Morgunblaðið - 12.04.1990, Síða 14

14
wt-'i JOIMA .9 1 H.UOAU'UTMMfr-i OlOAJaKUOaOM
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 12. APRÍlI.990
EIN MYND OG
ÞIJSUND ORÐ
Bókmenntir
Ingi Bogi Bogason
Sveinbjörn I. Baldvinsson: Fox-
trot. Kvikmyndahandrit. BSE
1989. Eftirmáli: Ríkharður III.,
Rambo IV og Kerið í Grímsnesi.
I þessum iínum verður að engu
leyti fjallað um eða lagður dómur á
handritið að baki Foxtrot heldur
staldrað við eftirmála höfundar um
kvikmyndahandritið sem gefur um
leið tilefni til að velta vöngum yfir
kvikmyndagerð á íslandi um þessar
mundir.
Segja má að kvikmyndagerð á
Islandi sé enn í vöggu; hún á langt
í það að slíta barnsskónum. Þess
vegna er hún spennandi viðfangs-
efni, lengi enn til alls líkleg, fjarri
því að vera útreiknanleg. Af sömu
ástæðu þarfnast hún þess að um
hana sé rætt og ritað.
Þótt ótrúlegur fjöldi íslenskra
kvikmynda hafi verið framleiddur
undanfarinn áratug er hitt eftirtekt-
arvert hve lítið hefur farið fyrir
marksækinni umræðu íslenskra kvik-
myndagerðarmanna um kvikmyndir.
Ekki svo að skilja að íslensk kvik-
myndagerð hafi verið markmiðslaus,
frekar hitt að fagleg umfjöllun hefur
illa náð út fyrir raðir aðstandenda
sjálfra. Þakkarvert er þegar þeir
leyfa öðrum að vera með eins og í
þessari bók sem hér verðurvikið að.
Sveinbjöm segir handritið ekki
gefið út sem eitthvert fyrirmyndar-
handrit heldur vegna þess að vera
kunni að einhveijum megi þykja
fengur í að skoða mun á handriti og
kvikmynd og að „... hugleiða
spumir um dramatíska uppbygg-
ingu, beitingu myndmáls í stað
munnlegrar frásagnar...“
Síðan rekur Sveinbjöm, í afar
knöppu máli, helstu einkenni „venju-
legra“ bíómynda. Það sem kann að
vekja athygli lesandans er hve ótal
margt er líkt með kvikmynd og frá-
sagnarbókmenntum. Enda fullyrðir
höfundur að einn maður hafi öðrum
fremur haft áhrif á handritagerð
kvikmynda, sem sé Aristóteles með
riti sínu Um skáldskaparlistina.
Þannig em hugtökin kynning —
flækja — lausn jafnnauðsynleg í
umræðu um kvikmyndir og um bók-
menntir. Þetta verður Sveinbimi til-
efni til að teikna þverskurðarmynd
af hálfu Kerinu í Grímsnesi, það
líkist nefnilega risi og hnigi í at-
burðarás „meðal“kvikmyndar: Fyrst
er gengið frá bflastæðinu upp langan
aflíðandi hallann (vaxandi spenna)
að kerbarminum (hámark spennunn-
ar), síðan tekur við brött og stutt
brekka niður í botninn (hnig).
Allt eru þetta auðskilin hugtök
sem gera ekki annað en að lýsa ein-
földustu þáttum kvikmynda, beina-
grind sem hver almennilegur bíógest-
ur kannast við þótt hann velti
kannski ekki mikið vöngum yfír kvik-
myndum yfirleitt. Þetta bendir Svein-
bjöm á með þessum orðum: „Það er
þetta grundvallarlögmál, þessi beina-
grind, sem Ríkharður III og Rambó
IV eiga sameiginlegt. Þeir ganga
báðir tveir, en vissulega hvor í sínu
lagi, þennan dramatíska spotta í
Grímsnesinu, hina lúmskt-tragísku
leið frá bílastæðinu, upp aflíðandi
brekkuna að Kerbarminum, þar sem
átökin ná hámarki. Svo fikra þeir sig
niður brattann, ofan í gíginn." Síðan
Morgunblaðið/Þorkell
Sveinbjörn I. Baldvinsson
fullyrðir Sveinbjörn að það sé ekki
byggingarlagið eitt sem gerir kvik-
myndahandrit annaðhvort gott eða
slæmt. Og undir það er vissulega
hægt að taka. En hvaða eiginleika
verður handrit þá að hafa til þess
að það megi teljast gott? Svarið við
þessari spurningu er líklegast ekki
til, er kannski galdur. Eitt má þó
telja víst: Það verður með einhverjum
framlegum hætti að brjóta viðteknar
reglur, verður að sýna gamla hluti í
nýju ljósi. Hérna gæti íslensk bók-
menning orðið að liði.
