Morgunblaðið - 11.07.1989, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 11. JÚLÍ 1989
Tónafórnin I
Hinum hæsta Guði til dýrðar og náunga mínum til velfarnaðar.
J.S. Bach: Orgelkver
Konungur
og tónskáld
eftir Þorstein
Gylfason
Friðrik mikli Prússakonungur
(1712—1786), sá sem nú er
kannski frægastur fyrir að hafa
sagt að því betur sem hann kynnt-
ist mönnunum þeim mun vænna
þætti sér um hundinn sinn, var
ekki bara einn mesti skörungur
við stjórnarstörf og í hemaðarlist
sem sögur fara af, heldur einstak-
ur menntafrömuður líka. Við hirð
hans dvaldi Voltaire (1694—1778)
langdvölum, og þar var stærð-
fræðingurinn Leonhard Euler
(1707—1783) í tuttugu og fimm
ár samfleytt og reiknaði af meira
listfengi en aðrir menn. Friðrik
mikli var líka flautuleikari ágætur
og gott tónskáld; sum tónverka
hans eru fáanleg á hljómplötum
á okkar dögum. Hann átti fimm-
tán slaghörpur, smíðaðar af Silb-
ermann, og stóðu þær víðsvegar
um höll hans í Potsdam svo að
þar var óvíða langt að fara ef
maður þurfti allt í einu að grípa
í hljóðfæri á göngu sinni um höll-
ina. Tónmeistari við hirð hans var
Carl Philip Emanuel Bach
(1714—1788), hið ágætasta tón-
skáld og sonur Johanns Sebast-
ians Bach (1685-1750).
Kvöld eitt í maí 1747 sat kon-
ungur að vanda og bjó sig undir
hljómleika með hljóðfæraleikurum
sínum sér til hvíldar og hressingar
eftir strangan dag; hann var þá
þrjátíu og fimm ára. Þá kom
embættismaður til hans með lista
sem á voru nöfn gesta sem komið
höfðu til hallarinnar þetta kvöld.
Konungur leit á listann, brást
æstur við og lagði frá sér flaut-
una. „Herrar mínir,“ sagði hann.
„Gamli Bach er kominn hingað."
Og Johann Sebastian Bach var
þegar kvaddur á fund konungs,
án þess hann fengi að hafa fata-
skipti og fara í hempu sína sem
var embættisbúningur hans sem
kantors við Tómasarkirkjuna í
Leipzig. Hann var þá sextíu og
tveggja ára.
Tónleikum kvöldsins í höllinni
var aflýst; í staðinn vildi konung-
ur sýna Bach allar slaghörpur
sínar og láta hann spila á þær.
Það var eins og þegar páfi er lát-
inn blessa Maríumynd og pólskan
stálkross og gera þau þar með
að helgum gripum. Allir tónlistar-
mennimir eltu þá, og á hvert
hljóðfæri spilaði Bach nýja

Friðrik mikli leikur á flautu með hljómsveit sinni.
Stef konungs handa Bach.
tónsmíð af fingrum fram. Þar kom
að hann bað konung að láta sig
hafa stef í eltingu (fúgu), og gerði
Friðrik það þegar í stað.
Konungur varð þrumu lostinn
yfir eltingunni í þremur röddum
sem Bach gerði úr stefínu og bað
um aðra í sex röddum. En Bach
þótti stef konungs of erfitt við-
fangs til slíkrar úrvinnslu undir-
búningslaust, svo að hann samdi
sjálfur stef í sexfalda eltingu og
spilaði hana síðan af fingrum
fram svo að allir viðstaddir lofuðu
Guð hástöfum fyrir þvílíka snilld.
Daginn eftir var farið með Bach
í allar kirkjur í Potsdam, til að
hann spilaði á orgelin þar í staðn-
um, og lék hann þar sama leikinn
og við slaghörpurnar í konungs-
höllinni.
