Morgunblaðið - 27.08.1991, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 27. ÁGÚST Í991
Gorbatsjov í Æðsta ráðinu:
Ollum hindrunum sem
standa í vegi markaðsbú-
skapar verði rutt úr vegi
Vill nýjar kosningar strax og lýðveldin
hafa undirritað sambandssáttmálann
Moskvu. Reuter.
MÍKHAÍL S. Gorbatsjov Sovétforseti segir að efna beri til forseta- og
þingkosninga í Sovétríkjunum strax og búið sé að undirrita nýjan sam-
bandssáttmála milli lýðveldanna og jafnframt að ryðja eigi þegar í
stað öllum hindrunum í vegi markaðsbúskapar úr vegi. Þetta kom fram
í ræðu Gorbatsjovs i Æðsta ráðinu í gær en þar lagði hann til að ríkis-
stjórnin segði af sér og tók á sig verulegan hluta ábyrgðarinnar á því
að hópur harðlínumanna gerði misheppnaða tilraun til valdaráns á
mánudag í síðustu viku. Forsetinn sagði að þau lýðveldi sem ekki vildu
undirrita sambandssáttmálann yrðu að fá að ákveða sjálf framtíð sína.
Hann virtist með þessum orðum sætta sig við sjálfstæði þeirra en minnti
á að semja þyrfti um ýmis samskiptamál, einkum á efnahagssviðinu.
Hann ræddi einnig afstöðu þingmanna til valdaránsins og spurði hvasst
hvar ráðið hefði haldið sig meðan valdaræningjarnir höfðu enn yfir-
höndina og hann var sjálfur I stofufangelsi á Krímskaga, án sambands
við umheiminn.
Þingmenn Æðsta ráðsins vottuðu
þrem mönnum, er létu lífið í baráttu
gegn valdaræningjunum, virðingu
sína með einnar mínútu þögn við
upphaf fundarins. Viktor Alsknís,
ofursti og þingmaður úr röðum
harðlínumanna, lagði til að for-
sprakkar valdaránsins fengju 50
mínútur hver til að útskýra gerðir
sínar. „Nú þegar svo mikil spenna
ríkir í samfélaginu verðum við að
vita sannleikann," sagði Alsknís en
mótmælamuldur heyrðist víða á
bekkjum þingmanna.
Borís Jeltsín Rússlandsforseti
sagði í sjónvarpsviðtali á sunnudag
að Gorbatsjov bæri vissa ábyrgð á
því sem gerst hefði, Sovétforsetinn
hefði sjálfur skipað samsærismenn-
ina í þær stöður sem auðveldað
hefðu þeim leikinn. Gorbatsjov sagð-
ist í ræðu sinni ekki vilja víkja sér
Umskipti í morgnm Sovétlýðveldum:
Sjálfstæði samþykkt
og þrengt að starfi
kommúnistaflokka
Moskvu. Reuter.
ÞING Ukrainu, næstfjölmennasta lýðveldis Sovétríkjanna, samþykkti á
laugardag með miklum meirihluta atkvæða að lýsa yfir fullu sjálf-
stæði landsins er tæki þegar gildi en jafnframt að þjóðaratkvæða-
greiðsla fari fram um málið i desember. Leóníd Kravtsjúk, þingforseti
og helsti leiðtogi lýðveldisins, hefur sagt sig úr miðstjórn og stjórnmála-
ráði sovéska kommúnistaflokksins. Þingið samþykkti í gær timabundið
bann við starfsemi kommúnistaflokks Ukraínu. Flokksskrifstofur voru
innsiglaðar og eignir flokksins gerðar upptækar.
Sovétríkin voru fyrir fáeinum
árum samband 15 lýðvelda sem
höfðu að nafninu til allmikið sjálfs-
forræði þótt Sovétstjómin réði í
reynd því sem hún vildi. Hvarvetna
er nú þjarmað að kommúnistaflokk-
um landanna.
Á laugardag var afturhaldsmaður-
inn Níkolaj Dementei þvingaður til
að segja af sér leiðtogastöðu í Hvíta-
Short mæt-
ir Karpov
UM helgina fór fram dráttur
í undanúrslit áskorendaein-
vígjanna í skák. Hollendingur-
inn Jan Timman keppir á
móti Sovétmanninum Artúr
Jusupov og landi hans Anatólíj
Karpov mun mæta Brctanum
Nigel Short.
I fjórðungsúrslitunum voru
þeir Jusupov og ívantsjúk jafnir
eftir átta skákir og því þurftu
þeir að tefla tefla tvær skákir
aukalega til að fá fram úrslit.
