Morgunblaðið - 15.12.1990, Qupperneq 54

Með kveðju frá Sankti Bem-
harðshundinum Halldóri
Kaflar úr bók um íslendinga í þjónustu Þriðja ríkisins
„MEÐ kveðju frá Sankti Bernharðshundinum Halldóri“ nefnist bók
sem Skjaldborg gefur út. Höfundar eru Ásgeir Guðmundsson og
Önundur Björnsson. Bókin ber undirtitilinn „Islendingar í þjónustu
þriðja ríkisins". Hún fjallar um njósnir Þjóðverja á íslandi í heims-
styijöldinni síðari, annars vegar tilraunir til að senda njósnara til
landsins en hins vegar um Arctic-málið. Hér á eftir fara tveir stutt-
ir kaflar úr frásögn Hallgríms Dalbergs af því er hann var handtek-
inn og fangelsaður af breska hernámsliðinu, en hann var þá laga-
nemi við háskólann.
í rimlaklefa með Sigurjóni,
Jens og Marel
Hinn 20. apríl 1942 var ég flutt-
ur frá Kirkjusandi og um borð í
stórt herflutningaskip og komið
fyrir í fangaklefa með járnrimlum
fyrir. Fangaklefa eins og menn
hafa kynnst í kvikmyndum frá villta
vestrinu.
í fangaklefa þessum voru fyrir,
þegar ég kom, þeir Siguijón Jóns-
son skipstjóri, Jens Pálsson og
maður sem ég rétt kannaðist við
og reyndist vera Marel Magnússon
vörubifreiðarstjóri. Ég undraðist að
slíkur klefi skyldi vera um borð í
svona skipi, sem hafði verið virðu-
legt skemmtiferðaskip fyrir stríð.
Skýringin á tilvist þessa klefa
reyndist vera sú, að til hans átti
að grípa ef einhver á skipinu yrði
til dæmis geðveikur eða þyrfti að
sæta einangrun af einhveijum öðr-
um ástæðum.
Það var fátt um kveðjur þarna í
járnbúrinu, og segja má, að að lftið
hafi verið rætt saman á leiðinni
yfir hafið.
Þetta var hnípinn og kvíðafullur
hópur sem þarna var saman kom-
inn. Jens Pálsson var miður sín og
harmaði mjög að hann með óvita-
skap sínum, eins og hann orðaði
það, hefði komið mér í þá stöðu sem
ég nú var kominn í. Hann bað mig
að fyrirgefa sér og sagðist engrar
hvíldar myndi njóta, fyrr en algert
sakleysi mitt yrði sannað og ég lát-
inn laus og beðinn afsökunar. Síðast
sá ég í skjölum, að hann hefur stað-
ið við þetta heit sitt og gert allt sem
hann gat til að fá mig hreinsaðan
af öllum grun. Hann var það niður-
dreginn og bugaður á leiðinni yfir
hafið, að ég minnist þess að ég
reyndi að telja í hann kjarkinn,
þótt engin efni eða ástæður stæðu
til þess, eins og komið var.
Hvað ferðina yfir hafið snertir,
þá fengum við fjórmenningarnir að
fara upp á efsta þilfar tvisvar á
dag, hálftíma í hvort skipti. Þar
máttum við ganga um, en vorum
undir strangri gæslu vopnaðra her-
rnanna.
Ég minnist þess þegar suðaust-
urlandið var að hverfa í haf og
skipið tók stefnuna á haf út, þá var
það sannarlega með blendnum til-
finningum sem við sáum Island
hverfa í sæ. Mig hafði aldrei grun-
að, að fyrstu utanlandsreisu mína
myndi bera að með þessum hætti.
Okkur var ljóst að þetta var hin
mesta hættuför. Stríðið í algleym-
ingi og hafið á þessum slóðum
krökkt af þýskum kafbátum. Ég
spurði því hermennina, sem voru á
vakt við búrið, sem var neðst í skip-
inu, hvort okkur yrði ekki hleypt
út, ef skipinu yrði sökkt á leiðinni
yfir hafið.
Ég fékk engin svör og óskað því
eftir viðtali við yfirmann þeirra.
Hann kom að klefadyrunum
skömmu síðar og svaraði spurningu
minni á þá ieið, að ef til slíks kæmi
yrði okkur ekki hleypt út.
Um það hefði hann ströng fyrir-
mæli.
Þessi tíðindi voru allt annað en
uppörvandi.