Sé bókmenntaleg þekking yfírleitt
mikils virði í kvikmyndagerð ætti
íslensk arfleið að geta komið hér til
hjálpar, ekki fyrst og fremst sem
brannur til að ausa efnivið úr heldur
miklu frekar sem fræðilegur grannur
sem íslensk kvikmyndagerð gæti
staðið á. Verk Snorra Sturlusonar
og Halldórs Laxness gætu því orðið
kvikmyndagerðarmönnum vegvísir
til að gæða beinagrindina holdi,
miklu holdi. Um leið yrði íslenskt
landslag, þótt það sé það fallegasta
í heimi, ekki lengur einn frumlegasti
þátturinn í íslenskum kvikmyndum.
Eitthvað annað hlyti að vega þyngra
þegar rætt væri um einkenni þessar-
ar listsköpunar hér á landi — sem
leiddi af sér að þá væri raunveraleg
ástæða til að tala um „íslenska kvik-
myndagerð" en ekki bara „kvik-
myndagerð á íslandi".
Kvikmyndagerð er alþjóðlegur iðn-
aður með föstum viðurkenndum við-
miðum. Stórþjóðirnar hafa gefið
kvikmyndunum mest, bæði íjárhags-
Heiðar og afréttir
Bókmenntir
ErlendurJónsson
HÚNAÞING. III. 344 bls. Ritn.
Sigurður J. Líndal og Stefán A.
Jónsson. Útg. Söguf. Húnvetning-
ur o. fl. 1989.
Þetta þriðja bindi Húnaþings fjali-
ar að langmestu leyti um afréttir
Húnvetninga. Einnig er skrá yfir
eyðibýli í sýslunni.
Hér er að verki staðið líkt og í
Göngum og réttum, landlýsing og
frásögn í bland. Einnig kveðast höf-
undar hafa sótt efni til árbóka Ferða-
félagsins og fleiri tilgreindra rita.
Ennfremur hafa þeir dregið saman
efni eftir munnlegum heimildum og
úr óprentuðum handritum. Að sjálf-
sögðu hafa þeir svo stuðst við eigin
staðþekkingu. Bók þessi stendur því
fyrir sínu þótt efnið sé ekki alls kost-
ar nýtt.
íslenskur sauðfjárbúskapur hefur
alltaf byggst á víðáttu lands. Afrétt-
arlöndin voru því undirstaða búskap-
ar í Húnaþingi aldimar í gegnum.
Ef þeirra hefði ekki notið við hefðu
sumar sveitir sýslunnar verið lítt til
búskapar fallnar. Fleira var og til
heiðanna sótt, t.d. fjallagrösin, að
ógleymdri silungsveiðinni sem var
búbót er um munaði. Það féll næstum
eingöngu í hlut karla að sækja til
heiðanna. Þess gætir líka í minning-
um Húnvetninga. Afréttarlöndin,
sem menn sjá ekki aðeins fyrir sér
í sumarskrúða þegar horft er um
öxl, heldur allt eins oft undir klaka-
brynju vetrar, höfðu sitt karlmann-
lega aðdráttarafl. Um það vitna ótal
rit, ævisögur jafnt sem þjóðsögur.
Hér er lítt farið ofan í þess háttar
fræði. Þetta er hlutlægur fróðleikur,
skráður af mönnum sem þekkja þessi
svæði og nytjar þær sem af þeim
mátti hafa, og halda sig við efnið.
Þama kemur að sjálfsögðu fyrir
urmull ömefna. Skráning þeirra get-
ur þýtt að einhveijum þeirra sé hér
með bjargað frá gleymsku. Því ólík-
lega munu Húnvetningar halda
áfram að nytja þessi heiðalönd með
nákvæmlega sama hætti og áður.
Búskaparhættir era breyttir og munu
varla sækja í fyrra horf aftur. Spyija
má hvers vegna kennileiti sérhvert
varð að heita eitthvað. Það skýrist
glöggt við lestur þessarar bókar.
Þeir einir, sem örnefnin þekktu, gátu
gert nákvæmar staðarákvarðanir svo
nútímalega sé að orði komist. Á
þeirri þekkingu byggðust t.d. skipu-
legar fjárleitir.
