Morgunblaðið - 24.05.1990, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 24. MAÍ 1990
Saga Kópavogs
Bókmenntir
ErlendurJónsson
SAGA KÓPAVOGS. I-IH.
280+247+272 bls. Útg. Lions-
klúbbur Kópavogs. 1990
Flestir bæir landsins hafa nú
eignast sína sögu. Sameiginlegt
eiga þær að vera langar og ýtarleg-
ar. Svo er og þessi. En saga Kópa-
vogs er unnin með öðrum hætti en
títt er. Höfundar eru margir. Hvert
hinna þriggja binda er tiltölulega
sjálfstætt. Og undirtitillinn, Safn
til sögu byggðarlagsins, lýsir mark-
miði útgefenda. Ekki mun sem sé
hafa verið ætlunin að skrá sam-
fellda sögu heldur safna á einn stað
sem mestum fróðleik meðan þeir,
sem gerst máttu þekkja, væru enn
til frásagnar. Sumir eru þeir látnir
nú, þegar ritið sér dagsins ljós.
Fyrsta bindið er eins konar
landafræði, ritstýrt af Árna Waag.
Hann er líka meðal höfunda, á
þarna, auk inngangs, þátt sem hann
nefnir Fuglar, spendýr og fersk-
vatnsfiskar. Þáttur Áma er raunar
almenns efnis og einskorðast ekki
nema að takmörkuðu leyti við land-
areign Kópavogs. Fleira er þarna
um náttúrufar og mannvistarminj-
ar, einnig rakin saga byggðarlags-
ins frá fyrri öldum og að lokum
greinagóð örnefnaskrá.
Umsjón með öðra bindinu hafði
Adolf J.E. Petersen en þar gefur
að líta hina eiginiegu sögu. Megin-
hlutann, Kópavogur 1936-1955, rit-
ar Lýður Björnsson. Saga Lýðs er
gagnorð og nákvæm, og raunar
stórfróðleg. En Lýður gerir meðal
annars grein fyrír því hvers konar
hræringar ollu því að þéttbýlis-
myndun hófst í Kópavogi. Upphaf
þein-ar sögu má rekja til kreppuár-
anna þegar landeigandinn, ríkið,
tók að úthluta Reykvíkingum skik-
um til ræktunar í Kópavogi. Búnað-
arfélag íslands hafði látið gera
skipulagsuppdrátt af svæðinu. Og
takmark hins opinbera var »að veita
fólki tækifæri til að létta lífsbarátt-
una með því að leggja stund á garð-
yrkju eða kvikfjárrækt jafnhliða
annarri atvinnu«. Af þessu spratt
meðal annars götuheitið Nýbýla-
vegur sem enn er ein aðalgatan í
Kópavogi. Með hliðsjón af allsleys-
inu á kreppuárunum má segja að
þetta hafi verið álitlegur kostur til
að styðja fólk til sjálfsbjargar. En
stríðið gerbreytti þessum áformum.
Atvinna varð meiri en nóg. Og þar
með þvarr áhugi á tómstundabú-
skap. Hins vegar fjölgaði svo mjög
í höfuðborginni að til vandræða
horfði. Margfaldaðist þá eftirspurn
eftir húsnæði og byggingalóðum.
Þeir, sem fengið höfðu landspildur
í Kópavogi, tóku því að byggja á
lóðum sínum. Og þar með var í
raun hafin sú hraða uppbygging
sem síðan hefur staðið óslitið til
þessa dags. Ekki fór það fram háv-
aðalaust. Þama urðu pólitísk átök
sem lengi voru í minnum höfð.
Tengdust þau einkum nafni Finn-
boga Rúts Valdimarssonar sem
snemma hafði sest að í Kópavogi
og hreppsbúar völdu til forystu. Er
því síst að undra þótt hans sé víðar
getið en annarra í riti þessu. Þegar
Kópavogur varð kaupstaður kom
því eins og af sjálfu sér að hann
varð þar fýrstur manna bæjar-
stjóri. Kona hans, Hulda Jakobs-
dóttir, var hægri hönd hans í því
starfi og tók síðar við því sjálf,
fyrsta konan sem þess háttar starfi
gegndi hérlendis. Þegar saga þess-
ara ára er nú rifjuð upp virðist sem
deiluefnin hafi ekki alltaf verið stór-
vægileg. Það var landsmálapólitíkin
sem teygði arma sína til þessarar
ört vaxandi byggðar, auk þess sem
nálægðin við Reykjavík hafði sín
áhrif. Finnbogi Rútur studdist við
méirihluta og náði fylgi hans langt
út fyrir flokkslínur. Löngu síðar,
þegar allt var jafnað, kusu Kópa-
vogsbúar þau hjón heiðursborgara,
hina fyrstu og einu til þessa. Sam-
kennd Kópavogsbúa, t.d. gagnvart
nágrannanum Reykjavík, skiist bet-
ur ef þessi fortíð er í huga höfð.
