Morgunblaðið - 11.07.1989, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 11. JÍJLÍ 1989

Að kenna íslendingum
eftirAsgerði
Jónsdóttur
Það hafa lengi verið allmiklar
sviftingar um verðlag landbúnaðar-
afurða. Búnaðarfélag íslands var
helsti stjórnandi þeirra mála. Á
stríðsárunum hækkuðu flestir hlutir
með mun meiri hraða en áður.
Landbúnaðarvörur ofur hægt.
Árið 1942 kom þar til skjalanna
Ingólfur Jónsson á Hellu og hækk-
aði kjötverð um helming. Það kost-
ar að sjálfsögðu miklar eldglæring-
ar og ósætti. Árið 1945 skipaði
þáverandi ríkisstjórn svokallað bún-
aðarráð. í því voru 25 menn þar
af langflestir sjálfstæðisflokks-
menn. Formaður þessa ráðs var
Guðmundur Jónsson á Hvanneyri.
Hlutverk búnaðarráðs var að verð-
leggja landbúnaðarvörur. Þetta ráð
starfaði stuttan tíma og stóð um
það óánægjugustur. Ríkisstjómin
tók þá til þess ráðs að skipa sex
manna nefnd, þar í þijá frá neyt-
endum og þijá frá samtökum
bænda. Var svo frá gengið, að ef
þessi nefnd næði samkomulagi um
verðlag landbúnaðarvara skyldi það
samkomulag taka gildi sem verð
þeirra. Nefndin náði samkomulagi.
Með þessum ráðstöfunum varð
Búnaðarfélag íslands dálítið utan-
veltu við verðlagsmál landbúnaðar-
vara.
Vegna óánægjunnar með búnað-
arráð árið 1945 var á því ári stofn-
að Stéttarsamband bænda. Stjóm-
völd fengust þó ekki til þess að við-
urkenna það sem löglegan aðila
fyrir hönd bænda fyrr en árið 1947.
En á því ári var ríkisstjóm Islands
stödd á heljarþröm eins og jafnan
eftir velgengnitíð og kallaði þjóðina
til stuðnings með því að gefa eftir
kröfur og kauphækkanir. Hún kall-
aði saman Búnaðarþing (sérstök
stofnun), sem hún áleit að vera
mundi leiðitamara við stjómvöld en
stéttarsambandsþing bænda, sem
hún hafði enn ekki formlega viður-
kennt. Ríkisstjómin fékk Búnaðar-
þing til þess — fyrir hönd bænda —
að fella niður 9,4% verðhækkun á
landbúnaðarvömm, sem þá stóð
fyrir dyram. Síðar kom í ljós að
bændur vora eina stétt landsins
sem býr gerðardóm launa sinna.
Stjómskipuð nefnd eða gerðardóm-
ur ákveður verð landbúnaðarvara
og þar innifalin laun bóndans.
Þessi 9,4% eftirgjöf árið 1947
var ekki smá hvorki á þáverandi
né núverandi mælikvarða. Ég býst
við að bændur hafi litið á þetta sem
ábyrga þjóðhollustu. En þeir hafa
goldið þess æ síðan. Alla tíð síðan
hafa landbúnaðarvörar verið einu
vörar, sem ekki hafa mátt hækka
án þess að upp risi einraddaður kór
fordæmingarmanna: Verð land-
búnaðarvara er alltof hátt. Ég hef
búið í Reykjavík í rúm þijátíu ár
og hlustað á þennan kór í verslun-
um, í boðum, á vinnustað, á fömum
vegi og lesið textann í bíöðum. Ég
hef aldrei heyrt eða séð nokkum
kórfélaga nefna eða íhuga ástæður
hækkunar aðrar en þátt bóndans.
Ég hef engan heyrt nefna áhrif
hækkunar á bensíni, olíu, áburði,
grasfræi og vélum, svo ekki sé
minnst á varahluti í þær. Ég hef
stundum þurft að kaupa varahluti
í landbúnaðarvélar og mig hefur
blátt áfram svimað af því að sjá
og greiða það verð sem hlutir á
stærð við mannsfingur kosta, hvað
þá aðrir stærri. En vélin þarf þeirra
við til þess að vera nothæf.
Eitt sinn þegar til stóð mikil
hækkun á bensíni og olíu talfærði
ég það við sjálfstæðisflokksþing-
mann, sem ég kannaðist við, hvort
ekki mætti hindra þessa hækkun
og tilnefndi nokkra staði sem gætu
gefíð tilefni til hækkunar á mjólkur-
verði og mundu óhjákvæmilega
gera það. Þingmaðurinn virtist ekki
skynja samhengið milli þessara
áfanga í mjólkurverðsmynduninni.
