Morgunblaðið - 30.11.1989, Blaðsíða 40

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 30. NÓVEMBER 1989
40
Minning:
Jónína M. Guðjónsdóttir
fv. formaður Framsóknar
Fædd 2. ágúst 1899
Dáin 24. nóvember 1989
Þrátt fyrir hækkandi meðaialdur
fólks almennt, fer þeim nú óðum
fækkandi, sem fæddust um og eftir
aldamótin síðustu.
Um aldamótakynslóðina verður
vart sagt „að mulið hafi verið und-
ir hana“. Sú kynslóð varð sjálf að
ryðja hina grýttu braut, „götuna
fram eftir veg“. Vegurinn til bættra
lífskjara var hvorki sléttur né auð-
farinn. í orðsins fyllstu merkingu
var sú braut vart sjáanleg. í þeim
efnum varð að byrja á byijuninni
og mikið lá við að grunnurinn væri
réttilega fundinn. Allt framhald og
öll framtíðarsýn var undir því kom-
in að fyrstu skrefín væru rétt stigin.
I þessum hópi aldamótakynslóð-
arinnar var sú forystukona félags-
legra umbóta í landinu, sem hér er
kvödd.
Jónína Margrét Guðjónsdóttir
var fædd á Maríubakka, Hörgslandi
á Síðu í Skaftafellssýslu, 2. ágúst
1899, dóttir hjónanna Guðrúnar
Guðmundsdóttur og Guðjóns Bene-
diktssonar. Faðir Jónu lést þegar
hún var 2ja ára gömul, en 9 ára
futtist hún með móður sinni og
systkinum til Reykjavíkur. Það
kann að virðast umhugsunarefni
fyrir fólk sem er örlagatrúar, að
fyrsta heimilið, sem Jóna gistir hér
í Reykjavík, var heimili Jóhönnu
Egilsdóttur, en heimatún þeirra
lágu saman austur í Skaftafells-
sýslu.
Hvoruga þeirra mun hafa grunað
að í hönd færi áratuga langt sam-
starf á vettvangi verkaiýðs og þjóð-
málabaráttu. Sú varð þó raunin.
Á unglingsárum gekk Jóna til
almennra starfa íslenskra verka-
kvenna við fiskverkun á hinum
ýmsu fískverkunarstöðum í
Reykjavík, en lengst starfaði hún í
Defensorsstöðinni.
Jóna var því ekki gömul, þegar
hún skipaði sér í sveit verkakvenna,
sem þá höfðu myndað Verka-
kvennafélagið Framsókn, undir for-
ystu Jónínu Jónatansdóttur, eins
af merkustu frumkvöðlum íslenskr-
ar verkalýðshreyfingar.
Undirritaður heyrði Jónu m.a.
eitt sinn skýra frá þátttöku sinni í
fyrstu 1. maí kröfugöngunni 1923
og þeim móttökum, sem göngufólk-
ið þá fékk, og takmörkuðum skiln-
ingi var að mæta.
Verkakvennafélagið Framsókn
hafði að sjálfsögðu kjaramálin efst
á sinni málefnaskrá, en jafnframt
og ekki síður, voru jafnréttislögmál-
in í öndvegi, því að ójafnréttið í
kjaramálunum brann hvergi eins
umbúðalaust meðal vinnandi fólks,
eins og hjá verkakonum.
Jóna þreyttist ekki á því að segja
frá dæmum um að konur hefðu á
fiskreitnum haldið á sömu fisk-
börunum á móti karlmönnum, —
borið sömu byrðamar, en við launa-
greiðslur að loknu verki ekki verið
hálfdrættingar. Þetta hróplega
ranglæti og misrétti birtist ekki
aðeins í launagreiðslunum einum,
heldur einnig í almennt niðurlægj-
andi framkomu við konur.
Hér er e.t.v. að leita höfuðástæð-
unnar fyrir því, að konur sáu sig
knúnar til að stofna sérstök verka-
lýðsfélög. Sérstaða kvenna í launa-
og kjaramálum var á þessum árum
öllum svo augljós, sem verða má,
og ef vilji var, að kynna sér stað-
reyndir. Þrautseigjan og eljan í
verkakvennafélaginu í þessari
mannréttindabaráttu íslenskra al-
þýðukvenna mun hæst gnæfa í sögu
þessa tímabils í árdögum aldarinn-
ar. í þessari oft vonlitlu baráttu
stóð Jóna Guðjónsdóttir í fylkingar-
bijósti um hálfrar aldar skeið.