Þegar til Skotlands kom, sá ég
Jens Pálsson í síðasta sinn þetta
skiptið. Ég sá hann ekki aftur fyrr
en síðla árs 1945, er ég var nýkom-
inn heim til íslands, eftir ársdvöl í
Oxford á Englandi.
Ferðin frá Skotlandi til London
var viðburðalaus. Þegar þangað
kom var ég fluttur í fangelsi þar
sem ég hitti Siguijón skipstjóra og
Marel Magnússon.
Nokkrum árum síðar, er ég var
við framhaldsnám í lögfræði við
háskóla í Oxford, eins og fyrr seg-
ir, fór ég í eins konar pílagrímsför
til að líta þetta prísundarhús aug-
um. Það reyndist þá vera meðal-
stórt, tveggja hæða skólahús í Surr-
ey, skólahús fyrir stúlkur sem lögðu
stund á mælskulist („Girls Oratory
School“).
Allt var horfið, sem minnti á
fangelsi.
Vistin í fangelsinu var ill, matar-
skammtur við hungurmörk og að-
búnaður allur hinn versti. Einangr-
un í fangaklefa, engar bækur eða
blöð til að lesa, engin tengsl við
umheiminn. Yfirheyrslur voru að-
eins tvær allan þennan tíma sem
ég dvaldi í þessu fangelsi. Beinum
líkamlegum meiðingum var ekki
beitt þarna eins og á Kirkjusandi,
en andlegt álag látið duga.
Þar á bæ voru menn ekki með
eins frumstæðar aðferðir eins og
félagar þeirra á Kirkjusandi. Ég
hélt enga dagbók meðan ég dvaldi
í þessu einangrunarfangelsi. Ég
fékk aldrei neinn pappír eða skrif-
færi þótt ég færi þess oft á leit.
Verðirnir létu sem þeir heyrðu ekki
til mín er ég færði slíkt í tal og
fangelsisstjórinn glotti alltaf stórt
og hristi höfuð sitt hægt og lengi
er ég beindi þessari ósk minni til
hans. Síðari hluta vistar minnar í
þessu fangelsi var ég hættur að
fylgjast með hvaða dagur væri.
Þetta rann allt meira og minna
saman án nokkurra skila. Enginn
sérstakur mánudagur eða sunnu-
dagur. Efst í klefa mínum, uppi
undir lofti, var örmjór þvergluggi
með rimlum fyrir. Þessi gluggi var
alltaf opinn. í gegnum hann gat
ég greint mun dags og nætur.
Fangafötin voru ekki beinlínis
eins og hönnuð af Sævari Karli, þau
voru skyrta, sokkar og buxur, sem
hvorki fylgdi axlabönd eða mittisól,
því ekki átt að gefa fanganum neitt
færi á að hengja sig. Því til staðfest-
ingar fylgdu skór, sem reimarnar
höfðu verið fjarlægðar úr. Já, hvað
getur maður eiginlega gert til að
tapa ekki vitglórunni við slíkar að-
stæður. Lokaður einn inni í 23
klukkustundir sólarhringsins og
ekkert til staðar til að hafa ofan
af fyrir sér með. Tafl eða spil hefðu
verið óskahlutirnir að hafa þarna,
en um slíkan munað var aldrei að
rséða.
Þá var gripið til þess ráðs að
ganga fram og til baka á hinu litla
gólfrými klefans, rétt eins og dýr
í búri. Það mátti þó ekki ofgera,
þá gat maður bókstaflega ringlast.
Ég rifjaði upp allar þær vísur og
kvæði sem ég kunni og fór með þau
rétt eins og ég væri að lesa þau
upp. Ég greip mig í því að vera
farinn að tala upphátt við sjálfan
mig. Það hefur þó ekki fylgt mér
síðan. En annað er það sem ég tók
upp á þarna í einveru minni í klefan-
um sem hefur fylgt mér fram á
þennan dag og það var að blístra.
Ég blístraði öll þau dægurlög sem
ég kunni, kvæðalög, sígilda „tón-
list“ og sálmalög.
Eftir að ég losnaði úr þessari illu
vist og kom heim hélt ég þessum
ósið áfram — að blístra í tíma og
ótíma. Ég gerði þetta bæði heima
og á vinnustað. Nær eingöngu þó
þegar ég var einsamall — að ég
hélt. Þetta var alltaf látið óátalið á
vinnustað, en á heimili mínu hafa
verið skiptar skoðanir um þessa
hljómlist, svo ekki sé meira sagt.