Sýnilega hafa ömefnavenjur farið
nokkuð eftir héraðum og landshlut-
um. Húnvetnsk ömefni bera annars
konar svip en rangæsk eða skaft-
fellsk svo dæmi séu tekin. Varla
stafar það eingöngu af mismunandi
landslagi. Ef örnefnin era frá land-
námsöld er hugsanlegt að landnáms-
Sigurður J. Líndal
menn hafí valið þau með hliðsjón af
ömefnum í heimahögum úti í Nor-
egi. Hvaðeina, sem snerti bóndans
bú, hefur og haft áhrif á nafngiftir.
Grenshöll, Grensurð og Grensbrekk-
ur minna t.d. á refínn, ægiskelfí
sauðfjárins. Til eru ömefni sem láta
furðulega í eyrum svo sem Strípalón
og Irringafannir. En önnur fela í sér
lýsingu á viðkomandi stað eins og
Sléttafell. I fomum heimildum koma
svo fyrir örnefni sem ekki er lengur
vitað við hvaða stað þau áttu; Hvin-
verjadalur svo dæmi sé tekið. Nafna-
skrár — ömefna og manna — hefðu
aukið gildi þessa rits.
Athyglisvert er að uppblástur sýn-
ist lítt hafa heijað á afréttarlönd
Húnvetninga (nema austast) þrátt
fyrir mikla beit um aldaraðir. Ástæð-
an mun meðal annars vera sú að
Sjónvarpsóperan Vikivaki frumsýnd á morgun:
Það truflar kannski íslenska áhorfend-
ur að heyra rödd Kristins en sjá Helga
- segir Atli Heimir Sveinsson tónskáld
„Ég og Hannu Heikinheimo
leikstjóri lögðum síðustu hönd
á lokahljóðbiöndunina hjá
danska sjónvarpinu fyrir þrem-
ur vikum,“ sagði Atli Heimir
Sveinsson tónskáld og höfund-
ur sjónvarpsóperunnar Viki-
vaki, sem frumsýnd verður
samtímis á fjórum Norðurlönd-
um á morgun, fostudaginn
langa, í símasamtali við Morg-
unblaðið í gær. Atli Heimir
dvelur nú í Frakklandi þar sem
hann vinnur við að skrifa stórt
hljómsveitarverk.
Sjónvarpsóperan Vikivaki var
unnin í samvinnu norrænu sjón-
varpsstöðvanna, af listafólki frá
öllum Norðurlöndunum. „Óperan
er geysilega vel gerð og samvinnan
við alla hefur verið mjög góð,“
sagði Atli Heimir Sveinsson. „Það
syngja tíu íslenskir einsöngvarar í
óperanni og þrír fínnskir, en
íslensku söngvaramir fara allir á
kostum. Sérstaklega Kristinn Sig-
mundsson sem syngur aðalhlut-
verkið, Jaka Sonarsori, burðarásinn
í verkinu. Önnur hlutverk snúast
meira og minna í kringum hann,
enda gerast atburðimir í hugar-
skoti hans. Það er síðan Helgi
Skúlason sem leikur Jaka og gerir
það mjög vel. Það á kannski eftir
að trufla íslensku áhorfendurnar
eitthvað að sjá Helga leika en heyra
rödd Kristins. Fyrir aðra skiptir það
ekki máli því þeir vita það ekki.“
Að sögn Atla Heimis tekur Viki-
vaki klukkutíma I flutningi. „Mér
fannst það helst til stuttur tími því
sagan er flókin og mikið sem þarf
að segja á stuttum tíma. Ég hefði
vel getað hugsað mér að gera
lengra verk, en ein klukkustund
Atli Heimir Sveinsson.
var skilyrði frá byijun að hálfu
sjónvaipsstöðvanna. Verkið gerir
því þær kröfur til höfunda að efnið
sé samþjappað og það krefst einnig
mikils af áhorfendum."
Atli Heimir segist ekki hafa
áhyggjur af því að tónlistin komist
ekki vel til skila í gegnum sjónvarp-
ið. „Á hinum Norðurlöndunum er
sent úr í stereó og ég held að það
eigi að útvarpa óperunni samtímis
sjónvarpsútsendingunni á íslandi,“
segir hann.
Listamenn frá öllum Norður-
löndunum unnu við gerð Vikivaka.
