Morgunblaðið - 20.12.1989, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 20, DESEMBER 1989
15
Prófessorínn
og málfrelsið
eftirJón Steinar
Gunnlaugsson
Athyglisvert viðtal við Sigurð
Líndal lagaprófessor var flutt í
síðustu viku í síðdegisþætti í Ríkisút-
varpinu. Sagði hanr. þar, að ég ætti
ekki að segja opinberlega skoðun
mína á dóminum í máli Magnúsar
Thoroddsen, þar sem ég hefði verið
málfiytjandi í málinu. Gekk hann
raunar svo langt að telja, að fjöl-
miðlar ættu að leitast við að koma
í veg fyrir að skoðanir mínar á dóms-
forsendunum næðu eyrum almenn-
ings. Síðdegismönnum útvarps þótti
svo mikið til boðskaparins koma að
viðtalið var endurfiutt sl. sunnudag.
Rétt er að rifja uþp að hér talaði
einn af stofnendum svonefnds „Mál-
frelsissjóðs" en það var sjóður sem
nokkrir borgarar stofnuðu árið 1977
eftir að Hæstiréttur hafði felit dóma
í nokkrum meiðyrðamálum, sem risu
í kjölfar undirskriftasöfnunar,
kenndrar við „Varið land“. Þá taldi
Sigurður mikið á síg leggjandi til
að tryggja að meiðyrðalöggjöfin,
eins og Hæstiréttur hafði túlkað
hana, yrði ekki tii þess að letja menn
við að taka þátt í umræðum „um
mál sem hafa almenna samfélags-
lega eða menningarlega skírskotun"
svo notað sé orðalag stofnenda „Mál-
frelsissjóðs".
í blaðadeilu sem reis af stofnun
þessa sjóðs sagði Sigurður Líndai
m.a.: „Annars verður ekki séð, að
þörf sé á að bollaleggja frekar um
þetta, hvort heimilt sé að gagnrýna
dóma eða andæfa þeim á annan
hátt. Þetta hafa bæði lærðir og leik-
ir leyft sér um langan aldur, þar á
meðal háskólakennarar og aðrir
fræðimenn." Ennfremur sagði Sig-
urður: „En þrátt fyrir þetta getur
það ekki verið neitt álitamál, hvort
almennt sé heimiit að gagnrýna eða
andæfa dómum í því skyni að ýta
undir stefnubreytingu, heldur það
eitt, hvemig eigi að standa að slíkri
gagnrýni eða andófi." í framhaldinu
taldi prófessorinn margs konar að-
ferðir heimilar „en valdbeitingu eða
ofbeldi ber þó jafnan að hafna til
framdráttar málstað nema nauður
reki til“. Þetta voru þær takmarkan-
ír á málfrelsi sem Sigurður taldi á
þessum tíma einar þess virði að geta
um þær, þ.e. að beita ekki ofbeldi
nema í nauður ræki. (Sjá Vísi 20.
desember 1977.)
Ég verð að játa, að því fer mjög
fjarri, að ég deili með Sigurði því
lífsviðhorfi, sðm hann nú hefur til-
einkað sér, að koma beri i veg fyrir
að einhveijir tilteknir menn tjái sig
opinberlega um þjóðfélagsleg mál-
efni fyrir þá sök eina, að því er virð-
ist, að þeir hafi skoðun á þeim. Ég
hef sjálfur þá skoðun, að opinberar
umræður um niðurstöður og for-
sendur dóma séu af hinu góða, eink-
um þegar um ræðir hin þýðingar-
mestu dómsmál. Skal hér minnt á
að mál Magnúsar Thoroddsen var
mjög sérstakt að því leyti að fjöl-
miðlar höfðu fylgst náið með rekstri
þess frá upphafi til enda og þar
reyndi á mjög þýðingarmikil lagaat-
riði. Allir borgarar sem þess óska
eiga rétt á að tjá sig um dóma, hvort
sem það eru málflutningsmenn eða
aðrir. Frjálsar umræður geta aldrei
einkennst af því að einhveijir menn
séu útilokaðir frá þátttöku í þeim,
t.d. á þeim forsendum að þeir hafi
skoðun á því, sem þeir eru að tala
um. Fijálsar umræður einkennast
þvert á móti af því að ólíkar skoðan-
ir mætist og hafa þá' allir rétt á að
tjá sig. Ef málflutningsmaður í
dómsmáli gagnrýnir forsendur dóms
er hann ekkert að dyljast. Allir sem
á hlýða vita þá að hann hefur ekki
hlutlausa stöðu og meta gagnrýnina
í því ljósi. Slík gagnrýni verður þvf
aðeins áhrifamikil að fyrir henni séu
sterk rök.
Vinnubrögð dómstóla við að kom-
ast að dómsniðurstöðum varða afar
mikilvægt þjóðfélagsmál. Það er
grundvallaratriði sem snýr að öllum
borgurum að dómstóiar beiti hlut-
iausum lagamælikvarða. Og dómur
sem slíkum mælikvarða beitir þann-
ig að það komi fram í skrifuðum
forsendum talar alveg fyrir sig sjálf-
ur. Gagnrýni á slíkar dómsforsendur
verður innantóm og einskis nýt.
Ef forsendur fyrir dómsniðurstöðu
eru .á hinn bóginn veikar og þar
skortir allan viðhlítandi rökstuðning
liggja þær flatar fyrir gagnrýni. I
slíkum tilfellum eru oftast ekki önn-
Jón Steinar Gunnlaugsson
„Ég er sjálfiir þeirrar
skoðunar að verulega
skorti á umræður á Is-
landi um dómsstörfin.
