Morgunblaðið - 27.07.1989, Blaðsíða 12

£ r
12
'MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 27. JULI 1989
fr
Ólesin orð í handriti
Jónasar Hallgrímssonar
eftir ÓlafHalldórsson
handritafræðing
Þeir sem sáu um útgáfu á rit-
verkum Jónasar Hallgrímssonar
fyrir forlagið Svart á hvítu ráðg-
uðust við mig um hvernig skyldi
ráða í fáeina torlesna staði í hand-
ritum Jónasar. Þar á meðal var
ljóðið „Ég veit það eitt að enginn
átti“. Nú hef ég aftur litið á hand-
rit Jónasar af þessu kvæði og sé
í hendi mér að vel hefði ég mátt
gefa mér meiri tíma í fyrra skiptið
til að rýna í það.
Fyrsta orð í annarri línu síðara
erindis get ég ekki lesið: al-
múginn. Þriðji stafur í þessu orði
er óljós, en verður fremur lesinn a
en m, hvað sem merkingu líður og
hvað sem Jónas hefur meint með
krabbinu. Síðari hluti orðsins er
einnig óljós; depill yfir fyrsta staf
á eftir g gæti bent til að hann væri
i fremur en u, en samskonar dep-
ill er einnig yfir u í orðinu mun í
sjöundu línu fyrra erindis. Af þeim
sökum verður lögun þessa depils
ekki notuð til að skera úr um hvort
Jónas hafi meint i eða u.
Síðasta orðið í fjórðu línu síðara
erindis sem er lesið þjóðarranni í
útgáfunni er einnig að hluta til
óljóst. Það er skrifað í tveimur
orðum í handritinu; sama er að
segja um orðið ástarefni í þriðju
línu fyrra erindis. Næsti stafur á
eftir ð (sem er reyndar skrifað d)
er sambærilegur við i í enginn í
fyrstu línu fyrra erindis, að því
undanteknu að yfir því i-i er dep-
ill. En umræddur stafur, ef staf
skyldi kalla, er engu síður sam-
bærilegur við a sem er næsti staf-
ur á eftir t í orðinu ástarefhi í
Ólafiir Halldórsson
þriðju línu fyrra erindis. Það sem
mælir á móti að lesa fyrri hluta
orðsins sem þjóðir (eða þjóðin)
er að depilinn yfir i-ið vantar. Dep-
ill er langvíðast yfir i í handritinu,
en þó vantar bæði brodd og depil
yfir í og i í orðinu lífið í sjöundu
línu fyrra erindis. Af þeim sökum
verður depilleysið ekki ótvírætt
notað til að skera úr um hvort lesa
skal a eða i. Næsti stafur á eftir i
er klessa sem einna helst verður
lesin r, en enginn getur þó fullyrt
að þessi klessa hljóti að vera r.
Stafur sá sem er lesinn r í -ranni
er mjög óskýr. Þennan staf rhá
með góðum vilja lesa sem k, en
nákvæmlega eins skrifað k kemur
ekki fyrir í handritinu, og raunar
ekki nákvæmlega eins skrifað r
heldur.
Tvímælalaust finnst mér ljóðið
betra ef lesið er almúginn í stað
alaugum og þjóðin kanni í stað
þjóðarranni og efast ekki um að
það skáld sé betra sem þannig
hefur ort í eyðurnar en hinir sem
áður hafa fengist við það. En
hvorki vil ég setja höfuð mitt að
veði fyrir því að þannig hafi Jónas
ort né heldur fyrir því að ótvírætt
sé rétt lesið eins og prentað er í
útgáfu Svarts á hvítu.
Höfundur er sérfræðingur á
Stofnun Áma Magnússonará
íslandi.
Almúgi Helga Hálfdanarsonar
eftir Hauk Hannesson
V^terkur og
kJ hagkvæmur
auglýsingamiðill!
13. júlí síðastliðinn ritaði Helgi
Hálfdanarson dálitla grein í Morg-
unblaðið undir heitinu Rithönd
Jónasar. Hann byrjar á því að
þakka aðstandendum nýrrar útgáfu
á ritverkum Jónasar Hallgrímsson-
ar fyrir vönduð vinnubrögð, síðan
segir: „Nú er það sízt af öllu ætlun
mín að fjölyrða um útgáfu þessa.
Einungis datt mér í hug að drepa
á eitt smáatriði sem vakti undrun
mína, þegar ég rak í það augun.“
Þetta smáatriði_ sem Helgi nefnir
er í erindunum Eg veit það eitt
að enginn átti. Þau eru ekki til
nema í uppkasti frá hendi Jónasar
og óvíst hvort hann hreinritaði þau
nokkurn tíma. Einkum er seinna
erindið torlesið og hljóðar það svo
í hinni nýju útgáfu (Helgi lét prenta
það í grein sinni og siæddist þá inn
leiðinleg prentvilla í fjórðu línu sem
gerði það illskiljanlegra en ella):
Ég þakka þér allt, og enn þótt ekki
alaugum sjái leiðir háar
sonanna bestu sem að treysta
sannlega verði’ að þjóðarranni,
veit eg og skil eg samt í sveitum
svo muni vakna öld að rakni
hnúturinn versti og börnin bestu
blessi landið, firrist grandi.