Þegar, er Jónína Jónatansdóttir
lét af formennsku verkakvennafé-
lagsins, tók hin kunna valkytja al-
þýðusamtakanna, Jóhanna Egils-
dóttir, við forystu, en við hlið sér
sem varaformann valdi hún Jónu
Guðjónsdóttur.
Þetta samstarf þeirra Jóhönnu
og Jónu varði samfleytt í 28 ár, þar
til Jóhanna kaus að hætta, og var
Jóna þá valin formaður félagsins í
hennar stað, og gegndi því starfi í
12 ár.
Þessum trúnaðarstörfum gegndi
Jóna af trúmennsku og festu og
skörungsskap, eins og öðrum verk-
um.
Þegar líða tók á starfsdag Jónu
Guðjónsdóttur, en félagsstörfin
kröfðust enn krafta hennar, tók hún
til starfa hjá Vinnumiðlunarskrif-
stofu borgarinnar og síðar hjá
Tryggingastofnun ríkisins, en þar
vann hún svo lengi sem starfsaldur
opinberra starfsmanna leyfði.
Jóna Guðjónsdóttir var glæsileg
kona ásýndum, fasmikil og röskleg
í framgöngu allri. Ekki dró það úr
glæsimennsku Jónu, að hún gekk
til allra daglegra starfa sinna á
íslenskum búningi. í fjölmenni
velktist enginn í vafa um hver var
á ferð, þar sem Jóna fór.
Á gleðistundum var hún glöðust
allra, en sveigðust umræður að
baráttu lítilmagnans varð hún al-
vörugefin og hleypti þá brúnum til
áherslu orða sinna. Að hennar mati
var sú barátta ekki til umræðu á
gleði- og skemmtistund.
Auk forystuhlutverks í verka-
lýðshreyfingunni og Alþýðuflokkn-
um, átti Jóna sæti í ýmsum ráðum
og nefndum á vegum heildarsam-
takanna. Hun varð m.a. fyrsta kon-
an, sem tók sæti í bankaráði Al-
þýðubankans, við stofnun hans.
Þeim, sem þessar línur ritar, var
vel kunnugt um ófáar ferðir Jónu
á heimili þeirra, er áttu við tíma-
bundna eða langvarandi erfiðleika
að etja, þeim sem í hlut áttu, til
styrktar og hjálpar. Þessar hjálpar-
ferðir Jónu voru farnar í kyrrþey
og voru ekki til umræðu við aðra
en þá, sem málin varðaði.
Á þennan hátt kaus Jóna m.a.
að þjóna sínum hugsjónum í einka-
lífi. Allir, sem við erfiðleika áttu
að stríða, voru henni viðkomandi.
Jóna Guðjónsdóttir giftist aldrei
og eignaðist heldur ekki afkomend-
ur, í venjulegri merkingu. Væri
hinsvegar hægt að hjálpa eða greiða
götu einhvers, sem í erfiðleikum
átti, þá voru hinir sömu óðara orðn-
ir hennar nánustu.
Jóna Guðjóns, eins og hún var
kölluð í vinahópi, safnaði ekki á
langri ævi neinum veraldarauði, og
sem þversögn þeirrar hugsunar,
sagði hún oft í gamantón: „Mig
vantar allt, nema peninga." Henni
var tamara að gefa en þiggja.
Um áratuga skeið var Jóna heim-
ilisföst hjá Guðrúnu Halldórsdóttur
frá Sæmundarhlíð og eiginmanni
hennar, Guðmundi Halldórssyni,
togarastýrimanni.
Eftir lát þeirra hjóna hélt Jóna
heimili í 22 ár með Þórunni Valde-
marsdóttur í Sigtúni 27 í Reykjavík.
'Þegar Jóna hafði setið í stjórn
Verkakvennafélagsins Framsóknar
í 40 ár, og óskaði eftir að verða
leyst frá störfum, tók Þórunn við
formennskunni.
Árið 1983 óskaði Jóna eftir vist
á Hrafnistu í Hafnarfirði, og dvald-
istþartil æviloka, 24. nóvembersl.
