Morgunblaðið - 27.07.1989, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐ^Ð FIMMTUDA.GUR 27, JULI ,1989
Mannleg reisn og
meðferð sjúklings
eftir ÓíafOdd Jónsson
Að gefnu tilefni ætla ég að fjalla
um mannlega reisn og meðferð
sjúklings, dánarskilgreiningu,
líffæragjöf, sjálfsvíg.og líknardráp
og sjálfsákvörðunarrétt sjúklinga
til meðferðar út frá kristilegri sið-
fræði í þessari blaðagrein. Eflaust
finnst mörgum ég færast mikið í
fang. Það er einnig viss hætta fólg-
in í því að telja sig vita allt best,
þegar fjallað er um viðkvæm mál
sem þessi.
Orð mín ber ekki að skoða sem
gagnrýni á einn eða neinn heldur
umíjöllun um málefni sem brýnt er
að hugsa um. Ég reifaði umræðu
um þetta efni á fundi lækna og
presta á sínum tíma, en það hefur
áfram leitað á hugann við störf á
sjúkrahúsi Keflavíkurlæknishéraðs
og einnig eftir að ég sótti ráðstefnu
í Noregi sl. haust um heilsu, trú,
kirkju og samfélag. Ég vona að
þetta innlegg vekji fleiri til um-
hugsunar.
Mannleg reisn
Helmut Thielicke skrifaði eitt
sinn bók sem nefnist: Læknirinn
sem dómari um hver skuli lifa og
hver skuli deyja. Efni bókarinnar
var fyrst sett fram á ráðstefnu
skurðlækna, sem haldin var í Ham-
borgarháskóla, þar sem höfundur-
inn starfaði sem rektor og prófessor
í siðfræði.
í bókinni kemur m.a. fram að
þegar við tölum um skyldu læknis
til að viðhalda lífí, þá sé ekki átt
við líffræðilegt líf heldur mannlegt
líf, sem vart verður skilgreint út frá
staðreyndum hjarta- og heilalínu-
rita einvörðungu. Allt frá 1. Móse-
bók til heimspekingsins Heideggers
hefur meðvitund mannsins verið
það sem greindi að dýralíf og
mannlíf. Samkvæmt kristnum
skilningi hefur maðurinn reisn
(dignitas aliena), sem honum er
gefin af Guði. Það var í nafni þeirr-
ar mannhelgi sem presturinn Bod-
elschwingh stóð gegn SS-foringjum
Hitlers, þegar þeir vildu tortíma
gömlu fólki og geðveiku, fólki sem
af nasistum var talið óhæft til lífs.
En Bodelschwingh sá hvemig það
brást við kærleika, umhyggju,
sálmasöng og ritningarversi.
Kristnir siðfræðingar hafa alltaf
tekið mið af helgi lífsins og þeirri
mannlegu reisn, sem mönnum er
af Guði gefin, hvert sem andlegt
eða líkamlegt ástand þeirra kann
að vera. Á þessu hvílir vitundin um
að viðhalda lífi enda þótt lina beri
þjáningar.
Hins végar geta kristnir sið-
fræðingar viðurkennt réttmæti þess
að hætta beri meðferð sjúklings
þegar engin von er um ba.ta og
heilinn er hættur að starfa. í þeim
tilvikum verður að vega og meta
hvort viðkomandi eigi kost á mann-
legu lifí. Það er fyllilega réttmætt
að taka mið af heiladauða og gæð-
um'þess lífs sem sjúklingurinn á
kost á, en ekki líffræðilegu lífi ein-
vörðungu. Þetta þýðir ekki að já-
kvæð euþanasía eða virkt líknar-
dráp sé viðurkennt. „En það liggur
fyrir mönnum eitt sinn að deyja,“
segir í Hebreabréfínu (9.27). Það
þýðir að menn hafa rétt til að
deyja, eins og þeir hafa rétt til að
lifa. Þá vaknar spurningin: Er leyfi-
legt að svipta menn réttinum til að
deyja þegar dauðastundin er í raun
komin? Er leyfílegt að lengja dauða-
Ólafiir Oddur Jónsson
„Það ber ekki að við-
halda lífi hvað sem það
kostar,þegar möguleik-
ar mannlegs lífs og
meðvitundar eru ekki
lengur fyrir hendi. Það
er rangt að gera lífið
sem slíkt algilt þar sem
dauðinn er hluti af
lífínu.“
stundina, þegar í raun og veru er
ekki verið að viðhalda lífí heldur
þjáningunni? Thielicke telur það
skammvinnan sigur fyrir lækni að
halda dauðanum í skefjum í nokkra
daga eða klukkustundir. í ljósi
þeirrar þróunar sem átt hefur sér
stað í læknavísindum eru menn
jafnvel farnir að óttast meira að-
dragandann að dauðanum en dauð-
ann sjálfan.