Fjölskyldur þær, sem settust að
í Kópavogi, voru tíðast efnalitlar,
en oftar en ekki barnmargar. Setti
barnafjöldinn löngum svip á bæinn.
Þar sem þarfir þessara ungu borg-
ara urðu að ganga fyrir gafst því
minna svigrúm til annarra fram-
kvæmda fyrstu árin. Kópavogsbúar
máttu hafa sig alla við að koma
upp skólum handa ungviðinu. »Fyr-
ir komu haust,« segir í formála,
»sem fleiri börn byijuðu skólanám
þar, heldur en í Reykjavík.«
Þættir úr kaupstaðarsögunni
1955-1985, stendur svo á titilblaði
þriðja bindis, ritstjórar Andrés
Kristjánsson og Björn Þorsteinsson.
Þar er ekki, fremur en fyrirsögnin
bendir til, um samfellda sögu að
ræða heldur er saga hvers mála-
flokks eða stofnunar rakin sérstak-
lega, heilbrigðismál, skólamál,
skipulagsmál, stjórnun og þar fram
eftir götunum. En því er árið 1955
látið ráða kaflaskilum að þá voru
Kópavogi veitt kaupstaðarréttindi.
Að öðru Ieyti varð þróunin óslitin.
I kaupstaðnum unga hélt fólkinu
stöðugt áfram að fjölga þar til
bærinn var orðinn hinn fjölmenn-
asti utan Reykjavíkur. Sögurituram
ber saman um að Kópavogsbúar
hafí jafnan krafíst sömu þjónustu
og nágrannarnir en verið tregir til
að greiða hærri skatta sem þeir
hafi þó stundum orðið að gera þar
eð allt varð að reisa frá grunni á
skömmum tíma.
Oft hlaut skipulagsmál að bera
á góma í byggð sem óx svona
hratt. En um þau segir meðal ann-
ars: »Finnboga var mjög umhugað
að koma á föstum dráttum í fyrsta
skipulagi bæjarbyggðarinnar sem
fyrst og hafði ákveðnar hugmyndir
um meginlínur. Kjarni þeirra var
sá, að helstu opinberar bæjarbygg-
ingar stæðu á háhálsinum í því sem
næst beinni línu, svo sem skólar,
kirkja og félagsheimili. Þetta setur
sérstakan reisnarsvip á bæjarbyggð
Kópavogs.«
Félagslíf hefur löngum verið fjöl-
breytt og líflegt í Kópavogi. í þeim
efnum hafa Kópavogsbúar bæði
goldið og notið nálægðarinnar við
höfuðstaðinn. Þeir hafa leitast við
að sýna fram á, bæði í orði og
verki, að menning og sjálfstæð fé-
lagastarfsemi geti dafnað víðar en
í Reykjavík! Menningar- og félags-
málasaga skipar því ærið rúm í riti
þessu. Hins vegar fer lítið fyrir
persónusögu.
Yfir heildina litið er margt já-
kvætt um rit þetta að segja. Rit-
stjórnin hefði þó mátt vera nokkru
strangari. Glöggur handritalesari
hefði getað lagfært margt sem bet-
ur hefði mátt fara. Samræmis hefði
þurft að gæta í mörgum greinum,
t.d. við ritun mannanafna. Til að
mynda er ekki víst að ófróður átti
sig á að Þór Axel Jónsson, eins og
hann er nefndur í texta undir daufri
mynd, sé sami maður og sá Axel
Jónsson sem svo er nefndur annars
staðar og víða kemur við sögu.
Sölunefnd setuliðseigna hét nefnd
á stríðsárunum, ekki varnarliðs-
eigna, eins og þarna stendur á ein-
um stað. Varnarliðið kom ekki fyrr
en með varnarsamningnum 1951.
Lausamannsbréf eða lausa-
mennskubréf voru kölluð leyfisbréf
sem menn gátu keypt um aldamót-
in síðustu, ekki lausabréf. Prentvill-
ur rakst ég á, allnokkrar. Myndir
eru þarna geysimargar og mynda-
textar jafnmargir. Meðal annars
gefur að líta mynd af bæjarstjórn
Kópavogs 1976 með viðeigandi
texta (III, 39). Þar hefur fallið nið-
ur nafn eins bæjarfulltrúans. Undir
annarri mynd (III, 46) stendur:
»Guðmundur Gilsson söngstjóri og
organisti Kópavogskirkju síðan
1971.« Með allri virðingu fyrir söng-
stjórum og organistum hygg ég að
myndin sú muni ekki vera af um-
ræddum manni heldur allt öðram
Guðmundi. Hvort fieiri slíkar villur
hafa slæðst inn í myndatextana
veit ég ekki, brestur til þess kunn-
ugleika.
