Morgunblaðið - 17.10.1989, Blaðsíða 18

ri.______________________________________eeei aaaotMQ .n auoAaumia«i qi(3AjaMUDHOt4.
-4&-------------------------------——-MŒGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 17. OKTÓBER 1989
ENDURREISN
BJARNABORGAR
Bjarnaborg
/ eftir Rúnar Sig.
Birgisson
Saga Bjarnaborgar
Eitt merkilegasta framtak til
vemdunar gamalla húsa og þar með
varðveislu umhverfís okkar nú síð-
ustu árin er vafalítið hvemig staðið
hefur verið að verki við endur-
reisn svokallaðrar Bjamaborgar við
Vitatorg í Reykjavík. Fyrir nokkr-
um ámm var Bjamaborgin að falli
komin sökum áratugalangs við-
haldsleysis og sáu flestir fram á
að þetta merkilega hús sem sett
hefur sterkan svip á borgina myndi
hverfa áður en langt um liði, en
það fór á annan veg — sem betur
fer.
Saga Bjarnaborgar er merkileg
og á ýmsan hátt samofin sögu
lands og þjóðar. Húsið reisti Bjarni
Jónsson trésmiður og fátækrafull-
trúi Reykjavíkur árið 1902, en auk
Bjarnaborgar hafði hann veg og
vanda af byggingu fjölmargra húsa
hér í borg, og reiknast kunnugum
til að Bjami hafí byggt um 50 hús
í Reykjavík um og eftir aldamótin.
Bjarnaborgin er þeirra þekktust en
til að nefna annað hús sem Bjami
byggði má nefna húsið á Laugavegi
20, þar sem nú er til húsa matstofa
Náttúrulækningafélagsins.
Bjamaborgin er til marks um
stórhug einstaklings sem á tímum
fátæktar reisti húsið til afnota fyrir
fólk sem hvergi átti höfði sínu að
halla og það sem meira er, Bjarna-
borgin er í raun fyrsta fjölbýiis-
húsið sem reist var í Reykjavík ef
„Það er með ólíkindum
að ekki skuli vera unnt
að ljúka endurbygg-
ingu þess, en til þess
skortir aðeins um 20%
af þeirri upphæð sem
ætluð var til verksins,
eða um 20 milljónir
króna.“
ekki fyrsta fjölbýlishúsið á landinu.
Bjamaborgin komst í eigu
Reykjavíkurborgar árið 1916 og
sinnti hlutverki sínu sem skjól bág-
stadds fólks allt til ársins 1986
þegar húsið komst í eigu Bygging-
arfélagsins Dögunar. Þegaí' Dögun
tók við húsinu var það í afar slæmu
ástandi og hélt hvorki vatni né vind-
um.
Bjarnaborgin var áður fyrr tví-
lyft timburhús með risi og var hólf-
að niður í smáar einingar til að sem
flestir gætu fengið þar inni. Efni
hússins var sótt víða að og má
nefna að bæði endahús Bjarnaborg-
ar vom fengin úr frönsku húsunum
svonefndu sem stóðu við Austur-
stræti 12 og byggð vom um 1830.
Einkaframtak Dögxinar
Undir forystu Hjartar Aðal-
steinssonar framkvæmdastjóra
Dögunar var þegar í hafist handa
við að endurreisa húsið og var í
upphafi lagt kapp á að lagfæra
útlit hússins sem tekist hefur það
vel að engum getur lengur dulist
að Bjarnaborg sé reisulegt hús og
að rétt hafi verið að varðveita það.
Innanhúss hefur endurbótum verið
hagað með tilliti til notagildis húss-
ins og þeirra krafna sem gerðar eru
til húsnæðis í dag og er gert ráð
fyrir að í húsinu geti jafnt verið
íbúðir á efri hæð og í risi og atvinnu-
starfsemi á þeirri neðri, t.d. veit-
ingastaður eða skrifstofur. Þá má
geta þess að við endurbætur á hús-
inu fannst aftur vatnsbrunnur sem
við húsið stóð og mun vera sá elsti
í Reykjavík og hefur hann verið
endurbyggður og yfír hann byggt
til varðveislu og er hann til sýnis.