Leikstjórinn er finnskur eins og
áður sagði, og söngvarnir íslenskir
og fínnskir, búningar voru gerðir
af Norðmönnum, danska útvarps-
hljómsveitin flytur tónlistina undir
stjórn Petri Sakari frá Finnlandi
og kórinn er einnig danskur. Thor
Vilhjálmsson skrifaði handritið,
leiklistarráðunautur var Gunnilla
Jensen og Ieikmyndina gerði Georg
Sikov.
lega og menningarlega, og þess
vegna er það skiljanlegt að kvik-
myndaiðnaðurinn leiti I æ ríkara
mæli út fyrir stórþjóðahringinn eftir
efniviði og nýjum hugmyndum. Bú-
ast má við að fylgst verði náið með
kvikmyndagerð smáþjóðar með al-
dagamla menningu í farteskinu og
hún af og til beðin að lána sitthvað
úr skjattanum. Hvernig tökum við
slíkri beiðni? Hvernig skilgreinum við
okkar hlut í vaxandi alþjóðlegri kvik-
myndasamvinnu?
Ijölbreytileikinn í íslenskum kvik-
myndum er raunar ótrúlegur miðað
við hve saga þeirra er stutt. Æski-
legt væri að reynsla undanfarinna
ára fymist ekki, óskandi væri að
aðstandendur íslenskra kvikmynda
skrifuðu meira um reynslu sína, ekki
síst vegna þess að meðal þeirra eru
ritfærustu höfundar okkar. Vel-
gengni þeirra, sem og mistök, er
nokkuð sem komandi kynslóðir kvik-
myndafólks þurfa að læra af.
Þótt mörg líkindi séu með bóka-
gerð og kvikmyndagerð er samt einn
stór munur: það er svo miklu dýrara
að gera kvikmynd en að gefa út
bók. Og þetta þurfa stjórnmálamenn
að skilja.
Stefán Á. Jónsson
þama er víða votlent, stöðuvötn enda
mörg, og lækir og ár fleiri en tölu
verði á komið. En einmitt af þeim
sökum er þama víða ógreiðfært
nema kunnugum, sérstaklega á vorin
og fyrrihluta sumars. Á vetrum, þeg-
ar vötn öll vora ísi lögð, gafst þó oft
hið besta göngufæri. Vora menn þá
svo fljótir í ferðum að undrum sætti
eins og sögur í riti þessu bera með
sér. Til dæmis er sögð saga af manni
nokkrum í Miðfirði sem arkaði suður
að Gilsbakka í Hvítársíðu eftir með-
ulum, hallaði sér þar út af um stund
meðan þau voru tekin til, en sneri
síðan rakleitt heimleiðis. Hjarð-
búskapurinn krafðist þolni og tak-
markalítiis úthalds, um annað var
ekki að ræða.
Og enn nytja Húnvetningar afrétt-
arlönd sín. Smölun sauðfjár fer fram
sem áður. Æðimargt hefur þó breyst.
Víða má aka á bílum þar sem áður
varð að fara á hestum. Til vetrar-
ferða má svo nota vélsleða. Og stund-
um era þyrlur notaðar við eftirleit.
Því munu valda mannúðarsjónarmið
fremur en markaðs. En ótækt mun
þykja að ofurselja nokkra kind
hungri og harðræði vetrarins.
Höfundar þessa rits era margir
og skrifar hver um sinn afrétt. Allir
hafa þeir unnið með svipuðum hætti
úr efni sínu. Allt er það hlutlægt og
gagnort og lítið um óþarfa útúrdúra.
Þátturinn um eyðibýlin hefði gjarnan
mátt vera lengri og ýtarlegri, auk
þess sem hægt hefði verið að birta
myndir af býlum þeim sem fóru ekki
í eyði fyrr en á seinni áratugum.
Sjálfsagt var að gera þeim svipuð
skil og byggðum býlum, en um þau
var fjallað í öðra bindi ritsins.
Allnokkuð er af myndum I bók-
inni, bæði í lit og svart-hvítu. Hefur
val þeirra tekist misjafnlega. Sumar,
einkum hinar svart-hvítu, eru alltof
daufar. Stöku litmynd sýnist líka
vera yfírlýst: Iandslagið verður allt
ljósgult!
Uppdráttur fylgir hveijum þætti,
Iitprentaður. Það er að sjálfsögu
góðra gjalda vert. Með hjálp landa-
bréfs getur ókunnugur mun betur
glöggvað sig á efninu.
Rit þetta er nú orðið sextán hundr-
uð síður að stærð. Óhætt er að segja
að þarna hafí verið safnað saman
miklum og alhliða fróðleik um hérað-
ið, íbúana, söguna og nú síðast
óbyggðirnar.