreit númer 301 í „Nýja
almenningsgarðinum“ og það er
verið að segja ótrúlega og óhugnan-
lega sögu þess hvemig farið var
að því að hafa uppi á jarðneskum
leifum Imre Nagy og nánustu fé-
laga hans. Eftir leynileg réttarhöld
voru þeir teknir af lífi 16. júní 1958;
fyrst husiaðir í húsgarði fangelsis-
ins en þrem árum síðar voru líkin
flutt í grafreit 301 og holað þar
niður á óviðurlegasta hátt í ómerkt-
ar grafir en tilbúin nöfn færð í
bækur kirkjugarðsins. Baráttan
fyrir sögulegu réttlæti til handa
Imre Nagy og félögum hófst í fyrra
og stig af stigi hafa ríkisstjóm og
lögregluyfirvöld látið undan sívax-
andi þunga almenningsálits. Fyrst
var talað um lítið minningarmark,
síðan að opinber athöfn mætti
fylgja en útlokað væri að hafa .uppi
á líkunum. Loks var heimiluð leit í
skjölum fangelsis og innanríkis-
ráðuneytis og að lokum þurfti að
leita sjónvarvotta að ýmsum at-
burðum er tengdust flutningi og
greftmn píslarvottanna. Líkin eru
nú fundin og em í vörslu „Nefndar
sögulegs réttlætis“ og fjölskyldna
hinna dómsmyrtu manna. 16. júní
á 31a árs ártíð þeirra verða líkin
greftmð að nýju og að þessu sinni
með viðhöfn er sæmir þjóðhetjum;
athöfn verður fyrir alemenning fyrri
hluta dags á stærsta torgi borgar-
innar, Hetjutorgi, en um kvöldið
verður sjónvarpað frá þeirri athöfn
og svo sjálfri útförinni sem verður
einmitt í grafreit 301. Þar verður
einnig komið fýrir tómri líkkistu
öllum þeim öðrum til heiðurs sem
vom teknir af lífi í kjölfar uppreisn-
arinnar 1956 og liggja í ómerktum
gröfum. Nöfn þeirra vom birt 10.
maí sl. og var það listi 277 manna
sem valdið svipti lífsandanum á
tímabilinu 20. desember 1956 —
13. desember 1961.
Nú í júníbyrjun 1989, einmitt
rigningardaginn mikia, flutti Né-
meth forsætisráðherra merka ræðu
í ungverska þinginu. Nokkrar setn-
ingar nokkurnveginn orðrétt: „Með
pólitískum og efnahagslegum um-
bótum er skapaður rammi til frið-
samlegrar endurnýjunar. Um það
er að ræða að komast gersamlega
burt frá margra áratuga arfleifð
austur-evrópskra stjórnarhátta,
leysa upp flokksríkið og byggja upp
fjölflokkakerfi sem láti mismunandi
hagsmuni í þjóðfélaginu njóta sín.
Lýðræðislegt stjórnmálakerfi er
markmiðið."
( MQRGUNBLAWU .KQSTUDAGUR A6;JÚNÍ [lflB?

Yfirmaður með sitthvað á samviskunni: Læsið dyrunum, félagi
ritari, og takið ekki simann. Kannske taka þeir ekki eftir því að ég
er enn á mínum stað.“
Vasfiiggönybon tás
Járntjaldið tekið niður góða matarlyst!"
Németh verður tíðrætt um efna-
hagsmál enda er hann sjálfur hag-
fræðingur, að hluta menntaður
vestur í Ameríku og var raunar
orðinn háskólakennari þar (við Har-
vard ef mig misminnir ekki). Sagan
segir að Németh sé mjög vestrænn
í háttum og sækist eftir því að hefja
hvern vinnudag á tennisleik við
bandaríska sendiherrann.
í þingræðu sinni talar Németh
um nýja stjórnarskrá og kosninga-
lög og lætur að því liggja að um
þetta þurfi að ræða við fulltrúa
stjórnarandstöðunnar, nýju flokk-
anna (en þá er vitaskuld ekki að
finna meðal þingmanna gamla
þingsins). í lokin víkur Németh að
þeim sögulega atburði sem yfir-
skyggir allt annað hér í landi þess
júnídaga, endurgreftrun Imre Nagy
og félaga. „16. júni á að verða dag-
ur sorgar og virðingar og vonandi
dagur sáttargerðar í þjóðfélaginu."
Hann flytur ræðuna í lok þeirrar
þingviku þegar samþykkt var laga-
breyting um að pólitískar sakir skuli
aldrei nægja til líflátsdóms
Það má kannski segja að nú liggi
margra leiðir til Damaskus. Forsæt-
isráðherann núverandi, Miklós Né-
meth, viil vera í hópi þeirra sem
leggja blómsveig á kistu hins
líflátna starfsbróður síns, Imre
Nagy. Þessa stundina fara fram
viðræður milli fulltrúa ríkisstjórnar-
innar og réttlætisnefndarinnar um
það hvort Németh verður við at-
höfnina sem prívatmaður eða sem
forsætisráðherra. Réttlætisnefndin
hlýtur að standa að því að Imre
Nagy hafi verið réttur forsætisráð-
herra þegar hanh var tekinn af lífi
og Kádár þá valdaræningi. Ef á það
er fallist, hver er þá staða Németh
sem í reynd þiggur vald sitt af
Kádári, að vísu með einum millilið
sem er arftakinn Grósz, núverandi
flokksleiðtogi.