Það verður að segjast eins og er
að frétt Morgunblaðsins þann 8.
september sl., þess efnis að fjár-
skortur hái endurbyggingu hússins,
hafí vakið óhug minn og eflaust
fjölmargra annama er áhuga hafa
á varðveislu gamalla húsa. Það er
með ólíkindum að ekki skuli vera
unnt að ljúka endurbyggingu þess,
en til þess skortir aðeins um 20%
af þeirri upphæð sem ætluð var til
verksins, eða um 20 milljónir
króna. Samkvæmt fyrrnefndri
blaðagrein er áætlað að fullfrá-
gengið muni endurreisn hússins
kosta um 100 milljónir á núgildandi
verðlagi, eða um 80.000 krónur á
fermetra, en húsið er alls um 1.200
fermetrar að flatarmáli. Þetta eru
alls ekki háar tölur þegar haft er
í huga að um varðveislu menning-
ar- og umhverfisverðmæta er að
ræða. Til samanburðar má geta
þess að meðalverð hvers fermetra
í nýbyggðum húsum mun vera um
50.000 krónur.
Stefnuleysi hins opinbera
Það kemur fram í blaðagrein
Morgunblaðsins að byggingaraðili
hússins, Dögun, hafi ekki fengið
nema 200.000 króna stuðning frá
Húsfriðunarsjóði við endurreisn
hússins og vekur það nokkra furðu
að opinberir aðilar skuli ekki styðja
betur við framtak sem þetta, en
fram kemur að sótt hafi verið um
styrki til ýmissa sjóða en verið synj-
að.
Það virðist ríkja hálfgert stefnu-
leysi hjá hinu opinbera í þessum
málum og kominn tími til að móta
alvöru stefnu um varðveislu gam-
alla húsa. Það má allavega öllum
ljóst vera að auramir úr Húsfriðun-
arsjóði koma að svo gott sem engu
gagni, alla vega ekki þegar um
framtak sem endurreisn Bjarna-
borgar er að ræða. Ég dáist að
dirfsku þeirra félaga í Dögun að
hafa þorað út í það verk sem þeir
tóku sér fyrir hendur og hafa fram-
kvæmt af stórhug og myndarskap,
en þó væntanlega í þeirri von að
myndarlegri stuðningur fengist úr
hendi hins opinbera. Víðast hvar
erlendis eru menn sem hafa hug á
því að ráðast í endurreisn og varð-
veislu gamalla húsa styrktir á
myndarlegan hátt, en hérlendis
virðist, þegar öllu' er á botninn
hvolft, aðeins vera málamyndaá-
hugi hjá hinu opinbera á varðveislu
gamalla húsa, um það vitnar alla-
vega nánasalegur styrkur Húsfrið-
unarsjóðs.
Hið opinbera ætti að taka til
hendinni og veita endurreisn
Bjarnaborgar brautargengi, enda
má ætla að hafa megi töluvert gagn
af húsinu þegar endurreisn þess er
lokið. Jafnframt því að gleðja auga
vegfarenda má nefna notagildi
hússins og mætti hugsa sér að hið
opinbera hreinlega kaupi húsið til
að hýsa einhveija stofnun eða emb-
ætti á sínum vegum og dettur mér
þá einna helst í hug stofnun vænt-
anlegs umhverfisráðuneytis, en
hvar ætti það betur heima en ein-
mitt í Bjarnarborginni, sem er óum-
deilánlega hluti þeirra menningar-
og umhverfisverðmæta sem okkur
er nauðsynlegt að varðveita hér á
landi.
Höíundur er framkvæmdastjóri í
Reykjavík.
Þorsteinn Gylfason:
Gottlob Frege
i
GOTTLOB FREGE
(1848-1925) er ódauðlegur í sögu
mannsandans fyrir tvö afrek sín.
Hann bjó til, einn og óstuddur,
nútímarökfræði sem stundum er
nefnd stærðfræðileg rökfræði til
aðgreiningar frá hefðbundinni
rökfræði. Það voru mestu tímamót
í sögu rökfræðinnar allt frá því
Aristóteles bjó hana til úr engu í
fornöld. Og hann átti upptökin að
gervallri heimspeki 20stu aldar
sem einhveiju máli skiptir. Svo
hann markaði tímamót í sögu allr-
ar annarrar heimspeki en rökfræði
líka. Samt var hann ekki heim-
spekingur að mennt né starfi.