Eftir heimkomuna til Leipzig
samdi Bach mikið tónverk um
stefið sem konungurinn hafði
samið handa honum í Potsdam;
einn hluti af því verki er eltingin
í sex röddum sem hann treysti sér
ekki til að semja á staðnum í
höll kóngsins. Hann tileinkaði það
auðvitað Friðriki mikla. Hann
kallaði það „Musikalisches Opfer“
eða „Tónafórn".
Árið 1774, þegar Bach hafði
verið látinn í tuttugu og ijögur
ár, hitti Gottfried van Swieten
barón Friðrik mikla að máli og
ræddu þeir meðal annárs um tón-
list. Van Swieten þessi kemur
raunar víðar við tónlistarsöguna.
Hann átti margvísleg samskipti
við Mozart, Beethoven tileinkaði
honum fyrstu hljómkviðu sína
(1798) og J.N. Forkel tileinkaði
honum ævisögu Bachs, hina
fyrstu sem rituð var (1802). Hvað
um það. Van Swieten segir svo
frá samræðu þeirra konungs að
konungur hafí sungið fyrir hann
stef sitt handa Bach og sagt að
Bach hafi, þegar hann heimsótti
Potsdam, samið um stefið á staðn-
um, eins og hendi væri veifað,
fjórfalda, fimmfalda og áttfalda
eltingu af mikilli list. Þessi frá-
sögn sýnir að konungar (eða bar-
ónar) fara ekki alltaf rétt með.
Svo að lesandinn kemst ekki hjá
því að fyrirgefa mér ef mér skjö-
plast einhvers staðar í þessum
skrifum, sem gerist ábyggilega
víða.
Tónafómin eftírJohann
Sebastian Bach verður frumflutt
i íslandi í Skálholti helgina 15.
og lG.júlí. Afþví tilefniskrifar
Þorsteinn Gylfason tfórar
greinar hér i Morgunblaðið um
tónverkið.
Leiklist
Jóhanna Kristjónsdóttir
Leikhópurinn Virginía sýnir í
Iðnó:
Hver er hræddur við Virginíu
Woolf eftir Edward Albee
Þýðing: Sverrir Hólmarsson
Leikmynd: Karl Aspelund
Búningar: Rósberg G. Snædal
Lýsing: Lárus Björnsson
Leikstjóm: Amór Benónýsson
Leikrit Edwards Albees „Hver
er hræddur við Virginíu Woolf“
vakti mikla athygli, umtal og deil-
ur, þegar það var frumsýnt fyrir
hartnær þremur áratugum. í grein
í leikskrá segir réttilega að það
mætti skrifa heila bók um ósam-
hljóða tilraunir gagnrýnenda og
fræðimanna til að ákvarða inni-
hald, merkingu og gildi þessa leik-
rits_ og án efa ekki ofsagt.
Átök þeirra hjónanna Mörtu og
Georgs eru vissulega mögnuð og
ferleg, en þau eru líka óháð tíma
og í því felst meðal annars styrkur
verksins. Hvað eigum við að gera
án blekkingarinnar? gengur eins
og rauður þráður gegnum sýning-
una. Ef lífið hefur farið um okkur
þeim höndum, að við höfum leitað
á vit óræðra óra og þykjustu sem
smám saman verða raunverulegri
en virkileikinn og síðan er blekk-
ingin og þykjastan tekin frá okk-
ur, hvað eigum við þá eftir?
Það má lengi spyija, ég ætla
mér ekki að koma með svör varð-
andi þetta verk því að mér finnst
það drýgstur galdur þess, hversu
túlka má efni þess og innihald á
mismunandi vegu.
í fyrstu mætti ætla að það
væri Marta sem er hin sterkari,
hún byijar „leikinn" sem verður æ
grimmari eftir því sem á líður.