Það var einsog mér fyndist leggja
kosningafnyk af málinu í sjónvarp-
inu. Þar birtist Imre Pozsgay, sá
af forustumönnum kommúnista-
flokksins sem mest hefur knúið á
um lýðræðislegar umbætur. Hann
var spurður álits á samþykktum
flokksfundar kommúnista í Búda-
pest þar sem þeir vöruðu við borg-
aralegri þróun og árásum á land-
vinninga sósíalismans. Pozsgay
sagði einfaldlega að þessir væru
ánægðastir með að vera útaf fyrir
sig og það skyldu þeir vera en „við
sem beitum okkur fyrir umbótum
viljum vera með fólkinu". Pozsgay
er formaður flokksnefndar sem
vinnur að því að rannsaka „hvíta
bletti" í sögu Ungvetja eftir stríð.
Hann kvað uppúr með það í vetur
að 1956 hefði ekki verið gagnbylt-
ing heldur alþýðuuppreisn. Með því
opnaði hann, af valdaflokksins
hálfu, á það að Imre Nagy og félag-
ar fái uppreisn æru og ekki hafi
verið farið að lögum þegar þeir
voru dæmdir. Enda ætlar Pozsgay
að hneigja höfuð sitt við kistu leið-
togans Imre Nagy: „Markmið hans
um fijálst og hlutlaust Ungveija-
land með fjölfiokkakerfi eru líka
stefnumið okkar umbótamann-
anna,“ segir hann.
Pozsgay segist vona að til kosn-
inga geti komið næsta vetur, það
ætti að vera nægur tími til undir-
búnings, bæði tæknilega hvað varð-
ar löggjöf og stofnanir og pólitískt
að því er tekur tii skipulagningar
flokka og samningu stefnuyfirlýs-
inga. Hinsvegar skilst mér á fulltrú-
um Smábændaflokks og Fijálsra
lýiðræðissinna í sjónvarpsviðtölum
að þeir saki valdaflokkinn um að
hyggjast hraða kosningum og
leggja þannig stein í götu keppi-
nautanna.
„Ég legg heiður minn að veði
fyrir því að allir fá jöfn tækifæri,"
segir Pozsgay og vitaskuld verði
úrslitum kosninga hlítt, jafnvel þótt
„okkar flokkur" tapi. Hinsvegar
segist hann vona að kommúnista-
flokkurinn komi það sterkur út að
hann geti myndað samsteypustjórn
og þannig átt hlut áfram að stjórn
ríkis sem flokkurinn hefir farið með
einn í 40 ár.
Vaidið, það er lóðið. Enn sem
komið er fer kommúnistaflokkurinn
með alla stjórnsýslu í landinu, hvort
sem litið er til ríkis eða sveitarfé-
laga. En einnig almannasamtök,
þau sem fara með eitthvert vald,
einsog verkalýðsfélög, lúta flokks-
valdinu. Nýju samtökin, mörg og
lífleg, geta að vísu sagt hvað sem
er og ekki vantar fjölmiðla til að
koma því á framfæri, en formlega
valdastöðu hafa þau enga. Siðferði-
lega búa þau yfir miklum styrk,
firna miklum, það sést best á að-
stöðu réttiætisnefndarinnar í máli
Imre Nagy og félaga.
Þekktur rithöfundur, Megyesi,
ritaði grein um daginn: „Ef ég
væri valdið, þá væri ég kátur, ég
mundi bylta mér á gólfinu af
ánægju og stökkva uppundir loft
af gleði... Ef ég væri valdið mundi
ég lifa dýrlega daga. Ég fengi fylli
mína á hveijum morgni, körfufylli
af blöðum væri borin til min og
ég læsi alltsaman og hefði ánægju
af því öllu ... Ef ég væri valdið,
væri sótt að mér á hveiju degi, það
væri bent á mig og menn krefðust
þess að fá aðsetur mitt til umráða,
ég ætti að segja af mér. Ha, ha,
mundi ég segja rór 5 huga, eftir því
sem fleiri sækja að eru meiri líkur
á að ég sleppi. . . Herrar mínir, nú
er héimurinn breyttur og ég get
ekkert að þessu gert, semjið um
þetta ykkur á milli. Ég mundi ekki
deila, aðeins drottna."
Þannig er ungverski valdaflokk-
urinn nú, að mati Megyesis. Eitt
sinn deildi hann og drottnaði. Nú
er að minnsta kosti drottinvaldið
eftir og valdhafamir geta skemmt
sér konunglega yfir öllu skrafi
þegnanna.