Hvers má þá vænta af öðram?
Þegar verð hækkar á landbúnað-
arvörum, ekki síst mjólkurvöram,
sér neytandinn engan annan or-
sakavald en launahækkun bóndans
sem stundum er eða var engin á
því stigi. Neytandinn sem oft
gleymir að hugsa á fleygri stund,
gleymir því að e.t.v. er hann sjálfur
launþegi í verðmyndunarferli land-
búnaðarvara og hefur fengið launa-
hækkun og þannig átt þátt í verð-
hækkunum.
Þá munu neytendur og forvígis-
menn Alþýðusambands íslands
sjaldan eða aldrei íhuga það og
sennilega vita þeir það ekki — að
kauphækkanir þær sem bændur fá
í gegnum verðhækkanir reiknar
Hagstofa íslands út frá margvísleg-
um forsendum. Til grundvallar er
lagt: 1) að hálfu meðaltal af kaup-
taxta verkamanna, 2) að hálfu
meðaltal af kauptaxta iðnaðar-
manna og 3) 40% álag vegna bindi-
skyldu við vinnu hvern einasta dag
ársins. Það kallast víst yfirvinna
alla daga í verðlagsgrandvellinum,
vegna helgidagavinnu og orlof.
Kauphækkanir komnar eftir
þessum krákustígum vora oft og
era reyndar enn lengi að skila sér
til viðtakenda eða frá fáeinum mán-
uðum upp í heilt ár. Ég er viss um
að forvígismönnum launþegasam-
takanna og Alþýðusambands ís-
lands þætti þetta illur kostur fýrir
sína umbjóðendur svo sem hann er
líka fyrir bændur.
Þessi mál era sem betur fer
smám saman að færast til betra
horfs. Þar með má telja tekjutrygg-
ingu þá er ríkisstjóm fyrir þremur
áram ákvað, a.m.k. til mjólkurfram-
leiðenda, og Ásmundur Stefánsson
lagði til grandvallar hvatningarorða
sinna til Alþýðusambands íslands
dagana 8.-10. júní sl.
Tekjutrygging þessi er aðeins
skammtímasamningur við ríkis-
stjóm og því völt á fótum eins og
ríirisstjómir. Það var því bæði
grannfærin og lítilmótleg athöfn
að grípa til hennar nú til þess að
heija enn eina árásina á bændur.
Alþýðusamband íslands hefur jafn-
an gengið rösklega til verks á þeim
vettvangi og gerir enn.
Það þurfti ekki langan tíma, ekki
einu sinni eina kynslóð frá ótvíræðu
bændasamfélagi til myndunar laun-
þegastéttar til þess að menn hættu
að skilja kringumstæður hvers ann-
ars. Það var oftast gagnkvæmt. Á
þessu hefur orðið mikil breyting í
tímans rás af beggja hálfu og þó
miklu meiri meðal bænda. Því veld-
ur atvinna þeirra, er krefst af þeim
sífelldrar fræðslu um landshagi,
einnig að þeir heyri taktslátt tímans
og fylgist með honum. Það hafa
þeir gert engu miður en bændur í
nágrannalöndum okkar. Fyrram
var það ærið almenn og rótgróin
skoðun meðal borgar- og bæjarbúa,
m.ö.o. launþega, að það kostaði
ekkert að lifa í sveit, bóndinn þyrfti
því lítið eða ekkert kaup. (Ég minn-
ist reykvískrar konu sem á stríðsár-
unum hringdi til nágrannakonu
minnar og bað hana fyrir tveggja
til þriggja ára gamalt bam sitt.
Hún taldi víst að þetta væri auð-
velt mál, bamið gæti bara leikið sér
i hlaðvarpanum allan daginn.) Þessi
skoðun er vissulega á undanhaldi
en hvergi nærri liðin undir lok og
gýs upp í hvert sinn qr í odda
skerst varðandi landbúnaðarvöra-
verð. Þess vegna er svo auðvelt að
egna menn ti) „góðrar samstöðu"
svo notuð séu orð Ásmundar og
Ögmundar.Ég býst ekki við því, að
ég fyrirhitti nú á tímum fólk, sem
ekki veit að mjólk kemur úr spenum
á kú. Hitt þykur mér óvissara hve
margir vita eða hugleiða, hvar,
hvemig og hvers vegna er hægt
að framleiða þessa mjólk, að fram-
leiðsluferli hennar að spenunum er
bæði langt og dýrt — og að móðir
náttúra fær bóndanum ekkert í
hendur ókeypis.
