Morgunblaðið - 17.10.1989, Qupperneq 21

MORGUNBIAÐIÐ ÞRIÐJUÐAGUR 17. OKTÓBElí 1&8!)'
2£
Laborafory I4C age Calibrated age Intercepts
sample no B.P. one sigma two si^ma cal AD
Lu-1166 1100145 889 - 990 780 - 1019 910, 915, 977
Lu-1167 1190150 773 - 937 680 980 781, 789, 805, 821, 829, 839, 862
Lu-1168 1180150 775 - 940 687 - 980 782, 788, 814, 816, 833, 836, 868
Lu-1169 1150150 779 - 978 694 - 1000 889
Lu-1170 1290i50 664 - 775 640 - 866 686, 754, 757
The calibrations are made at the I4C Laboratory in
Lund by using University of Wasinéton Quaternary
Isotope Lab Radiocarbon Calibration Program 1987
rev. 1.3. and are based on ten years intervat.
1000
1100
1200
1300
BP
Fié- 19. Radiocarbon datinés from the peat section
at Mosfell versus depth. The thick line éives the
Lu-1166 1100Í45 BP
Lu-1167 1190Í50 BP
Lu-1168 1180150 BP
Lu-1169 1150Í50BP
Lu-1170 1290Í50 BP
and the thin line the ranée of
two siéma.
l4C-aldursgreiningar í og kringum landnámslagið úr mósniði frá Mosfelli í Grímsnesi, sem Margrét
Hallsdóttir birti með grein sinni í Tímanum 30. september síðastliðinn.
mótin 900, þá hefur ekkert komið
í ljós sem segir með neinni vissu
að hér sé um landnámsgosið
(Vatnaöldugosið) á íslandi að
„ ræða, heldur byggir sú tilgáta við
nánari athugun á upplýsingum
íslenskra jarðfræðinga um það að
landnámsgjóskan hafi „alllengi
verið talin frá því um 900 e. Kr.“
Þykknunarhraði jarðvegs með til-
liti til aldurs landnámslagsins geta
hvorki lesendur Mbl. né ég tekið
afstöðu til, þar sem hans er getið
með nafninu einu saman og ekki
skilgreindur frekar. Hér er ljóst
að viðmiðunin frá upphafi er árta-
lið 874 e, Kr., en það liggur óneit-
anlega nálægt ártalinu 900 e. Kr.,
sem leiðir af sér „svipaðar niður-
stöður“ þess efnis að landnáms-
gjóskan falli skömmu eftir að land-
nám hófst hér „með tilliti til“
[vissra] „ritaðra heimilda".
Hvað varðar ásakanir M. Halis
í Tímanum (30. sept.) og hennar
og Guðrúnar Larsen í Mbl. (10.
okt.) um að ég hafi bent á rangar
niðurstöður um það að hún Sé með
"C-aldursgreiningu rétt undir
landnámslaginu sem gefi aldurinn
1290 + + 50 ár fyrir nútíma, þá
fer ég þar engan veginn með rangt
mál, því ég átti að sjálfsögðu við
aldursgreininguna Lu-1170 (sbr.
3. mynd, þ.e. töflur þær er M.
Halls. birti í Tímanum 30. sept.).
Ég benti á þessa aldursgreiningu
af þeirri einföldu ástæðu að hún
liggur undir laridnámslaginu, um
það bil 1,5 sm undir laginu að því
er mér reiknast til, og að mínu
mati er það rétt undir landnáms-
laginu og annað ekki. Aldursgrein-
ingarnar Lu-1166-1169 (sbr. 2.