Ég held að á þessu þýð-
ingarmikla málasviði
gildi ekkert önnur lög-
mál en á öðrum sviðum
þjóðfélagsmála, frjálsar
óheftar umræður eru
af hinu góða.“
ur ráð tiltæk gegn gagnrýninni, en
að reyna að þagga hana niður. Það
er raunar einmitt í þessum tiivikum
sem mest þörf er á gagnrýni. Þann-
ig og aðeins þannig er einhver von
til þess að vinnubrögð iagist. Það
hefur komið í ljós á Islandi að afar
óvönduðum vinnubrögðum virðist
alltof oft beitt við dómsýsluna. Að
sjálfsögðu eigum við sem við þetta
vinnum þess kost að þegja bara
þunnu hljóði. Við getum sagt sem
svo að okkur komi ekkert við eftir
hvaða aðferðum niðurstöður eru
fengnar svo lengi sem það heita
dómstólar sem komast að þeim.
Þessi aðferð hefur að mínu mati allt-
of lengi tíðkast hjá íslenskum lög-
fræðingum. Hún er auðveld og þægi-
leg vegna þess að með opinberri
gagnrýni eru þeir að útsetja sig fyr-
ir alls kyns „óþörf“ óþægindi í okkar
litla návígisþjóðfélagi. Það getur líka
vel verið að þessi þagnarvöm fyrir
dómstóla komi sér „vel“ fyrir þá, á
þann hátt að almenningur haldi að
þetta sé allt í lagi, a.m.k. þangað
til menn þurfa að prófa kerfið á sjálf-
um sér.
Ég er sjálfur þeirrar skoðunar að
verulega skorti á umræður á Islandi
um dómsstörfin. Ég held að á þessu
þýðingarmíkla málasviði gildi ekkert
önnur lögmál en á öðrum sviðum
þjóðfélagsmála, fijálsar óheftar um-
ræður eru af hinu góða. Þær eru til
þess fallnar að þeir sem þessum
störfum sinna vandi þau betur og
verði trúrri þeirri óvægnu fræði-
mennsku sem t.d. leyfir engar mú-
gæsingar eða óeðlilega gæslu á ríkis-
hagsmunum.
Ég hef orðið var við að gagnrýni
mín á forsendur meiri hluta Hæsta-
réttar í máli Magnúsar Thoroddsen
hefur vakið upp mikil viðbrögð. Mik-
ill fjöldi lögfræðinga hefur tjáð mér
að þeir séu mér sammála. Miklu
færri hafa tjáð hið gagnstæða. í
þessu felst auðvitað ekki að menn
telji dómsmáli Magnúsar Thorodd-
sen ólokið. Því er lokið að því er
hagsmuni Magnúsar varðar. Málinu
sem varðar aðferð meiri hluta dóms-
ins er hins vegar ekki lokið. Um það
mál eiga menn eftir að ræða lengi.
Nokkrar áhyggjur vekur að lög-
fræðingur úr röðum kennara við
hina íslensku „akademíu“ þ.e. Há-
skóla íslands, gengur fremstur, í
flokki þeirra sem helst vilja ekkert
um forsendur dómsins ræða og legg-
ur það eitt til að fjölmiðlar þaggi
niður í þessum ósvífna manni sem
leyfir sér að fjalla um forsendur
dómsins. Þessi afstaða segir mér
fyrst og fremst að erfitt sé að and-
mæla gagnrýni minni efnislega. Eina
ráðið sé að reyna að þagga hana
niður.
Það virðist vera ljóst að ég á ekki
von á styrk úr „Málfrelsissjóði"
næstu dagana.
P.S. Ekki hafa allir fulltníar „aka-
demíunnar" verið svona bágbomir í
málflutningi sínum. Ungur lögfræði-
kennari sem reglulega skrifar í
sunnudagsblað Morgunblaðsins
reyndi að skoða málið svolítið efnis-
lega í grein sl. sunnudag. Það er
miklu virðingarverðari afstaða.
Hann segir mig fara rangt með stað-
reyndir og ástunda merkingarlausan
orðaleik. Að þessu ætla ég að víkja
í annarri grein, sem ég vona að
Morgunblaðið fáist til að birta, þrátt
fyrir herhvöt Sigurðar.
Höfiindur er
hæstaréttarlögmaður.
STXMFLAR
Eigendur fyrirtækja athugiö.
Tími VSK rennur nú
senn upp!
Þá vantar þig stimpil
með VSK.-númerinu.
Búum til stimpla með hraöi.
í BLÓMINU
FÆRÐU
JÓLA-
SKRAUTÍ
ANDA
ÖMMU OG
AFA
Nú getur þú loksins
fengið jólavörur eins og
amma og afi keyptu þegar
þau voru ung. Hjá okkur
getur þú valið úr miklu
úrvali af fallegu og
vönduðu jólaskrauti,
jólagjafakortum og
jólagjafapakkningum.
Við bjóðum einnig'
vandaðar og nytsamar
jólagjafír í meira úrvali en
nokkru sinni áður.
STIMPLAGERÐ FÉLAGSPRENTSMIÐJUNNAR HF.
SÍMI: 91-11640 — FAX: 91-29520
Komdu í Blómið og
kynntu þér úrvalið.
Amma og afi koma
örugglega.
Opið til kl. 21 öll kvöld
Opið tíl kl. 15
á aðfangadag
VISA OG EURO
SENDUM í PÓSTKRÖFU
BLÓMIÐ
HAFNARSTRÆTI 15
SÍMI 21330