Þar fóru leikar þannig að Jus-
upov vann fyrri skákina í 39
leikjum og þeirri síðari lyktaði
með jafntefli í 46 leikjum.
undan ábyrgð á því sem gerst hefði.
„Valdaránið var ekki algerlega
óvænt, kom ekki eins og þruma úr
heiðskíru lofti. Það var boðað með
móðursýkislegum blaðagreinum,
boðað í miðstjórn flokksins og ræð-
um ákveðinna hershöfðingja á
flokksráðstefnum. .. í staðinn fyr-
ir að taka föstum tökum á þeim
sýndum við samsærismönnunum
linkind og víðsýni. Ég á fyrst og
fremst við sjálfan mig. Ég ber geysi-
lega þunga ábyrgð sem forseti á
þeirri staðreynd að Æðsta ráðið var
gagnslaust, að ráðherrar reyndust
svo huglausir og hjálparvana and-
spænis valdaráninu, einnig þvi að
stjórnendur þeirra þriggja stofnana
[Rauða hersins, öryggislögreglunn-
ar KGB og innanríkisráðuneytisins]
sem ráða yfir herliði skyldu vera
menn sem efndu til valdaráns,"
sagði Sovétleiðtoginn. „Ég segir
þetta vegna þess að undanfama
daga hefur margt skýrst fyrir aug-
um mínum. Ég hef komist að niður-
stöðum í fjölmörgum efnum. Mér
virðist sem ég hafi komið til nýs
lands.“ Forsetinn sagðist sjálfur líta
nýjum augum á framtíðina eftir
þessa atburði. Hann hét því að nú
yrði ekki hikað á vegi umbótanna.
„Framvegis verður ekki um neinar
málamiðlanir að ræða gagnvart
þeim sem ekki er hægt að semja
við, sem ekki ætti að gera samninga
við.“ Þingheimur fagnaði þessum
orðum ákaft.
Herlið KGB undir stjórn Rauða
hersins
Um öryggislögregluna, KGB,
sagði Gorbatsjov að nýr yfirmaður
hennar, Vadím Bakatín, myndi sjá
um að hún yrði endurskipulögð frá
grunni. Stjórnmálaskýrendur álíta
að með þessu hafi hann gefið í skyn
að í KGB hafi verið miðstöð valda-
ræningjanna. Gorbatsjov skýrði frá
því að herlið KGB, um 220.000 vel
Reuter
Míkhaíl Gorbatsjov Sovétforseti nuddar augun við upphaf fyrsta
fundar sovéska Æðsta ráðsins eftir að valdarán harðlínuafla fór út
um þúfur.
þjálfaðir menn, sem m.a. ræður yfir
skriðdrekum, yrði fært undir yfir-
stjórn Rauða hersins. Jevgeníj Shap-
osníkov, nýr varnarmálaráðherra
Sovétríkjanna, hefur sagt að skipt
verði um 80% allra æðstu yfirmanna
í hernum. Nýr innanríkisráðherra,
Viktor Barannikov, gaf herlögreglu
skipun um að hindra fólk í að fella
af stalli styttur af Vladímír Lenín,
stofnanda Sovétríkjanna, sagði að
það væri hlutverk yfirvalda að
stjóma slíkum aðgerðum. Á sunnu-
dag var felld af stalli stærsta Lenín-
styttan sem var í Ventspils í Lett-
landi.
Markaðurinn ráði
„Við verðum að tryggja algert
frelsi einstaklingsframtaks, útrýma
einokun, koma sem fyrst á nauðsyn-
legum stofnunum markaðskerfis-
ins,“ sagði Gorbatsjov í 35 mínútna
langri ræðu sinni. Hann taldi að
róttækar breytingar í landbúnaði
væru knýjandi nauðsyn, grípa þyrfti
til aðgerða gegn vaxandi halla ríks-
sjóðs, gera rúbluna að skiptanlegum
gjaldmiðli á alþjóðamörkuðum og
draga úr peningamagni. Hann
hvatti menn til að efna ekki til verk-
falla meðan verið væri að finna
lausnir á efnahagsóreiðunni. Sovét-
leiðtoginn sagðist hlynntur því að
helstu ákvarðanir í efnahagsmálum
yrðu framvegis teknar í hverju lýð-
veldi fyrir sig en alríkisstjórnin í
Moskvu sinnti því hlutverki að
stjórna samvinnu milli þeirra. Hann
sagðist hafa skipað nefnd undir for-
ystu ívans Sílajevs, forsætisráð-
herra Rússlands, til að fjalla um
efnahagsmálin og ætti Grígoríj Javl-
ínskij, róttækur hagfræðingur sem
vil snögg umskipti í markaðsátt,
sæti í henni.