mynd), sem lágu við, í og yfir land-
námslaginu, bar mér engin skylda
til að tíunda nánar, enda reyni ég
ekkert að fela tilvist þeirra fyrir
lesendum ritgerðar minnar, og er
þeim reyndar í sjálfsvald sett að
kynna sér þær að vild. Fyrst þess-
ar aldursgreiningar M. Halls. eru
komnar til tals, þá vekur það óneit-
anlegaáhuga að þær liggja á 3 sm
millibili, sumar með misháar niður-
stöður í öfugu hlutfalli við stöðu
þeirra í jarðvegssniðinu, og næst-
hæsta greiningin af fimm liggur
ekki næstneðst heldur næstefst í
sniðinu á mynd jarðfræðingsins
(sjá 2. mynd). Þetta sýnir bara
hversu nauðsynlegt það er að halda
áfram að taka sýni til aldursgrein-
inga í tengslum við landnámslagið,
og vil ég í því sambandi benda á
það að manni er nú ráðið frá að
taka sýni til "C-aldursgreininga
úr gosöskunni sjálfri, þar sem talið
er að áhrifa frá eldgosinu geti
gætt í niðurstöðunum (sbr. Bruns,
M. o.fl. 1980). Þar sem enginn
ágreiningur virðist um það milli
mín og M. Halls. og G.L. að áhrifa
landnáms (meðal annars við breyt-
ingar á gróðurfari) gæti undir
iandnámsgjóskunni, þá þykir mér
týra að ég fari með alvarlegar
rangfærslur, þegar ég bendi á það
að aldursgreining á lífrænum leif-
um 1,5 sentimetrum undir (=rétt
undir) landnámslaginu sé áhuga-
verð með tilliti til aldurs landnám-
slagsins. í faggrein minni, forn-
leifafræðinni, þá reynir maður
fyrst og fremst að ná sýnum til
aldursgreininga undir fyrirbrigð-
inu sem maður vill fá fram aldrin-
um á (þ.e.a.s. terminus antequem
á fagmáli) og því þótti mér aldurs-
greiningin 1290 + + 50 ár 1,5 sm
undir landnámslaginu í ritgerð M.
Halls. frá 1987 vera allrar athygli
verð, en þessi aldursgreining liggur
óneitanlega á sama tímatalsbili og
sumar háar aldursgreiningar úr
Heijólfsdal (sjá 3. og 4. mynd) og
skýrir það hina hárréttu tilvísan
mína í ritgerð M. Halls. Þar sem
gróðurfarsbreytinga vegna land-
náms verður vart undir landnám-
slaginu og greinilegt mannvistar-
lag liggur einnig undir landnám-
slaginu í Heijólfsdal (sjá 1. mynd),
þá eru sýni þaðan (þ.e.a.s. undir
laginu) marktækust ef við viljum
fá fram aldrinum á upphafi land-
náms og áreiðanleika nafngiftar-
innar landnámslag eða landnáms-
gjóska.
Hvað var brennt og
hvenær?
Jarðfræðingarnir M. Halls. og
G.L. eru með ýmsar vangaveltur
varðandi uppruna aldursgreindra
birkikola úr Heijólfsdal. Maður
skyldi ætla af skrifum þeirra að
ég álíti að Heijólfsdalsbúar hafi
teygt sig eftir birki til eldsneytis
nánast á bæjarhlaðinu í Heijólfs-
dal. Það er ítrekað tekið fram í
ritgerð minni að birki hafi ekki
vaxið í Eyjum eftir að landnám
manna hófst þar, og er í því sam-
bandi meðal annars vitnað til fijó-
greininga M. Halls.
Þó svo aldursgreindu birkiviðar-
kolin hafi fundist innan um kol úr
barrtijám )sem annað hvort eru
úr rekaviði eða aflögðum viði á
bænum), þá get ég ekki séð að það
útiioki að Heijólfsdalsbúar hafi
annað hvort höndlað til sín eldivið
frá fastalandinu eða jafnvel farið
þangað sjálfir og gert til kola. Eins
og M. Halls. bendir sjálf á í fijó-
greiningum sínum úr Eyjum (sjá
M. Halls. 1984:54), þá var senni-
lega aldrei um almennilegan elds-
neytismó að ræða á Heimaey, og
því tel ég ennþá líklegra að Her-
jólfsdalsbúar og aðrir Eyjamenn
hafi sótt birkikol til fastalandsins,
svo lengi sem gnótt var af birki.