„Lygari, — máli þínu
er ekki lokið“
Ég sagði áður að ég var aðeins
færður til yfirheyrslu tvisvar sinn-
um meðan ég dvaldi í þessu fang-
elsi. Ég mun hér á eftir greina frá
fyrri yfirheyrslunni, sem fór fram
nokkrum vikum eftir að ég kom í
fangelsið. Ég er sannfærður um að
þegar hún fór fram, var ég grunað-
ur um að vera í einhveiju sambandi
við forustusveit manna, sem börð-
ust gegn hagsmunum breska her-
námsliðsins á íslandi og gengju í
því sambandi erinda þýskra nasista.
Yfirheyrsla þessi var löng og á
köflum hin dramatískasta.
Undirbúningur hennar var sá, að
mér var ekki hleypt út úr klefa
mfnum í þijá sólarhringa. Matar-
skammtur minn var minnkaður, og
mér var ekki einu sinni hleypt fram
á klósett. Verðirnir færðu mér að-
eins nauðsynlega hluti í klefann í
staðinn. Þetta var eina herbergis-
þjónustan (room service) sem ég
varð aðnjótandi á þessu „hóteli“.
Stóra nakta peran í loftinu var lát-
in loga á stærsta straumi alla þessa
þijá sólarhringa. Þar að auki var
alltaf veríð að koina inn í klefa
minn til að gæta þess að ég sofn-
aði ekki eða hvíldist. Seint að kvöldi
þriðja dags var ég sóttur í klefa
minn og færður upp á loft í fangels-
inu og leiddur inní stórt herbergi
eða sal með stórum glugga sem
sneri út í fangelsisgarðinn. Fyrir
glugganum voru engin gluggatjöld
og úti óð tunglið í skýjum. Það
glitti í gríðarstórt tré, sem var úti
í miðjum garðinum. Mér datt síðar
í hug að þeir sem þarna stjórnuðu
hefðu valið þetta tunglskinskvöld
til yfirheyrslunnar til að fullkomna
sviðssetninguna. Það var hálfrokkið
þarna inni, aðeins dauf ljós frá vel-
byrgðum borðlömpum. Þetta var jú
þegar stríðið um England var í al-
gleymingi og alger myrkvun í bygg-
ingum og á strætum fyrirskipuð.
Þarna stóð ég svo með tvo vopnaða
verði við hlið mér. Fyrir framan
mig var langt borð með eins konar
grænum filtdúk, svipað því sem
tíðkast að hafa á spilaborðum. Við
borðið sátu þrír háttsettir herfor-
ingjar. Það þóttist ég geta greint
af einkennisbúningi þeirra. Þetta
virtist vera eins konar herréttur og
sá sem í miðið sat þá forseti réttar-
ins.
Síðan byijaði yfirheyrslan. Ég
var ekkert spurður um mál þeirra
Arctic-manna Jens og Siguijóns.
Aldrei minnst einu orði á senditæki
eða dulmálslykil. Ég var aðeins
spurður hvernig stæði á því að ég
hefði bundist kunningsskap við Jens
Pálsson þar sem við værum ekkert
skyldir eða tengdir. Ég í háskóla-
námi en hann til sjós. Ég skýrði
það út fyrir þeim eins og efni stóðu
til.
Þeir sögðust ekki trúa, að þar
væri öll sagan sögð. Síðan var ég
spurður að því hvort ekki væri rétt
að ég væri nasisti og í hópi þeirra
íslenskra nasista sem vildu valda
hernámsliðinu sem mestum skrá-
veifum og gera það sem óvinsælast
meðal íslendinga.
Ég neitaði þessum ásökunum
með öllu og kvað þær vera í einu
orði sagt fáránlegar.
Þá tók forseti réttarins að lesa
upp fyrir mér nöfn ýmissa framá-
manna úr hópi íslenskra þjóðernis-
sinna, sem þá voru mest áberandi
heima á íslandi.
Ég kannaðist við þá allflesta og
upplýsti það þegar í stað. Vissi um
hvaða störfum þeir sinntu eða
hvaða nám þeir stunduðu, eða hefðu
stundað. Þá fór heldur að hýrna
yfir mönnunum við borðið. Þeir
voru með myndir af flestum þess-
ara manna sem þeir sýndu mér og
vildu fá að vita hvaða Islendinga
þeir umgengjust mest, og hveijir
þeirra hefðu umgengist mest bæði
þýska sendiherrann á Islandi dr.