Nútíma læknisfræði á það á
hættu að grípa inn á mörkum lífs
og dauða á þann hátt að hlutverk
læknisins, að lækna viðkomandi
sjúkling, verður að ómannlegri ógn.
Það ber ekki að viðhalda lífi hvað
sem það kostar, þegar möguleikar
mannlegs lífs og meðvitundar eru
ekki lengur fyrir hendi. Það er rangt
að gera lífið sem slíkt algilt þar sem
dauðinn er hluti af lífínu.
Samkvæmt yfirlýsingu Píusar
páfa XII. frá 1957 er fýllilega rétt-
mætt að áliti kaþólsku kirkjunnar
að lina þjáningar, jafnvel þótt það
geti orðið til þess að flýta dauðá-
stundinni. Samt sem áður er brýnt
að menn geri sér grein fyrir því að
þjáningin hafi ekki aðeins neikvæða
hlið. Hún getur haft skapandi áhrif.
Það er vissulega uggvænlegt hve
nútímamenn eru þollausir gagnvart
þjáningunni. Læknirinn Konrad
Lorenz segir það eina af dauðasynd-
um mannkyns. Þetta er umhugsun-
arefni fyrir íslendinga, sem virðast
neyta lyfja í allt of ríkum mæli.
Að deyja með reisn
Margar spumingar vakna í kjöl-
far nýrra uppfinninga í læknis-
fræði. Ein þeirra er spurningin um
að fá að deyja með reisn, sem teng-
ist umræðunni um öndunarvélar og
annað búnað sem getur viðhaldið
lífí, enda þótt mennskt líf sé ekki
lengur til staðar. Þróunin í læknis-
fræði má ekki meina mönnum að
deyja með reisn. Mér er ljóst að það
er ekki alltaf um að ræða einfalt
svar við einfaldri spurningu í þessu
sambandi. En í mínum huga er
biýnt að gera greinarmun á mann-
legu lífi og líffræðilegu Iífi. Al-
mennt séð er lífið heilagt og
líffræðilegt líf er öllum nauðsyn,
en ekki nægilegt skilyrði fyrir kenn-
ingu um helgi lífsins, enda þótt ég
sé alfarið á móti virku líknardrápi.
Ég tel að það beri ekki að veita
meðferð til að lengja lífaldur í þeim
tilvikum þar sem byrðarnar sem
fylgja meðferðinni vega þyngra en
óskin um að lifa.
Þegar teknar eru ákvarðanir um
að hætta meðferð mega spurningar
um efnahag og afkomu aldrei hafa
úrslitaáhrif á slíkar ákvarðanir, sem
einkum er hætta á erlendis, heldur
réttlæti, kærleikur og mannleg
umhyggja. Þetta á einnig aðeins
við þegar ljóst er að sjúklingurinn
muni aldrei geta notað frelsi sitt
og þegar líf hans hefur ekki lengur
sjáanlegan tiigang. En það á ekk-
ert skylt við hagnýt sjónarmið um
’ nytsemi lífsins, líkt og menn veltu
fyrir sér á Hitlerstímanum. Maður-
inn heldur ávallt reisn sinni sem
honum er af Guði gefin.