- Eða hvað?
Búdapest 7/6 1989
Höfundur er ha.gfræðingur og var
við nám í Búdapestþegar
uppreisnin vargerð þar 1956.
Sænska stjórnin lengir með-
göngu gagnkynhneigðra Svía
Undan
skilningstrjenu
Egill Egilsson
Komið hefur fram að sænska
ríkisstjórnin hyggist lengja með-
göngutíma sænskra gagnkyn-
hneigðra mæðra um allt að einn
mánuð á hveija móður. Þetta
verður einungis gert með sameig-
inlegri tilskipun sænska heilbrigð-
is-, félags- og menntamálaráðu-
neytisins. En fósturþroski heyrir
undir menntamál samkvæmt
sænskum lögum.
Reiknað hefur verið út að með
þessu móti verði sænsk börn þro-
skalegri er þau fæðast — auk
þess sem þau verða allt að mán-
uði eldri samkvæmt nýrri skil-
greiningu í sænskum lögum á
lífaldri Svía, sem kveður á um að
lífaldur skuli reikna frá getnaði
en ekki fæðingu viðkomandi aðila.
Geta má þess í framhjáhlaupi að
samkvæmt skilgreiningu þessari
ætti jólin í Svíþjóð að bera upp á
boðunardag Maríu. Sænska al-
þýðusambandið mun þó hafa lagst
mjög eindregið gegn slíkri breyt-
ingu á skipan vinnufrídaga og
mun því sá hluti breytinganna
vart ná fram að ganga á meðan
núverandi ríkisstjórn jafnaðar-
manna er við völd.
Nefnd þriggja ofangreindra
ráðuneyta, sem var sett í málið
árið 1968, tók málið svo föstum
tökum, að hún eyddi til þess þrem-
ur árum og 300 millj. sænskra
króna að skilgreina vandamálið
meðgöngutími og vandamálið
meðgöngutímalengd. Reyndar
mun nú að vinnu hennar lokinni
einungis unnið með hugtakið með-
göngutímavaranleiki, sjá op. cit.
claus. no 3..066 anno 1977. En
það ár var verkið h.u.b. hálfnað
og bráðabirgðaskýrsla gefin út.
Sú bráðabirgðaskýrsla ásamt
lokaskýrslu frá 1.11. 1988 er
grundvöílur ofangreindrar
ákvörðunar og voru skýrslurnar
sendar viðeigandi aðilum annarra
Norðurlanda, nema Álandseyja,
sem gleymdust í því samhengi.
Samhæfingarnefnd heilbrigðis og
jafnréttis, sem er marghliða nefnd
undir Norræna menningarmála-
sjóðnum og ísland á í þijá full-
trúa, hefur enn sem komið er
ekki tekið afdráttarlausa afstöðu
varðandi það hvort samsvarandi
beri að mæla fyrir um hliðstæðar
viðhlítandi aðgerðir annarstaðar í
Skandinavíu. Fulltrúi ijármála-
ráðuneytisins í Arnarhváli, sem
vildi ekki láta nafns síns getið,
kvað ráðuneytið hafa reiknað út
árlegan kostnaðarauka vegna ár-
legrar heilbrigðishliðar þessa
máls, og næmi hann um 100
millj. ísl. á ársgrundvelli, en á
móti kæmi að á gangsetningarár-
inu myndu fæðast 8,75% færri
böm en ella, þar eð einn mánuður-
inn yrði fæðingarlaus, nema svo
færi sem oft vill verða um konur
sem eru hálfkomnar úr bameign,
að þær hafi yfir um hálfan mánuð
eða svo.
Fulltrúi fjármálaráðuneytisins
tók það fram, að hér væri einung-
is um að ræða hinn hagræna og
tölfræðilega þátt málsins, en lét
þess og getið að ótalinn væri fram
hinn svonefndi mannlegi og eink-
um kvenlegi þáttur. Minntist hann
í því sambandi á gagnkynja þján-
ingu á heimilum sem kæmi niður
á fæddum og ófæddum börnum.
Aðspurður varðandi þetta kvað
hann hafa skapast þá skoðun
varðandi a.m.k. embættismenn í
heild, og sér í Iagi í heilbrigðis-
og menntamannastétt, að ekki
bæri að hvika frá núverandi til-
högun meðgöngu á Islandi. Vísaði
hann til þeirrar gullvægu reglu,
að það sem hingað til hefði reynst
miður vel bæri að nota frekar en
það sem nýtt væri. Því væri með
öllu óvíst og enda vafasamt, hvort
taka bæri upp hina nýju sænsku
tilhögun mála hér á Fróni, en það
gæti þó farið eftir svo mörgu, og
einkum eins og svo margt annað,
eftir því hvaða ríkisstjórn sæti við
völd næstu mánuðina, og hvaða
völd hún hefði, sem væri hvergi
nærri einhlítt mál.