Myndirnar í ritinu eru annars
nokkuð misskýrar og kunna sumar
þeirra að vera teknar upp úr öðrum
bókum eða blöðum. Tel ég skylt að
benda á þessi atriði hér ef ritið
skyldi verða endurprentað, eða jafn-
vel gefið út aftur, og þá væntanlega
aukið.
„ svo nærir önd mína hunang
fljótanda mál úr munni þínum“
Bókmenntir
Guðmundur Heiðar Frímanns-
son
ÞRJÁR þýðingar lærðar frá mið-
öldum, Gunnar Ágúst Harðarson
bjó til prentunar, Hið íslenska
bókmenntafélag, 1989.
Undir lok síðastliðins árs kom
út þriðja bókin í ritröðinni Islensk
heimspeki undir ritstjórn Þorsteins
Gylfasonar. Það er bókin Þijár
þýðingar lærðar frá miðöldum.
Áður hafa komið út bækumar Sið-
ferði og mannlegt eðli eftir Pál
Árdal og Einlyndi og marglyndi
eftir Sigurð Nordal í þessum flokki.
Það hefur ekki farið mikið fyrir
þessum bókum í fjölmiðlum, eins
og vera ber um hinar beztu bækur.
Þær eiga það hins vegar skilið
umfram flestar aðrar, að um þær
sé hugsað og skrifað af sæmilegri
athygli. Þessi nýjasta bók í ritröð-
inni er verðug viðbót við þær, sem
á undan höfðu komið.
Það er markverð staðreynd um
sögu íslenzkrar menningar, að þýð-
ingar helgar, lög, áttvísi og fræði
Ara fróða komust á bók, að því er
talið er, á undan íslendingasögum.
Það hefur verið viðtekin skoðun á
íslandi og víðar, að þær sögur séu
og hafí verið markverðasta framlag
íslendinga til menningar heimsins.
Hlutverk þeirra hefur verið ómælt
við mótun þjóðerniskenndar okkar
og tilfinningu fyrir sérstöðu okkar
í veröldinni. Það er því skiljanlegt,
að við höfum hneigzt til að mikla
sérstöðu sagnanna og telja þær ein-
stæðar, ekki eiga sér neitt sambæri-
legt annars staðar. Þegar við bæt-
ist, að annar arfur menningar okk-
ar er afskaplega fátæklegur, hvort
sem það er húsagerð, myndlist eða
tónlist, þá verður þessi hneigð enn
skiljanlegri. Sé til viðbótar litið til
þess, að það eru aðeins 46 ár síðan
við urðum sjálfstæð þjóð og 72
síðan við urðum fullvalda, þá skilst
enn betur af hveiju við hneigjumst
til að mikla fyrir okkur sérstöðu
sagnanna.
En þótt við séum merkileg þjóð
og sögurnar eigi fáar, ef nokkrar,
sínar líkar, þá eru þær ekki alger-
lega einstæðar; þær spruttu úr til-
tekinni bóklegri menningu. Það
voru fleiri þjóðir en íslendingar, sem
rituðu á eigin þjóðtungu á 12. öld
en ekki latínu, eins og rakið er í
formála að Þremur þýðingum
lærðum. Það má sjá af verkum
Hermanns Pálssonar, að fjölda-
margt í sögunum og Eddukvæðun-
um á sér samsvörun og er kannski
náskylt klassískum skáldskap og
kristinni siðfræði. Þetta ætti í raun-
inni ekki og hefði ekki átt að koma
neinum á óvart. Sú bóklega menn-
ing, sem óx og dafnaði á Islandi,
var fyrst og fremst kristin miðalda-
menning. Það er þess vegna mikil-
vægt að átta sig á því hlutverki,
sem hinar lærðu þýðingar gegndu
í vexti og viðgangi íslenzkrar bók-
menningar. Það er ágæt vinnu-
regla, þegar maður telur sjálfan sig
eða aðra hafa uppgötvað einhver
merkileg, kannski einstæð, sannindi
að gefa sér, að einhver annar ein-
hvern tíma hafi hugsað sömu hugs-
un. Frumleikinn sé því kannski eng-
inn. Það er sama með íslendinga-
sögumar. Það dregur á engan hátt
úr snilldinni í þeim, þótt þær hafi
átt sér fyrirmyndir og samsvaranir
í eldri bókmenntahefð eða frá sama
tíma. Snilldin í þeim er alveg sú
sama rétt eins og í uppgötvun
merkilegra sanninda, sem einhver
hefur kannski hugsað áður. Það er
ósköp einfaldlega misskilningur,
kominn úr rómantíkinni á síðustu
öld, að frumleiki sé óskaplega
merkilegur eiginleiki skáldverka
eða annarrar markverðrar, andlegr-
ar iðju.
