Morgunblaðið - 16.07.1989, Blaðsíða 8

8 C
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. JÚLÍ 1989
SkáldsagaN GrænlendingarniR eftir Jane Smiley hefuR YakiÐ
athygli GagnrýnendA Sem almenningS í BandaríkjunuM
fjarar út smátt og smátt.
Miðdeplar sögunnar eru fjölskyld-
umar tvær á Gunnarsstöðum og
Ketilsstöðum, nágrannar sem lengi
hafa átt í illdeilum. Systkinin á
Gunnarsstöðum, Margrét og Gunnar
eru glæsilegt fólk, en lánlaust og
svo virðist sem einhver æðri öfl séu
þeim andvíg. Margrét giftist luran-
um Ólafi til að bjarga ættarsetrinu,
en fellur fyrir norska glæsimenninu
Skúla og hrekst í útlegð eftir að
eiginmaður hennar og bróðir drepa
elskhugann. Gunnar er lítill búmaður
og missir Gunnarsstaði í hendurnar
á erkióvinunum Vigdísi og Erlendi
á Ketilsstöðum eftir að hafa drepið
tvo af sonum þeirra. Hann flyst
ásamt konu sinni, Birgittu Lavrans-
dóttur, að föðurleifð hennar og þar
búa þau í þrjátíu og tvö ár áður en
ættarsetrið Gunnarsstaðir er endur-
heimt.
Saga þeirra systkina, Margrétar
og Gunnars, verður um leið saga
hnignunar norrænnar byggðar á
Grænlandi og undir lok sögunnar
segir gamall frændi þeirra við Gunn-
ar: „Gunnar Ásgeirsson, þú hefur
smitað allt Grænland af lánleysi
þínu.“ En um leið er það Gunnar sem
heldur til haga gömlum sögnum og
skráir atburði líðandi stundar. Hann
er í raun síðasti afkomandi víking-
anna á Grænlandi, tragísk hetja og
venjulegur breyskur maður í bland.
Og þótt dauðinn blasi við honum og
öðrum Grænlendingum í sögulok,
lifir Gunnarsstaðaættin áfram á Is-
landi því elsta dóttir Gunnars, Gunn-
hildur, giftist Einari Bjömssyni, ís-
lendingi, og fluttist með honum til
íslands. Samskipti barna Gunnars
við íslendinga eru þó tvíbent því
ástarsamband sonarins Kollgríms
við íslensku konuna Steinunni
Hrafnsdóttur leiðir til þess að Koll-
grímur er brenndur á báli fyrir gald-
ur og verður það upphaf mikilla
hræringa í Grænlensku samfélagi
sem leiddar eru af spámanninum
Lárusi og enda með morði síðasta
lögsögumannsins og upplausn þings-
ins.
Stór hluti sögunnar fjallar um lífið
á biskupssetrinu Görðum þar sem
hnignunin speglast hvað gleggst,
bæði í andlegu ástandi prestanna
og niðurníðslu staðarins. Eftir að
síðasti biskupinn fellur frá er þar
enginn sem hefur bolmagn til að
halda uppi reisn staðarins og hægri
hönd biskups, séra Jón, bugast und-
an þunga ábyrgðarinnar og sturlast.
Biskupinn í Niðarósi skiptir sér ekki
lengur af þessum útkjálka, prestarn-
ir hljóta æ minni menntun og slakna
bæði í siðgæðinu og latínunni, Lárus
spámaður nær á þeim tökum og svo
langt gengur að guðspjöllunum er
breytt eftir hans fyrirsögn. Endalok
Garða eru þau að breskir sjómenn
jafna staðinn við jörðu og verður það
fyrirboði þess sem bíður annarra
norrænna manna á Grænlandi.
Mitt í allri eymdinni skýtur svo
upp skrælingjunum, sem kunna að
lifa við þessar aðstæður, stunda
sínar veiðar jafnt vetur sem sumar
og þekkja ekki hungrið sem hijáir
hina norrænu þegar líða tekur á
vetur. En þeir eru heiðingjar og út-
sendarar djöfulsins og nánast dauða-
sök að eiga við þá samneyti, hvað
þá læra af þeim. I norrænu byggðun-
um horfa menn til Evrópu eftir leið-
sögn, halda fast í gamlar hefðir og
neita að aðlaga sig þeim aðstæðum
sem þeir búa við nema að litlu Ieyti.