Hún auðmýkir Georg eiginmann
sinn fyrir framan ungu hjónin
Honey og Nick, sem Marta hefur
kvatt á vettvang til að „ leikur“
þeirra hjóna fái notið sín. Marta
ber Georg þeim sökum að hann
sé ekki neitt, það er naumast að
hann sé til, slík mannleysa er hann
og hefur engum árangri náð í
starfi sínu — þótt hann hafi verið
sá lukkunnar pamfíll á sínum tíma
að giftast Mörtu, sem er dóttir
ofurmennisins rektors skólans sem
Georg kennir við.
Honey, ekki ýkja skörp glyspía,
.og Nick, efnilegur nýr kennari í
líffræðideildinni, fylgjast skelfingu
lostin með átökum hjónanna og
eru smám saman og fullkomlega
gegn vilja þeirra dregin inn í þau.
En það rennur upp fyrir áhorfanda
að það er ekki Marta sem hefur
töglin og hagldirnar, það er ekki
1 Georg sem er jafn misheppnaður
og hún vill vera láta. Sjálf naut
hún ekki að því er virðist ástríkis
föðurins sem hún dáir og það hef-
ur merkt hana, athygli skal hún
fá þótt sú athygli útheimti blóð,
svita og tár. Og Georg veitir henni
þessa athygli, en hann gerir það
upp á sín býti og hún verður að
taka þátt í því spili, nauðug viljug.
Sýning Virginíuhópsins þótti
mér vandað verk og áhrifamikið.
Það er slegið á fínar nótur í túlk-
un, hér er ekki fallið í þá gryfju
að yfírdramatísera. Helga Bach-
mann fór með hlutverk Mörtu í
þessum stíl, blæbrigðaríkur leikur
og fágaður, ef ég mætti leyfa mér
Marta og Georg — Helga Bachmann og Helgi Skúlason — áður en Ieikurinn hefst.
að nota það orð um þetta hijúfa
hlutverk. Helgi Skúlason náði eft-
irminnilegu taki á Georg og dró
upp listfenga mynd af þessum
„misheppnaða“ manni, sem er
þegar allt kemur til alls sá sterk-
ari og hefur einn vald og getu til
að rífa frá þeim blekkinguna. Þeim
Helgu og Helga tókst að skila á
hófstilltan og sannfærandi hátt
þessu ástarhaturssambandi milli
hjónanna og vekja hjá manni hvort
tveggja í senn angist og skilning.
Ungu hjónin hafa stundum
gleymst í sýningu á Virginíu Wo-
olf, en hér eiga þau Ragnheiður
Tryggvadóttir og Ellert Ingimund-
arson sinn þátt í því að úr verður
vönduð sýning. Ragnheiður sýndi
eðlileg svipbrigði og hreyfíngar en
skorti nokkuð á að raddbeiting
væri í lagi þegar hún kemst í hvað
mesta geðshræringu. Ellert Ingi-
mundarson átti sérstaklega góðar
senur með Helga Skúlasyni, en
þegar sannleikurinn rennur upp
fyrir honum í lokin var eins og
vantaði herslumun. Slíkt má þó
kannski flokka undir sparðatíning,
langtum fleira var veí gert.
Eg hygg að með þessari umsögn
sé sjálfgert að álykta að leikstjóri
hafí sýnt hugvitssemi í leikstjóm
sinni og eigi hrós skilið. Leikmynd
felldi ég mig ekki við, fannst hún
hroðvirknisleg og ekki hjálpa Iei-
kumm. Sama má segja um klæðn-
að leikkvennanna, einkum hvað
Helgu snerti.
Ég tel að það hafi verið fengur
að Virginíuleikhópurinn skyldi
taka þetta verk til sýningar nú.
Texti er djarfur og bragðmikill,
innihald verksins verður sennilega
tímabært um langa framtíð. Og
leikhópurinn skilaði okkur sterkri
og mjög einlægri sýningu sem er
verð allrar athygli leikhússunn-
enda.
Þess má í lokin geta að umsögn
hefur ekki birst fyrr um sýninguna
vegna fjarveru minnar af landinu.
VIÐ ERUM
ÖLL HRÆDD