í þessari bók eru þijár þýðingar
úr latínu á guðfræðilegum miðalda-
ritum. Þær eru Elucidarius, Um
kostu og löstu og Um festarfé sálar-
innar. I bókinni er einnig itariegur
formáli eftir Gunnar Ágúst Harðar-
son um klaustur, munklífi og
menntir á miðöldum og á íslandi
sérstaklega og einnig gerð vönduð
grein fyrir hveiju riti fyrir sig, gildi
þýðinganna og hvernig textinn er
unninn úr handritum.
Elucidarius er viðamest þessara
rita og er í þremur hlutum. Hann
var ætlaður til að leysa úr ýmsum
erfiðum spurningum guðfræðinnar
við túlkun Heilagrar ritningar, sér-
staklega þegar kirkjufeðrunum bar
ekki saman. Um kostu og löstu er
hagnýtt heimspekirit, sem á að
gera mönnum kleift að greina rétt
frá röngu og gott frá illu, þegar
þeir þurfa að taka ákvarðanir um
gerðir sínar. Höfundurinn, Alkvin,
hafði verið ráðunautur biskupa og
konunga í siðferðilegum efnum. Rit
af þessu tæi voru nefnd skuggsjár,
vegna þess að í þeim gætu menn
skoðað sálu sína, en hefð var fyrir
því að líta á Biblíuna sem spegil
siðferðislífsins, en sálarlífið og sið-
ferðislífíð eru talin eitt og hið sama.
Þriðja ritið er síðan Eintal um fe-
starfé sálarinnar. Það er eftir Hugo
frá Viktorsklaustri og er dulspeki-
rit um samband sálar, Guðs og
heims.
Það er nokkuð átak nútímamanni
að setja sig inn í hugsanaganginn
í þessum ritum þremur. Það er rétt,
sem segir í formála, að þau virka
bæði kunnugleg og framandi. Þau
era kunnugleg vegna máisins, sem
er á þeim, og þau era framandi
vegna röksemdanna, hugsananna,
sem látnar eru í ljós í þeim. Það
eru talin nánast sjálfgefin sannindi
nú á dögum, að þekking sé reist á
orsakasambandi okkar við umheim-
inn: Við þekkjum heiminn vegna
þess að hann virkar á skynfærin
og boð berast til heilans. Á þeim
tíma, er þessi rit voru samin, skildu
menn þekkingarhugtakið mun
víðari skilningi, en nú tíðkast. Auk
þess voru menn reiðubúnir að fall-
ast á opinberaða þekkingu, sem
flestir hika við nú á dögum. Það
eru ýmsir hlutir af þessu tæi, sem
maður þarf að minna sig stundum
á við lestur þessara rita. Það er
rétt að benda lesendum þessarar
bókar á, að formáli Gunnars Harð-
arsonar er sérlega hjálplegur við
að skilja, hvað verið er að gera í
þessum samræðum þremur, en öll
eru ritin á samræðuformi. Svo er
formálinn líka ágætlega skrifaður.
Allar þessar þýðingar skipta
verulegu máli í íslenzkri hugmynda-
sögu. Bara það eitt að koma þessum
ritum yfír á íslenzku veldur því, að
víða er sett fram ný hugsun. Með
þýðingunum er verið að hugsa á
íslenzku. En þær eru líka merkileg-
ar guðfræðilegar heimildir að ég
hygg, án þess ég beri fullt skyn-
bragð á það. Þær eru mikilvægar
í íslenzkri bókmenntasögu. Þessar
þýðingar skipta þó sennilega mestu
fyrir íslenzka heimspeki. Þær eru
ekki forngripir einvörðungu. í Um
kostu og löstu er verið að beita sið-
fræði til lausnar mannlífsvanda.
Það er enn lifandi spurning í sið-
fræði, hvort greininni er yfirleitt
mögulegt að segja nokkuð um
mannlífíð, aðstoða menn við að
leysa úr þeim vanda, sem fylgir
hverri mannsævi, hverri kynslóð;
hvort eitthvað sé mögulegt, sem á
ensku er nefnt „moral expertise",
siðferðiskunnátta eða vizka. Alkvin
var ekki í nokkrum vafa um, hvern-
ig svara ætti þeirri spurningu.
Þótt allar þessar þýðingar hafi
áður verið gefnar út, þá er þessi
bók fagnaðarefni öllum áhuga-
mönnum um íslenzka tungu, hugs-
un og menningu.