Ofsatrúarmaðurinn Lárus, sem kall-
ar sig spámann, prestarnir og allir
sem einhvers mega sln hamra á djöf-
um vik að halda þræði í fyrstu, en
við nánari kynni öðlast þær sín sér-
stöku einkenni hver um sig og tengsl
þeirra innbyrðis skýrast. Fremst í
bókinni er listi yfir persónur þar sem
þær eru flokkaðar eftir búsetu og
ef mann rekur í vörðurnar yfir ein-
hveiju nafninu er ekkert auðveldara
en að fletta til baka og fá staðfest-
ingu á því hvern um er að ræða.
Smátt og smátt sogast lesandinn inn
í andrúmsloft sögunnar og rólega
hrynjandi sem stefnir hægt en mark-
visst að hámarkinu; endalokunum.
Og þrátt fyrir að tímasetning at-
burða sé frá 1345-1425 vekur sagan
upp ýmsar spurningar um aðstæður
vestrænna manna í nútímanum, fall-
valtleika siðmenningar sem ekki tek-
ur tillit til aðstæðna, óstöðugleika
mannlegra tilfinninga og síðast en
ekki síst: höfum við virkilega ekkert
lært á öllum þessum öldum?
RUSTIR
GARÐA
Upphaf endalokanna má ef
til vill rekja til þess er breskir
sjómennjöfnuðu
biskupssetrið Garða við jörðu
í upphafi 15. aldar.

eftir Friðriku Benónýs
HVERNIG VILDI það til að byggðir norrænna manna á Grænlandi liðu undir
lok? Og hvernig leið fólkinu, einangruðu á hjara veraldar, án samskipta við
umheiminn? Útrýmdu menn hver öðrum eða sáu skrælingjarnir um þá hlið mála?
Við þessum spurningum og ýmsum öðrum reynir Jane Smiley að fínna svör í
skáldsögunni Grænlendingarnir, sem kom út á síðasta ári.
Grænlendingarnir er
mikið verk, tæplega
600 síður í stóru broti,
skrifað í stíl íslend-
ingasagnanna og segir
sögu nokkurra íjölskyldna á Græn-
landi á 14. öld. Hálfgert upplausnar-
ástand rikir í landinu, Noregskon-
ungur er nánast hættur að senda
þessum þegnum sínum yfirvöld,' eng-
inn biskup kemur í stað þess sem
fellur frá, hungursneyðir ganga yfir
og sú skoðun verður sífellt útbreidd-
ari meðal Grænlendinga að Guð
hafi yfirgefið þá. Menn taka lögin í
sínar hendur, enda enginn lengur
sem veit nákvæmlega hvað í þeim
stendur. Þingið kemur saman á
hveiju ári en er nánast valdalaust,
þar gildir meira að vera duglegur,
að ná hylli lýðsins en að hafa mál-
stað að veija. Prestarnir reyna að
sinna andlegum þörfum fólks, en eru
vanmáttugir og missa smám saman
trúna á rétt sinn og völd. Mann-
dráp, hórdómur og hefndir verða
daglegt brauð og siðmenningin
ullegu eðli skrælingjanna og veifa
kyndli siðmenningar til að halda fólki
frá samskiptum við þá. Alltaf eru
þó einhveijir sem láta freistast og
ganga til liðs við innfædda, en þeir
eru um leið útskúfaðir úr hinu nor-
ræna samfélagi. Einu sinni enn birt-
ist hér hroki hins hvíta kynstofns
gagnvart öðrum kynstofnum, hroki
sem leiðir til falls hans sjálfs.
En Iíf Grænlendinganna er ekki
eintómar hörmungar. Einstaka sinn-
um koma skip frá Noregi eða Is-
landi og haldnar eru miklar veislur.
Menn gleðjast yfir börnum sínum
og búfénaði, fegurð náttúrunnar og
fullum hlöðum. í anda íslendinga-
sagnanna eru litlu atvikin máluð
jafn sterkum dráttum og hin stóru,
daglegum búverkum, veiðiferðum,
barnsfæðingum, morðum, nauðgun-
um og misþyrmingum er öllu lýst á
sama hátt og inn í söguna fléttast
aðrar sögur sem persónumar segja,
draumar, fyrirboðar og sýnir, allt
er ofið í sama refil með sama munstri
og kaflaskipti eru ekki nema þrisvar
í þessari löngu bók. Gagnrýnandi
The New York Times, Howard Nor-
man, segir söguna best til þess fallna
að vera húslestrabók á hundrað
löngum vetrarkvöldum, þar sem
textinn sjálfur endurspegli hægfara
hnignun hinnar norrænu nýlendu.
Fjöldi persónanna gerir líka erfitt
i