Löngum og merkum ferli ís-
lenskrar alþýðukonu er lokið, —
konu, sem aldrei brast þor eða kjark
í baráttunni fyrir betra og bjartara
mannlífi, — konu, sem aldrei hlífði
sjálfri sér í baráttu fyrir aðra.
Útför Jónu verður gerð frá Víði-
staðakirkju í Hafnarfirði í dag
fimmtudag kl. 13.30.
Eggert G. Þorsteinsson
Bergmann S. Þormóðs-
son, Isafírði-Minning
Ágætur vinur, Bergmann Sigurð-
ur Þormóðsson, lést í Landspítal-
anum að kvöldi mánudags 20. nóv.
sl.
Með honum er genginn minnis-
stæður persónuleiki, sem margir
minnast með söknuði.
Bergmann fæddist í Neskaupstað
28. júní árið 1916, foreldrar hans
voru Soffía Guðmundsdóttir og
Þormóður Sveinsson.
Strax á fyrsta ári bar hann að
landi í örmum móður sinnar á Tyrð-
ilmýri á Snæfjallaströnd, Norður-
ísafjarðarsýslu. Þar hafði móðir
hans vistað sig til skamms tíma.
Einstæðar mæður voru þá sem oft
fyrr og síðar upp á náð annarra
komnar og áttu ekki margra kosta
völ til þess að sjá sér farborða.
Dvöl Bergmanns varð þó lengri á
Tyrðilmýri en móðurinnar, því þar
var hvítvoðungnum tekið opnum
örmum og átti hann eftir að dvelja
þar öll árin þar til unglingurinn
hafði náð fullum þroska.
Fósturforeldrar Bergmanns voru
hjónin Elísabet Hreggviðsdóttir og
Elías Borgarsson er lengi bjuggu á
Tyrðilmýri, þau reyndust honum
sem bestu foreldrar og mat Berg-
mann það að verðleikum og reyndi
að launa uppeldið á þann hátt sem
hann best gat.
Á uppvaxtarárum Bergmanns
var Snæfjallaströnd öll í byggð og
lifði hver þar sáttur við sitt hlut-
skipti. Lífsbaráttan var að vísu hörð
og lífsviðurværið sótt eftir því sem
hægt var til sjávar og landbúnaðar.
Þó mun sjávaraflinn víða hafa verið
burðarásinn undir lífsafkomunni,
því landnytjar voru takmarkaðar
og þá oft einungis til heimilisnotk-
unar. Bergmann ólst því upp við
þær aðstæður að snemma þurfti
að taka til hendinni og létta undir
við heimiiisstörfin til lands og sjáv-
ar.
Á þeim árum var oft góður afli
í ísafjarðardjúpi og stutt að sækja,
höfðu bændur og búalið því oft
drjúgar tekjur af sjávarafla.
Blómlegasta verstöðin í inndjúp-
inu var í Ogurnesi og voru oft gebð-
ir þar út margir bátar frá vori til
hausts. Árið 1925 eru íbúar í Ögur-
nesi taldir vera 44 en byggð lagðist
þar af um eða uppúr 1945 samfara
breyttum þjóðlífsháttum ög þverr-
andi sjávarafla í inndjúpinu.
Bergmann fór til sjóróðra í Ögur-
nesi þrettán ára gamall og var þar
í skiprúmi hjá Páli Borgarssyni
bróður fósturföður síns. Þetta voru
fyrstu kynni Bergmanns af ver-
búðalífinu við Djúp eins og það
tíðkaðist á fyrri hluta þessarar ald-
ar. Fleytan var smá og afköstin háð
getu hvers einstaklings og sam-
vinnu áhafnarinnar.
Það er ekki ólíklegt að hjá ungl-
ingnum hafi þá vaknað áhugi á því
að verða virkari þátttakandi í þess-
ari baráttu, enda kom það í ljós
síðar. Strax og Bergmann hafði
aldur til aflaði hann sér menntunar
til þess að mega gegna starfi vél-
stjóra á fískibátum. Undirritaður
var samtíma honum á vélstjóranám-
skeiði sem haldið var á ísafirði.