Margir eru þeir sem telja sig til
þess kallaða og útvalda að segja
fyrir um hvernig betur megi búa í
þessu landi, skynsamlegar, með
betri árangri og jægra verði á land-
búnaðarvöram. Ég þekki ekki visku
þessara -maHna í -reynd- eg- hef -því
ekkert um hana að segja sérstak-
lega. Þeim verður jafnan tíðrætt
um stöðnun, íhaldssemi, aðlögun-
arskort, offjárfestingu, skipulags-
leysi og fleira í sömu vera. Eg hef
hitt erlenda bændur og m.a.s. er-
lenda fjölmiðlamenn, sem komu
hingað beinlínis til þess að kynna
sér landbúnaðarhætti. Þeir undrað-
ust þær hraðfleygu framfarir, sem
hér hafa gerst og minntust ekki á
stöðnun.
Bændur verða að gaumgæfa vel
gerðir sínar. Það kalla sumir íhalds-
semi. Þær hafa flestir meira lang-
tímagildi en gerist um störf t.d.
almennra launþega.
Þegar nefndur er skortur á aðlög-
unarhæfni bænda dettur mér í hug
grein, sem ég las fyrir nokkram
áram eftir virtan fræðimann um
búnaðarmál. Þar segir hann í stuttu
máli frá öllum þeim aðlögunarkú-
vendingum, sem bændur hafa tekið
þátt í á þessari öld, eða a.m.k. frá
1920, eftir því hvað þá eða þá var
verðmætast á sauðkindinni, ullin
eða þá hvaða ullarlitur, kjötið og
jafnvel mjólkin. Þessar aðlögun-
arkúvendingar vora svo margar að
ég fæ vart skilið hvernig þær gátu
gerst því það tekur mörg ár að
rækta upp nýja eiginleika bæði með
skepnum og jurtum.
Ofijárfesting og offramleiðsla
haldast í hendur. Fyrir nokkram
áram ríkti - sú tíska hjá forráða-
mönnum í landbúnaði að lána ekki
fé til búíjárhúsabygginga neðan við
ákveðna lágmarksstærð. Margir
bændur stóðu frammi fyrir því að
hafna láninu eða byggja stærri hús
en þeir upphaflega ætluðu *- og
stærri hús kalla síðan á fleira búfé.
Þegar svo að því kom að skipu-
leggja fækkun búfjár gerðist það
sem virðist orðið landlægt mein á
íslandi, að sumir hlýddu ekki lögun-
um, ekki síst þeir ijárflestu. Það
gerðist að sjálfsögðu á kostnað
þeirra sem fóra í einu og öllu að
settum reglum.
Þá hafa sumir þeir sem vita allt
svo dæmalaust vel, gagnrýnt of
mikil vólakaup bænda og Iitla og
óskipulega samnotkun véla. Þeir
telja bændur geta nýtt sér þær
miklu meira og betur sameiginlega
en þeir geri nú.
Það vill svo til að ég hef þekkt
félagslega notkun búvéla í 40-50
ár og veit því hvað hún getur farið
vel fram og vinsamlega.Eg veit líka
hver er helsti þrándur í götu henn-
ar. Það er okkar óstöðuga veðurfar
og ótryggu gróðurskilyrði. í raun-
inni þurfa allir að gera allt á sama
degi. Einn sumardagur, góður eða
slæmur, getur skipt sköpum. Samt
vinna bændur ötullega að sameigin-
legri notkun vinnuvéla, ýmist í sam-
eign eða einkaeign. Eigi að síður
þurfa bændur að eiga mikinn eiginn
vélakost. Og það er dýrt.
Það er dýit og erfítt að reka
búskap á Islandi. Því veldur eins
og áður er nefnt óstillt og ótryggt
veðurfar, stuttur og stopull vaxt-
artími gróðurs, langleiðir milli staða
og fleira sem nefna mætti en ekki
að sinni.
Þeir era vissulega til, og hafa
þegar viðrað skoðanir sínar í fjöl-
miðlum, sem munu m.a. af framan-
greindum ástæðum telja hag-
kvæmara og ódýrara að flytja inn
allar Iandbúnaðarvörar enda era
þær rækilega niðurgreiddar í
heimalöndum sínum. Ekki mun inn-
flytjendum og Alþýðusambandinu
veitast erfitt að fá „góða samstöðu"
neytenda um þetta mál. Þegar þar
er komið sögu, er stutt í uppgjöf
landbúnaðar og bænda á íslandi og
ekkert ólíklegt að „góð samstaða"
fáist um að farið hafí fé betra.