Dánarskilgreiningar
í framhaldi af þessu ætla ég að
koma inn á skilgreiningar á dauðan-
um og ijalla um heiladauða í því
sambandi. Mikil umræða hefur átt
sér stað um heiladauða og skilgrein-
ingar á dauðanum síðustu tvo ára-
tugi. Afdráttarlaus afstaða til 5.
boðorðsins „Þú skalt ekki mann
deyða“, vekur nú margar spurning-
ar. Það er erfitt að sjá hvaða merk-
ingu lífíð hefur þegar heilinn starf-
ar ekki. Líf þeirra sjúklinga er oft
mikil byrði fyrir ástvini og auk þess
er miklu til kostað. Margir telja að
fjármunir væru betur komnir í
nærtækari verkefni, þar sem hæg-
ara er um vik að greina siðferðileg
markmið. Þess vegna hafa læknar
reynt að móta ákveðnar viðmiðanir
í sambandi við dauða, svo kallaðar
dauðakríteríur. Þær felast í því:
1) Að sjúklingurinn sýni ekki
viðbrögð við sársauka og er það
kannað á sólarhrings fresti.
2) Að hann hreyfi sig ekki og
andi ekki ef slökkt er á öndunarvél-
unum.
3) Að hann hafi engin ósjálfráð
viðbrögð og hreyfi ekki augun eða
augasteinana.
Sé sjúklingur þannig á sig kom-
inn starfar heilinn ekki lengur og
því siðferðilega réttmætt að hætta
meðferð og taka öndunarvélina úr
sambandi. Menn geta að vísu gert
mistök hvað þetta varðar, en þau
heyra til undantekninga. En hugs-
anleg mistök geta orðið til þess að
fólk vilji láta öndunarvélina ganga
áfram og stundum hafa aðstand-
endur óraunsæja trú á að sjúkling-
urinn nái bata.
Þróun læknavísindanna hefur
gert það óljóst hvað bannið að deyða
merkir. Hugtakið dauði er orðið
tvírætt. í gamla daga var maður
látinn ef hjartað hætti að slá og
menn önduðu ekki lengur. Nú er
þörf á víðtækari skilgreiningu á
dauðanum. Sú skilgreining kann
að liggja fyrir innan tíðar. En á
meðan svo er ekki þurfa læknar og
aðstandendur sjúklinga að taka á
sig ábyrgð á skilgreiningunni heila-
dauði. Umræðan um þá skilgrein-
ingu hefur nær eingöngu tengst
umræðunni um líffæraflutning.
Páll Ásmundsson, sérfræðingur
í nýrnalækningum og yfírlæknir á
lyflækningadeild Landspítalans
kemur inn á þetta efni í Morgun-
blaðinu 15. júlí sl. og bendir á að
Islendingar hafí verið þiggjendur
líffæra, einkum nýrna, í 18 ár í
gegnum stofnun sem nefnist Scand-
iatransplant og ekki átt kost
breskra líffæra, að frátöldum
ígræðslunum í ungmennin tvö. Við
höfum glaðst yfir þessum afrekum
læknavísindanna og blessum hend-
ur þeirra sem slík verk vinna.
En ef læknisfræðin leyfir að við-
ÚTSALA - ÚTSALA
30 - 70% afsláttur
Dömupeysur og blússur
Herrapeysur, buxur og skyrtur
gardeur
dömufatnaður
Opið daglega frá kl 9-18 - laugardag frá kl. 10-14
UTSALA
Uáuntv.
VERSLUN v/NESVEG, SELTJARNARNESI
Skerjabraut 1
UTSALA
SMMm latfp
ISiIfiHTS. Blfí CITY
HATTAR §§&£?£
• • af bestu
MYNDBOND
, -bestu 'é/kurum árS'nS- tJST
sloðar Michael J F_nyrrar kyn.
psszsL&vsr',
SSL’
tra lista-
á næstu úrvalsleigu
LOKAD
vegna sumarleyfa 31. júlí - 13. ágúst.
ASETA hf.,
Armúla 17A,
símar 83940 og 686521.