Þeir sem þekkja til sjóferða milli
Eyja og iands frá árum áður vita
hversu hættulegt það var að flytja
mó eða torfþökur í opnum bátum,
enda mikil sjósiys rakin til flutn-
inga á slíkum farmi. Birkikol voru
því ákjósanlegri að öllu leyti og
auk þess eðlislétt í sjálfu sér, enda
ekki farið að þrengja að birkiskóg-
inum á fastalandinu á þeim tímum
sem hér um ræðir, eins og seinna
varð.
Heijólfsdalsbúar hafa að öllum
líkindum haldið til haga þeim reka-
viðardrumbum (úr barrtijám) er
þeir náðu í, en ég efa stórlega að
þeir hafi gefið sér tíma til að ganga
strendur Heimaeyjar reglulega til
að tína tilfallandi birkisprek, þó svo
M. Halls. og G.L. finnist það ofur
eðlilegt og finnist það auk þess
„erfitt“ að ég skuli ekki vera sam-
mála þeim í þessum efnum, eins
og ýmsu fleiru. Hvað fnausktalið
varðar, þá er vitað að birkifnausk
eyðist tiltölulga hratt í skógi og
auk þess nær birki yfirleitt ekki
háum eiginaldri, hvað þá heldur
tijágreinar, sem iðulega voru not-
aðar til kolagerðar. En þó svo eig-
inaldur birkisins væri 100 ár, þá
myndi það tii dæmis gefa sama
"C-aldui' á bilinu 774-874 e.Kr.
(sbr. tijáhringatímatalskúrfuna)
eins og ráðgjafar mínir og sérfræð-
ingar í geislakolsmálum hafa rétti-
lega bent á.
Herjólfsdalsrannsóknir og
landnám sem landnám
Við lestur greinar þeirra M.
Halls. og G.L. mætti ætla að ég
gerði ekki grein fyrir því hvar við-
arkolssýnin voru tekin, sem "C-
aldursgreind voru úr byggðinni í
Heijólfsdal, og vil ég í því sam-
bandi benda á sérstakan kafla í
ritgerð minni (4.3.1), þar sem gerð
er grein fyrir því hvað var brennt
og hvenær. Ég vil að gefnu tilefni
birta hér "C aldursgreiningarnar
úr bæjarhólnum og byggðinni í
Heijólfsdal, ekki síst til að kynna
þær hinum almenna lesanda. Eins
og sjá má eru 6 af 8 aldursgrein-
ingum eldri en 874 sé tekið mið
af 68% líkum á dreifingu á árum
e.Kr. og þar af eru þijár örugglega
eldri en 874 sé tekið til allra hugs-
anlegra dreifingarþátta í niður-
stöðunum (sjá 4. mynd, þar sem
gráu fletirnir standa fyrir 68% eða
1 q=sigma). Aldursgreiningarnar
U-2660-2661 (U=sýni aldurs-
greind við Uppsalaháskóla) og eins
U-2663 gefa út frá 68% iíkinda-
dreifingu niðurstöður sem ná aftur
á 7. öld.
Þar sem landnámsgjóska (=LAL
í jarðvegssniðinu frá bæjarhólnum
í Heijólfsdal, sjá 1. mynd) fannst
neðarlega í mannsvistarlag-
inu/byggðarlaginu í Heijólfsdal,
þá tel ég að landnámsgjóskan geti
hafa fallið í kringum 700 e.Kr. eða
allt að 200 árum fyrr en talið iief-
ur verið, þar sem hæstu aldurs-
greiningarnar úr byggðinni virðst
ná aftur á miðja 7. öld (sjá 4.