Smáatriðið sem vakti undrun
Helga er orðið alaugum, þar vill
hann láta standa almúginn, og
vakti hann áður máls á þeirri til-
gátu í grein í Morgunblaðinu fyrir
tæpum tíu árum, þá í tilefni af út-
komu bókarinnar Kvæðafylgsni
eftir Hannes Pétursson. Efni þeirrar
greinar var einkum um aldur
Ferðaloka, en einnig snýr Helgi
sér að almúganum, hann skrifar:
„Þess er varla að vænta, að Hann-
esi gangi betur en öðrum að koma
viti í síðara erindi Ijóðsins Eg veit
það eitt, fyrst hann vefengir ekki
lestur fyrirrennara sinna á „alaug-
un“ umfram það að breyta því í
„alaugum". En ritgerðinni fylgir
mynd af handriti Jónasar, og ég fæ
ekki betur séð en þar standi nokk-
urn veginn skýrt og greinilega það
eina orð, sem þarna hlaut að standa:
„almúginn“.“
Nú hefur Helga þótt ástæða til
að árétta enn þetta eina orð sem
þarna hlaut að standa eftir því sem
hann segir sjálfur. í greininni 13.
júlí leitast hann við að færa rök
fyrir lestrartilgátunni almúginn,
tínir til dæmi um rithönd Jónasar
sem hann telur að stutt gætu mál
hans og fullyrðir auk þess: „sjálft
efni vísunnar beinlínis kallar á þetta
orð.“ Hér virðist því svo farið sem
stundum, að fyrst er búin til til-
gáta, orðið hlýtur að standa á
þessum stað og efnið kallar á það,
síðan er leitað rakanna.
Meginveikleiki röksemdafærslu
Helga er sá, að hahn þarf að gera
a.m.k. þtjár leiðréttingar á stafa-
gerð orðsins áður en almúginn er
fullskapaður. Fyrst bendir hann á
brodd yfir fyrra u-inu í alaugum.
Það er tæplega neinn broddur og
líkist í engu sannanlegum broddum
í þessum erindum, en stundum er
þar ritaður punktur í staðinn fyrir
brodd; þarna kynni að vera á ferð
bugur yfir u-i, en á þann hátt rit-
aði Jónas stafinn að öllum jafnaði,
oft verður bugurinn þó líkur lykkju
eða jafnvel smástriki. Seinna a-ið
kallar Helgi m, þó annan legginn
vanti samkvæmt tilgátunni, og end-
ingin -um verður hjá honum -inn,
þó enn vanti einn legg til svo seinni
stafurinn sé fullskrifaður.
Önnur aðalröksemd sem Helgi
færir fyrir tilgátu sinni er sjálft
orðið alaugu, það þykir honum ljótt
orð og ólíkt Jónasi — er það þó
engu fráleitari smíð en mörg nýyrði
úr hans smiðju. Má þar nefna orðið
ósjálfúr sem er þýðing Jónasar á
„Nichtmehrbin" í texta eftir Ludwig
Feuerbach og frá svipuðum tíma
og uppkastið Ég veit það eitt.
MEÐ RÓNUSTUNA AÐ LEIÐARIJÓSI
umhmdollt
Eftir langa dagleið er Ijúft að
láta ferðaþreytuna líða úr
sér á þægilegum gististað.
íslensku hótelin víðs vegar um
landið bjóða góða þjónustu og
gistingu við lágu verði.
Greiðslumiðatilboð á gistingu
og Sumarréttir SVG verða til
þess að pyngjan léttist ekki um
of á ferð um ísland.
Hringdu í síma 91-623350 eða
líttu inn á skrifstofu íslensku
hótelanna, Rauðarárstíg 18, frá
kl. 10-12 alla virka daga. Þar
getur þú bókað gistingu á 511
aðildarhótelin á einum og sama
stað og fengið allar nánari upp-
lýsingar. Qreiðslumiðana
hægt að fá á öllum aðildarhótel-
um og helstu ferðaskrifstofum.
íslensku hótelin eru:
HótelLind, Reykjavík
Hótel Borgarnes, Borgarnesi
tíótel Stykkishólmur, Stykkish.
Hótel ísafjörður, ísafirði
Vertshúsið, Hvammstanga
tlótel tlú'savík, Húsavík
tlótel Reynihlíð, Mývatnssveit
tlótel Valaskjálf, Egilsstöðum
flótel Bláfell, Breiðdalsvík
HótelHöfn, Höfn
tiótel Hvolsvöllur, Hvolsvelli
ISLENSKU
HÖTELIN
s. 91-623350
Þegar ritstjórar hinnar nýju út-
gáfu á verkum Jónasar Hallgríms-
sonar voru að búa erindin Ég veit
það eitt til prentunar, báru þeir
almúga-tilgátu Helga, enda þótt
þeir væru vantrúaðir á hana, undir
Ólaf Halldórsson handritafræðing
sem manna best hefur rannsakað
skriftarlag Jónasar. Vísaði hann
lestrartillögunni almúginn á bug.
Töldu ritstjórar sig því hafa nokkuð
fyrir sér að halda orðinu alaugum
í erindinu og sáu ekki ástæðu til
þess að víkja frá því sem helst sýn-
ist standa í texta kvæðisins.
Helgi Hálfdanarson lætur í grein
sinni ekki við það sitja að benda á
almúgann, heldur tekur hann til
við að yrkja fjórðu línu seinna erind-
isins upp, les þjóðin kanni í stað
þjóðarranni. Línulokin eru að vísu
nokkuð torlesin, en sú röksemd
hans að þar virðist fremur vera tvö
orð en eitt er haldlaus, því samsett
orð eins og þjóðarrannur voru iðu-
lega rituð í tveimur orðum á 19.
öld, þó nú sé annar háttur hafður á.
Ekki verður þráttað frekar um
þessi atriði hér og má Helgi hafa
síðasta orðið um þau, ef honum
sýnist svo — sem kæmi mér reynd-
ar ekki á óvart.
Höfundur er einn afritstjórum
Ritverka Jónasar Hallgrímssonar
I-JV.