Það er ekki fyrr en að þeirri stund
liðinni, sem innflytjendur og neyt-
endur leiða e.t.v. hugann að því,
að þjóð sem ekki framleiðir mat-
vælastofn sinn sjálf á sjálfstæði sitt
undir öðram þjóðum.
Á þessu ári hefur farið fram
mikil umræða um kjaramál og telst
varla til tíðinda. Forsvarsmenn
- Jaunaþegasamtakanna -og - Alþýðu-..
Ásgerður Jónsdóttir
„Mér fannst sannast að
segja æði kaldhæðnis-
legt að sjá húsmæður
með börn fylla körfiir
sínar af rándýru sykur-
vatni með kolsýru í
glaðbeittri þrjósku
gegn hollustu náttúru-
afiirð veraldar, og
margfalt ódýrari, og
hyggjast jafiivel gera
það til frambúðar.“
sambandsins hafa viðhaft stór og
viðhafnarmikil orð um sára neyð
jafnvel sult umbjóðenda sinna.
sannast að segja hafa mér fundist
þau orð falla ærið undarlega við
fréttir íjölmiðla og annarra af sama
fólki. Þegar talsvert meira en helm-
ingur þjóðarinnar fer til útlanda á
ári hveiju og sumir tvisvar, þrisvar
má gera ráð fyrir því að meiri hlut-
inn ef ekki mestur séu umbjóðendur
Ögmundar og Ásmundar. Þegar
nýja húsnæðislánakerfíð náði sam-
þykki í vor og gerð var úttekt á
umsækjendum kom í ljós að þeir
vora að langmestu leyti úr sömu
hópum og yfirburðaflestir úr best
launaða hópi launþega. íslendingar
era að nálgast það mark og era
víst búnir að ná því að vera mestu
grosdrykkja- og sælgætisneytendur
heims. Konan sem keypti sælgæti
fyrir nítján þúsund í fríhöfninni í
vetur hefur trúlega gefið íslending-
um vinningsmarkið. Og fyrstu þrjá
dagana í mars drakk þjóðin bjór
fyrir 60 milljónir króna. Þessi stutta
og fáliðaða upptalning staðreynda
minnir ekki á sult og seyra þjóðar.
Það er aðeins þegar verð mjólkur
og annarra landbúnaðarvara hækk-
ar að umboðsmönnum launþega-
samtakanna og Alþýðusambands-
ins þykir átæða til að skipta sér af
neyslu landsmanna. Það er svo auð-
velt að fínna syndahafurinn, sem
menn virðast hafa svo ríka þörf
fyrir eins og ég hef rakið hér að
framan. Og hvort sem um er að
ræða sjálfsblekkingu, vanþekkingu
á mannlegu eðli _eða heiftarhug þá
er ákall þeirra Ásmundar og Ög-
mundar til umbjóðenda sinna árás
á bændur og sú grófasta sem gerð
hefur verið að nokkurri atvinnu-
stétt á íslandi og ég efast um að
hún fáist nokkra sinni bætt.
Ég ætla ekki að fjölyrða um þær
verðhækkanir sem orðið hafa á öll-
um matvöram undanfarnar vikur,
og enginn hreyft mótmælum, þó
ég nefni bensín, olíu og gosdrykki
sem hafa hækkað margfalt meira
en mjólkin. Ég veit að forsvarsmenn
launþegasamtaka, Alþýðusam-
bands og annarra neytenda munu
ná „góðri samstöðu“ um það að
mjólk og aðrar landbúnaðarvörar
eigi að vera ódýrar af því að þær
era svokallaðar „neysluvörar".
Þá leyfi ég mér að spyija: Hvers
vegna á langsótt náttúraafurð að
vera margfalt ódýrari en litað syk-
urvatn með kolsýra? Er eitthvert
vit í þessu verðmætaskyni? Er yfír-
leitt eitthvert vit í því ríkjandi verð-
mætaskyni, að menn skuli greiða
lítið og illa fyrir neysluvörur unnar
úr náttúranni en mikla fjársjóði
fyrir hveija þarfleysu sem fyrir
-.augu Ler?_______________________
Ögmundur Jónasson og Ásmund-
ur Stefánsson hafa nefnt niður-
greiðslur og aftur niðurgreiðslur
sem læknisráð á síðustu og verstu
tímum. Þeir hafa að vísu aldrei
nefnt hvar á að taka fé til þeirra,
þar sem ekki má hækka skatta og
Alþingi er vanbúið lögum og þing-
mönnum með vilja til öflugra að-
gerða.