mynd). Auðvitað getur verið að
áframhaldandi rannsóknir leiði í
ljós að landnámsgjóskan hafi fallið
eitthvað fyrr eða seinna en ég hef
lagt til, en ég tei útilokað í ljósi
Heijólfsdalsrannsókna að hún hafi
fallið svo seint sem á árbilinu
850-900 e.Kr. Hingað til hafa
flestir þeir sem vinna við fornleifa-
uppgröft hér á landi tekið gildar
tímasetningar jarðfræðinga á hin-
um ýmsu gjóskulögum, án þess að
leggja sig neitt eftir því að skoða
hvort niðurstöður uppgraftarins
gefi kannski eitthvað allt annað til
kynna. Þegar um upphaf landnáms
hefur verið að ræða þá hefur nán-
ast verið gengið að því vísu að
landámið hefjist með hefðbundnu
landnámi Ingólfs árið 874, sam-
kvæmt rituðum miðaldaheimildum,
þrátt fyrir að sömu heimildir segi
að papar hafi búið hér fyrst. Niður-
stöður fornleifarannsóknanna í
Heijólfsdal sýna það að hér bjuggu
norrænir menn allt aftur á 7. öld
og sömu rannsóknir benda einnig
til þess að landnámsgjóskan sé
eldri en frá seinni hluta 9. aldar.
Að lokum vil ég benda á það
að M. Halls. og G.L. geta ekki
útilokað 1'C-aldursgreiningar þær
sem tengjast byggðinni í Heijólfs-
dal og eins byggðinni í miðbæ
Reykjavíkur, einungis af því þæ'
samræmast ekki aldursgreiningum
þeim sem þær telja marktækar í
kringum landnámslagið og þar
með fyrsta landnám. Það skiptir
ekki sköpum hvort fleiri eða færri
skipa sér í hóp M. Halls. og G.L.
eins og þær láta í veðri vaka, held-
ur skiptir öllu máli að haldið verði
áfram rannóknum á upphafi land-
náms og þar með áreiðanleika
nafngiftanna landnámsgjóska og
landnámsiag.
Til að svo geti orðið tel ég að
stórauka þurfi fornleifarannsóknir
hér á landi. I öllum siðmenntuðum
löndum er fornleifafræðin talin
lykillinn að forsögu þjóðanna sem
í löndunum búa, enda benda niður-
stöður Heijólfsdalsrannsókna til
þess að ísland sé engin undantekn-
ing í þeim efnum, þrátt fyrir merk
miðaldant og mikið tal um forna
frægð. Ég tel það orðið löngu tíma-
bært að fornleifafræðin sem fræði-
grein eignist verðugan bakhjarl hér
á landi, líkt og sjálfsagt þykir í
þeim löndum sem við viljum gjarn-
an kenna okkur við.
Höfundur er fornleifafræðingur.
Heimildir sem tengjast mínum skrifum:
Bruns, M. o.fl. 1980. Regional source of
volcanic carbon dioxite and their influence
on "C content of present-day material.
Radiocarbon 22:2. New Haven.
Guðrún Larsen. 1984. Gjóskurannsóknir
vegna forleifauppgraftrar í Heijólfsdal,
Vestmannaeyjum. Noiræna
eldfjallastöðin 8402. Reykjavík.
Margrét Hallsdóttir. 1984. Fijógreining
tveggja jarðvegssniða á Heimaey. Árbók
hins íslenzka fornleifafélags 1983.
Reykjavík.
Margrét Hallsdóttir. 1987. Pollen
analytical studies of human influence in
vegetation in relation to the Landnám
tephra layer in southwest Iceland.
Lundqua Thesis 18. Lund.
Margrét Hermannsdóttir. 1986.
Merovingertida bosáttning pá Island.
Viking 1985/1986. Oslo.
Margrét Hernianns-Auðardóttir. 1989.
Islands tidiga bosáttning. Studier med
utgángspunkt í
merovingertida-vikingatida
gárdslámningar i Heijólfsdalur,
Vestamannaeyjar, Island. Studia
Aivhaeologica Universitatis Umensins 1.
Umeá.