Hann var stærðfræðingur og há-
skólakennari í þeirri grein í Jena
í Þýzkalandi. Nú vill svo ánægju-
lega til að birzt hefur á íslenzku
það rit hans sem skipti sköpum í
heimspekisögunni. Það heitir
Undirstöður reikningslistarinn-
ar og kemur út hjá Hinu íslenzka
bókmenntafélagi. Ég held ég hafí
aldrei orðið jafn uppnuminn af
nokkru lesefni um dagana og af
fyrstu tveimur köflum þessarar
bókar þegar ég las þá í fyrsta sinn
tvítugur að aldri, ekki einu sinni
af Ljóði um unga stúlku sem hátt-
ar eftir Tómas Guðmundsson. En
ég ætla ekki að fara nánar út í þá.
Mig langar í staðinn til að reyna
að vekja almennt hugboð um
heimspeki Freges yfirleitt, og
áhrif hans á alla heimspekilega
hugsun eftir hans dag.
II
Mörg stórvirki mannsandans
eru eins og eggið sem Kólumbus
lét standa upp á endann. Þau
liggja í augum uppi þegar þau
hafa einu sinni verið unnin. Þann-
ig var heimspeki Freges. Hún var
þannig til komin að hann hafði
sem stærðfræðingur áhuga á und-
irstöðum stærðfræðilegrar hugs-
unar og þeim frumreglum sem
stærðfræðingar hlíta þegar þeir
hugsa upp setningar sínar og
sanna þær, það er að segja lögmál-
um hugsunarinnar. Þá var von
hann spyrði: hvað er hugsun? Það
vissi hann að til var heil fræði-
grein sem átti margvísleg svör við
þessari spurningu. Þessi fræði-
grein var auðvitað heimspekin.
Og hann tók að kynna sér kenn-
ingar heimspekinga um huga,
hugsun og hugmyndir. Segjum að
hugsun sé fólgin í hugmyndum.
Hvað et' þá eiginlega hugmynd?
Við því voru svörin mörg og mis-
munandi. Eitt var þeim þó sameig-
inlegt: hugmyndir eru auðvitað
huglæg fyrirbæri. Þær eiga sér
stað í huga manns.
Gott og vel. Segjum að ég biðji
lesendur mína að hugsa sér hest.
Þá hefur hver þeirra sem verða
við bóninni sína hugmynd um
hest: einhver hugsar sér hest sem
hann hataði í bernsku, annar
hugsar sér hest sem hann sá í
sjónvarpsauglýsingu í fyrrakvöld
eða las um í skáldsögu í gær og
þar fram eftir götunum. Þessar
hugmyndir eru huglægar og ein-
staklingsbundnar, breytilegar frá
manni til manns. En nú kemur
Frege til sögunnar og segir að auk
þess sem sjálfsagt sé að gera ráð
fyrir þessum huglægu hugmynd-
um um raunverulega og ímyndaða
hesta þá hljótum við að gera ráð
fyrir öðru sem er ekki huglægt
og einstaklingsbundið heldur hlut-
lægt og sameiginlegt: það er hug-
takið „hestur“. Það var í krafti
þessa sameiginlega hugtaks sem
lesandinn skildi mig þegar ég bað
hann að hugsa sér hest. Hugtakið
er það sem orðið hestur þýðir í
málinu sem við tölum. Og það er
hlutlægt og sameiginlegt eins og
málið.
Úr þessari einföldu og auðskildu
hugsun varð heil fræðigrein sem
heitir merkingarfræði. Til dæmis
um viðfangsefni hennar má nefna
greinarmun sem Frege gerði á
tveimur ólíkum þáttum í þýðingu
orðs. Við getum kallað annan
þeirra skilning og hinn merkingu.