Það kom fljótt í Ijós að Berg-
mann var gæddur hæfileikum til
þess að verða góður vélstjóri. Hann
hafði til að bera athygli og næma
tilfinningu fyrir því hvernig þessu
starfi yrði best gegnt. Þegar hann
hafði tekið að sér vélstjórastarf
komu þessir eiginleikar í ljós.
Snyrtimennska og útsjónarsemi á
öllum sviðum sat ávallt í fyrirrúmi
hjá honum. Bergmann aflaði sér
einnig réttinda til skipstjórnar á
smærri skipum. Hann hafði
snemma hug á því að gerast virkur
þátttakandi í atvinnulífinu með því
að stofna til eigin útgerðar, því
réðst hann í það að kaupa lítinn
vélbát og hóf róðra í ísafjarðar-
djúpi. Þessi útgerð reyndist honum
farsæl og hélt hann sig að því í
nokkur ár meðan aðstæður leyfðu,
þó kom að því að hann leitaði á
önnur mið.
Árið 1943 réðst hann sem vél-
stjóri á mb. Jódísi frá ísafirði til
Pálma Sveinssonar, skipstjóra.
Þeirra samvinna átti eftir að vara
nokkur ár, fyrst á Isafirði og síðar
á Akranesi þegar Pálmi gerðist
skipstjóri há útgerð Haraldar Böðv-
arssonar & Co.
Það var vélbáturinn Ver, happa-
fleyta í eigu Haraldar, sem þeir
Pálmi og Bergmann voru fyrst á.
Síðar voru þeir á bát sem bar nafn-
ið Fram og var í eigu sama fyrir-
tækis. Það fór alla tíð vel á með
þeim félögum Pálma og Bergmanni
og kunni hvor um sig að meta
hæfileika hins og fór þar saman
farsæl skipstjórn Pálma og rík
ábyrgðartilfinning fyrir þeim skyld-
um sem .fylgdu starfi vélstjórans.
Bergmann hugsaði nú til þess
er frá var horfið er hann hætti
smábátaútgerðinni og hugðist taka
þráðinn upp að nýju og þá í stærra
mæli.
Vélbáturinn Ver var enn í eigu
Haraldar Böðvarssonar en hafði
verið lagður til hliðar, þar sem hann
þótti of lítill til útgerðar á Akra-
nesi. Það lá í-!oftinu að Haraldur
vildi ógjarnan ráðstafa bátnum til
hvers sem var. Hann mun hafa átt
kærar minningar tengdar skipinu
og síður viljað vita til þess að það
færi í hendnr einhvers, sem ekki
sýndi því viðeigandi sóma.
Ég hef það fyrir satt að þegar
Bergmann vakti máls í því við Har-
ald Böðvarsson að hann hefði hug
á því að fá Ver keyptan þá hafi
Haraldur tekið því líklega og má
það vera ljós vottur þess að hann
hafi haft þau kynni af Bergmanni
eftir veru hans hjá útgerðinni að
að hann treysti honum fyrir því að
fara vel með bátinn og láta hann
ekki fá það útlit sem væri honum
ósamboðið. Kaupin voru gerð og
mun seljandinn ekki hafa verið
ósanngjarn á . kaupverð eða
greiðsluskilmála.
Þegar hér var komið gerðist Jón
Egilsson sameignarmaður" Berg-
manns og hafði með hendi vélgæsl-
una. Þetta var árið 1949 og átti
samvinna þeirra félaganna eftir að
standa um langan tíma. Ver var
gerður út af þeim félögum og síðar
Bergmanni einum til ársins 1975
Við andlát Jónu Guðjóns þyrlast
upp ótal minningar, sumar djúpt
úr bamsminninu, aðrar nýrri en
allar litaðar af þeim ferskleika og
hlýju, sem Jóna bar með sér. Við
systkinin í heimsókn hjá Jónu á
„Vinnumel", sem mun hafa verið
vinnumiðlunarskrifstofan gamla; í
kröfugöngu 1. maí með Jónu undir
fána Verkakvennafélagsins Fram-
sóknar, Jóna í peysufötum eins og
alltaf á þeim árum; heimsóknirnar,
gjafir og rausn þó að efnin væru
oft naum; frásagnir Jónu af vinnu
verkakvennanna á fiskreitum fyrstu
áratugi aldarinnar; sögur úr verka-
lýðsbaráttunni; lýsing á lífi hinna
fátæku bændafjölskyldna, sem
reyttu sér lífsbjörg í heiðakotunum;
ferðalög um óbyggðir landsins í
hópi nokkurra vinkvenna löngu áð-
ur en þannig flakk komst í tísku;
samræður á rúmstokki hennar
síðustu árin, þegar maður kom til
þess að stappa í hana stálinu, að
því að maður hélt, en fór svo ríkari
til baka. Og svona má lengi telja.