Ég álít að niðurgreiðslur land-
búnaðarvara séu falslausnir. Þær
urðu til sem neyðarlausn í verðlags-
málum og samþykktar á sínum tíma
af stéttarsambandi bænda. Ýmsir
bændur vora þó mjög mótfallnir
þeim, þ. ám. faðir minn sem var
bóndi og hagfræðingur af náttúr-
unnar hendi. Hann taldi niður-
greiðslurnar vera verðmætablekk-
ingu og vísitölufals. Landbúnaðar-
vörar höfðu þá miklu meira vægi í
framfærsluvísitölunni en nú er.
Reynslan sannaði mál hans. Niður-
greiðslumar héldu niðri fram-
færsluvísitölunni og þar með laun-
unum að nokkra leyti. Blekkingin
var og er í því fólgin, að neytendur
skildu ekki og skilja ekki enn að
niðurgreiðslurnar áttu að vera þeim
í hag og era það nú í jafnvel enn
meira mæli en áður fyrr, en snerta
ekki hag bænda nema að því leyti
sem svaraði aukinni mjólkursölu.
Enn í dag era þeir furðu margir til
sem halda því blákalt fram í þekk-
ingarleysi sínu, að niðurgreiðslurn-
ar renni beint í 'vasa bænda. Svona
er nú auðvelt að kenna mönnum
rangar staðreyndir og halda þeim
við. Það reyndist líka auðvelt fyrii
Ögmund Jónasson og Ásmund Stef-
ánsson að fá umbjóðendur sína til
þess að gegna ákalli og mynda
góða samstöðu um það. Ríkisfjöl-
miðlarnir, fullir samúðar með ákall-
inu, létu ekki sitt eftir liggja að
kynna viðbrögð matvörakaupenda
og „góða samstöðu“ þeirra um af-
neitun mjólkur um ófyrirsjáanlegan
tíma. Mér fannst sannast að segja
æði kaldhæðnislegt að sjá húsmæð-
ur með börn fylla körfur sínar af
rándýra sykurvatni með kolsýra í
glaðbeittri þijósku gegn hollustu
náttúraafurð veraldar, og margfalt
ódýrari, og hyggjast jafnvel gera
það til frambúðar. Mér kæmi ekki
á óvart þótt fjölmiðlum tækist á
skammri stund að kenna mönnum
að slíkt sé bæði hollast og ódýrast
og þ.a.I. skynsamlegast. Mér dettur
í hug setning sem Björgvin Guð-
mundsson tónskáld sagði einu sinni
við mág minn: „Blessaður góði það
er hægt að kenna íslendingum
mannát á hálfum mánuði ef vel er
að því staðið."
Áð lokum vil ég víkja að samn-
ingagerð BSRB og ríkisins á mörk-
um vetrar og vors. Ég minnist þess
ekki síðan ég fór að fylgjast með
samningum að þeir hafi gengið jafn
greiðlega og að áhorfandinn hafi
fundið jafn greinilega gagnkvæma
virðingu, prúðmennsku og vitsmuni
í viðskiptum beggja aðila og hallaði
síst á forvígismenn launþegasam-
takanna. Mér virtust samningar
ASÍ og aðrir samningar sem gerðir
vora um sama leyti bera alveg sama
mót. Mér þóttu þessir samningar
góðir og í rauninni marka tímamót
vegna þess, að þar er í fyrsta sinn
spornað við stighækkun launa sam-
kvæmt prósentum og reynt að
hækka lægstu laun meira en önnur
þótt þurft hefði að gera mun betur
í því efni. Nú hefur BHMR spillt
þessari tilraun og raunar öllum
samningunum, viljandi eða óvilj-
andi, en a.m.k. að illu heilli.
í öllum kveðjuræðum sínum á
Norðurlöndum hefur Jóhannes páfi
II jafnan vikið að þeirri ógnvænlegu
misskiptingu auðs og tekna sem
hijáir alla heimsbyggðina og í æ
vaxandi mæli. Hann segir hana
ekki vera náttúralögmál heldur eigi
hún rætur sínar að rekja til ákvarð-
ana einstaklinga og hópa og til
frelsis sérhyggjunnar og eigingirn-
innar. Páfi telur þessa misskiptingu
vera siðferðilegt mein hverrar þjóð-
ar. Við íslendingar eram hér engin
undantekning. En þessi mein verða
ekki læknuð í .kaupsamningum. Til
þess þarf hugarfarsbreytingu þjóð-
arinnar bæði í hversdagslífinu og
við kjörborðið.
a.«.. JJUtundwjvAwvwi-