Ef Frege hefði verið íslendingur,
eða lesið Islandsklukkuna, hefði
hann kannski tekið dæmi af
Ógöngufjalli í Kinn. Það á sér að
minnsta kosti tvö önnur heiti:
Bakrangi og Galti. Svo að Bakr-
angi og Galti þýða bæði Ógöngu-
íjall. Samt þýða orðin Bakrangi
og Galti ekki það sama. Sem virð-
ist- vera mótsögn. Við þessari
mótsögn bregzt Frege með grein-
armuninum á skilningi og mei'k-
ingu. Orðin Bakrangi og Galti
hafa sömu merkinguna, en við
leggjum hins vegar ólíkan skilning
í þau. Merkingin er fjallið sjálft
sem skartar í Kinninni. Skilning-
urinn er hins vegar allur annar:
orðið Galti skiljum við sem
„Ógönguíjall séð utan af Skjálf-
anda“, en í orðið Bakrangi leggj-
um við skilninginn „Ógöngufjall
séð frá Húsavík".
III
Þetta er aðeins ofurlítið dæmi
Gottlob Frege 1848-1925.
um viðfangsefni merkingarfræð-
innar. En úr þessari litlu fræði-
grein sem Frege lagði grundvöll-
inn að í Undirstöðum reikningslist-
arinnar og fleiri ritum hefur orð-
ið, eins og ég sagði, allt sem máli
skiptir í heimspeki 20stu aldar.
Þjóðveijinn Edmund Husserl
(1859-1938) tók merkingarfræði
Freges og gerði úr henni heil-
steypta sálarfræði vitundarlífsins
sem hann nefndi fyrirbærafræði
(á máli Husserls merkti orðið fyrir-
bæri það sem fyrir mann ber en
ekki bara það sem fyrir ber, það
er að segja vitundai'fyrirbæri). 1
kjölfar Husserls kom nemandi
hans Martin Heidegger
(1889-1976) og setti saman í riti
sínu Vist og tíð aðra mannfræði
sem snerist fremur um mannlegar
athafnir en hugsun okkar um þær
og aðra hluti. Upp úr Vist og tíð
sauð Frakkinn Jean-Paul Sai-tre
(1905-1980) sína heimspeki og
kallaði tilvistarstefnu. Á fræðum
þessara höfunda er reist það sem
heitir túlkunarfræði á okkar dög-
um. Þá er ónefnd fyrirferðarmesta
heimspekihreyfing á 20stu öld,
svonefnd rökgreiningarheimspeki
sem var í fyrstu verk hugsuða eins
og þeirra Bertrands Russel
(1872-1970) og Ludwigs Wittgen-
stein (1889-1951). Öll sú mikla
heimspeki væri óhugsandi án
Freges.
IV
Frege var stærðfræðingur og
sérgrein hans var talnafræði (eða
reikningslist). Sem slíkur átti hann
sér einn metnað í lífinu tvíþættan.
Hann vildi gera skipulega grein
fyrir eðli stærðfræðilegra sannana
sem enginn hafði gert á undan
honum, og til þess bjó hann til
nýja rökfræði. Síðan vildi hann
leiða í ljós að gervalla byggingu
talnafræðinnar mætti reisa á rök-
fræðilegum forsendum einum
saman. Árangur þessa æviverks
birti hann í tveimur stórum bind-
um sem hétu Lögmál talnafræð-
innar.
En þegar síðara bindið var í
próförk fékk hann bréf frá ungum
enskum stærðfræðingi. Sá var
Bertrand Russell, og sagði hann
í bréfinu að hann hefði uppgötvað
dulda mótsögn í hinu mikla kerfi
Freges. Með þessari einu upp-
götvun var ævistarfið hrunið til
grunna. Frege brást við þessu eins
og mörgum öðrum hefði farið:
hann gerðist þunglyndur og skrif-
aði ekki staf árum saman. Það var
ekki fyrr en í ellinni að hann lyfti
penna á nýjan leik. Hann lifði það
ekki heldur að stærðfræðileg rök-
fræði hans ryddi hinni hefðbundnu
rökfræði úr vegi. Það tók langan
tíma: í Háskóla íslands var til
dæmis ekki farið að kenna. rök-
fræði Freges í stað hinnar hefð-
bundnu fyrr en 1962. Hann lifði
það ekki að 'Husserl og Heideg-
ger, Russell og Wittgenstein yrðu
frægustu heimspekingar aldarinn-
ar. Að ævilokum tniði hann því
að hann hefði unnið allt sitt starf
til einskis, og hann fálmaði út í
óvissuna eftir hugmyndum um það
hvernig hann mundi fara að ef
hann fengi að byija upp á nýtt.