Jónína Margrét Guðjónsdóttir
lést á Hrafnistu í Hafnarfirði 24.
nóvember sl. Með Jónu er genginn
náinn vinur okkar, sem sameinaði
það allt í senn að vera skemmtileg-
ur félagi og fræðari; lifandi dæmi
um hinar öru breytingar á þjóð-
háttum hér á landi á þessari öld,
fulltrúi gamla bændasamfélagsins,
sem var hér við lýði að mestu
óbreytt frá landnámsöld, um leið
og hún var einn af brautryðjendum
hins nýja tíma. Með fordæmi sínu
sýndi hún okkur hversu mikilvægur
baráttuvilji og samtakamáttur voru
alþýðu þessa lands, og eins á hvem
hátt einstaklingurinn gat, þrátt fyr-
ir erfiðar aðstæður í uppvexti, brot-
ist áfram til áhrifa, landi og þjóð
til gagns.
Jóna fæddist í Seli í Skaftafelli
2. ágúst 1899 og ólst þar upp fyrstu
æviárin hjá foreldrum og bróður.
Veikindi komu upp á heimilinu og
urðu foreldrar Jónu að bregða búi.
Fór Jóna með móður sinni til
Reykjavíkur 9 ára gömul. Eins og
flestir unglingar á þeim tíma fór
Jóna fljótt að vinna fyrir sér, á físk-
reitum og við ýmis önnur verka-
kvennastörf. Það féll ekki að skap-
lyndi hennar að láta grýlu fátæktar
og stéttaskiptingar kúga sig, og
er aldurinn sagði til sín og draga
varð fleyið í naust.
Ég hygg að þeir félagar hafi
ekki stofnað til útgerðarinnar með
digra sjóði og því mátt hafa það
að Ieiðarljósi að gæta ýtmstu hag-
kvæmni í rekstriniTm, samvinna
þeirra var mjög góð og þeir vora
sérstaklega samhentir um að rekst-
urinn gengi áfallalaust.
Þegar gamla Ver var lagt festi
Bergmann kaup á öðram bát sem
ber sama nafn og gerði hann út enn
er kallið kom.
Bergmann var einstaklega nat-
inn við útgerðina þar var hugur
hans alla daga hvort sem var á sjó
eða landi. Hann gerði ávallt mestar
kröfur til eigin persónu og hlífði sér
hvergi við störfin, var og mjög vel
látinn af öllum sem hann átti sam-
leið með. Hann var einstaklega at-
hugull varðandi allt er laut að sjó-
sókn, var hann ávallt aflasæll og
var þá sama hvert veiðarfærið var,
sem i sjó var látið. Það var háttur
hans að fara að öllu með gætni og
gefast ekki upp fyrr en fullreynt
var um árangur.
Skipstjórnarferill Bergmanns var
orðinn æðilangur eða um 40 ár.
Heilsufarið var ekki nógu gott hin
síðari árin en áfram var samt hald-
ið meðan nokkur var kostur.
Eftirlifandi eiginkona Berg-
manns er Kristjana Ólafsdóttir, þau
hafa allan sinn búskap átt heimili
á ísafrrði, en brúðkaup þeirra stóð
4. júní 1950. Þau hafa stutt hvort
annað alla tíð og átt góða sambúð.
Börnin urðu þrjú, tvær dætur og
einn sonur. Soffía Emelía, gift Ein-
ari Jónssyni, Ólöf Sigrún, gift Guð-
jóni K. Harðarsyni, og sonurinn
Elías. Barnabörnin eru nú orðin sjö
og voru þau afanum mikill ánægju-
auki.
Einlægar samúðarkveðjur eru
sendar aðstandendum um leið og
tryggur vinur er kært kvaddur.
Guðmundur Guðmundsson