Gerlach, fyrir hernám Breta, og þá
Þjóðveija sem þá gistu ísland. Ég
sagði þeim að ég gæti ekki frætt
þá um eitt eða neitt í því sam-
bandi, enda hefði ég aldrei verið í
samtökum íslenskra þjóðernissinna.
Þvert á móti. Ég hefði verið ein-
dreginn andnasisti og teldi ég að
breska sendiráðið í Reykjavík ætti
með eftirgrennslan þar um, að geta
staðfest að svo væri. Mennirnir við
borðið létu sér hvergi bregða.
Formaður þeirra gekk nú fram
fyrir borðið og sagði: Jæja við skul-
um nú fara yfir þetta allt aftur og
sjá hvort minnið hjá þér hefur ekki
eitthvað batnað.
Hann tók fram mannamyndirnar
aftur, sagði mér hvað þeir vissu um
Seglskipið Arctic.
Hallgrímur Dalberg — myndin
var tekin 1942.
hvern og einn og báðu mig að stað-
festa það sem þeir sögðu og bæta
síðan við frekari upplýsingum frá
eigin brjósti.
Þessar myndasýningar og um-
Ijöllun þeirra um þá menn sem á
þeim voru, tók, að mér fannst, óra-
tíma, en allt fór á sömu lund og
áður.
Þá fór heldur betur að síga í
formanninn.
Ég var orðinn mjög þreyttur af
að standa þarna á gólfinu og syfjað-
ur eftir að mér hafði verið haldið
vakandi í þijá sólarhringja. Ég bað
um að fá vatn að drekka, en því
var synjað. Ég kvaðst þá vera orð-
inn svo þurr í munni og kverkum
að ég gæti ekki mikið lengur svarað
spurningum þeirra. Þá var mér
færður vatnssopi, því ekki vildu
þeir að ég missti málið.
Enn hélt formaðurinn einum
þremur eða fjórum mannamyndum
upp að nefinu á mér og krafðist
upplýsinga af mér um það sem
þeir kölluðu landráðastarfsemi
þeirra. Svör mín voru enn þau sömu.
Ég hvorki vissi neitt um slíkt og
hafði raunar aldrei heyrt eða séð
að slíku hefði verið haldið fram.
Þegar hér var komið var ég orðinn
alvarlega þreyttur, enda búinn að
standa þarna uppréttur og hreyf-
ingarlaus klukkustundum saman.
Tvisvar hafði verið skipt um varð-
menn og tvisvar höfðu heiðurs-
mennirnir við borðið tekið sér all-
löng hlé og látið færa sér te. Þeim
virtist ekkert liggja á.
Mér var farin að leiðast þessi
yfirheyrsla. Óskaði að henni lyki
sem fyrst svo ég gæti farið að
hvílast og sofa.
Það var komið að lokaatriðjnu í
þessum „leik“. Formaðurinn s’tóð
hægt upp og gekk til mín og stað-
næmdist beint fyrir framan mig.
Hann benti út um gluggann á tréð
í garðinum, sem var þá stundina
baðað í tunglskini. Lauf þess bærð-
ust hægt í golunni. Öll var þessi
sýn hin draugalegasta. Síðan sagði
hann: í gegnum aldimar hefur
margur maðurinn verið hengdur
upp í slík tré fyrir drottinsvik eða
verknað hættulegan ríkinu og ríkis-
stjórn landsins. Það gildir ekki hvað
síst þegar stríðstimar eru og þjóðin
berst fyrir Iífi sínu.
Þessi lestur átti sannarlega að
skjóta mér skelk í bringu — og það
tókst, en breytti í engu svörum
mínum.
Þá sagði formaðurinn með mikl-
um alvöruþunga: Nú spyr ég þig í
síðasta sinn. Ætlar þú að gefa okk-
ur þær upplýsingar sem við höfum
beðið þig um varðandi innsta hring
nasistanna á íslandi og einstaka
forustumenn þeirra — eða ekki?
Þegar hér var komið sögu var
þessi virðulegi formaður eða forseti
búinn að æsa sig svo upp að hann
næstum froðufelldi og veifaði for-
ingjapriki sínu í sífellu fyrir framan
andlit mitt.
Ég svaraði að ég hefði engu að
bæta við fyrri frásögn mína og svör.
íslenskir nasistar, eða þjóðernis-
sinnar sem væri hið rétta heiti á
samtökum þeirra heima á íslandi,
sem ég þekkti væru velflestir dag-
farslega hinir ágætustu menn. Að
mínu mati hefðu þeir því miður