„Strax og búið er að undirrita
sambandsáttmálann ættum við að
hefja kosningabaráttu vegna kjörs
í helstu embætti alríkisstjómarinn-
ar, þ. á m. forsetaembættið," sagði
Gorbatsjov. Það er á valdi fulltrúa-
þingsins, er fer með æðsta lög-
gjafarvaldið, að boða kosningar en
Æðsta ráðið ákvað í gær með mikl-
um meirihluta atkvæða að fulltrúa-
þingið komi saman 2. september. Á
fulltrúaþinginu, er fundar tvisvar á
ári, sitja rúmlega 2.000 manns og
kýs það Æðsta ráðið, starfandi þing
Sovétríkjanna, úr eigin röðum.
Margir af þingmönnum fulltrúa-
þingsins voru tilnefndir af kommún-
istaflokknum eða stofnunum þar
sem hann hafði töglin og hagldirnar
þegar fyrst var kosið til þess árið
1989.
Rússlandi og daginn eftir lýsti þing
landsins yfir fullu sjálfstæði frá Sov-
étríkjunum. Yfirlýsingin var sam-
þykkt samhljóða og olli það nokkurri
undrun þar sem harðlínuöfl hafa þar
öll ráð. Þingið samþykkti einnig
tímabundið bann við starfsemi
kommúnistaflokksins og gerði eignir
hans upptækar meðan rannsakað
verður hvem þátt hann átti í valda-
ráninu.
Forseti Moldovu sagði í gær að
landið myndi lýsa yfir sjálfstæði í
dag, þriðjudag, en eftir yfirlýsingu
Úkraínumanna var svo komið að
Moldovar áttu ekki lengur landa-
mæri að Sovétríkjunum. Flestir
Moldovar tala rúmensku en forseti
landsins, Mircea Snegur, sagði að
ekki yrði strax sótt um sameiningu
við Rúmeníu. Leiðtogi Úzbekístans í
Mið-Asíu hvatti í gær þing landsins
til að hefja undirbúning að sjálfstæð-
isyfirlýsingu. í Kazakhstan hafði
leiðtogi landsins, Nursúltan Naz-
arbajev, þegar sagt sig úr miðstjórn
sovéska kommúnistaflokksins.
Kákasuslýðveldin Georgía og
Armenía ásamt Eystrasaltsríkjunum
þrem hafa þegar annaðhvort lýst sig
sjálfstæð eða ákveðið að stefna að
sjálfstæði. Armeníuþing skipaði á
sunnudag kommúnistaflokknum að
rýma höfuðstöðvar sínar og afhenda
eignirnar yfirvöldum.
Úkraínuþing vill sjálfstæði:
Borís Jeltsín mun krefjast
náinnar efnahagssamvinnu
Daily Telegraph.
„LOKSINS getum við lifað eins og menn en ekki eins og skepnur,
það höfum við gert áratugum saman,“ sagði úkraínskur listamaður
í mannþrönginni sem veifaði blágulum fána landsins við þinghúsið
í Kiev á laugardag. Þingið hafði samþykkt að lýsa yfir sjálfstæði,
346 þingmenn af 450 viðstöddum voru samþykkir. Erlendir sljórnar-
erindrekar efast þó margir um að sjálfstæði verði samþykkt í þjóðar-
atkvæði í desember. Þeir benda á að mestur sjálfstæðishugurinn sé
í vesturhlutanum en 70% íbúanna búi í austurhéruðunum og um
20% landsmanna séu Rússar.
Úkraína hefur verið undir stjórn
Rússa frá því á sautjándu öld og
aðeins notið sjálfstæðis í nokkra
mánuði eftir valdarán bolsévikka
1917. Þingið samþykkti einnig á
laugardag að taka upp sjálfstæðan
gjaldmiðil, stofnsetja úkraínskt
varnarmálaráðuneyti og taka yfir
stjórn allra sovéthersveita á landi
lýðveldisins. Kjósi meirihlutinn al-
gert sjálfstæði hverfur stór hluti
allrar framleiðslu Sovétríkjanna úr
höndum miðstjórnarinnar í
Moskvu.
Úkraínumenn hafa undan-
farna mánuði samþykkt ráðstaf-
anir sem sumir gagnrýnendur
stjórnvalda segja að hafi beinlín-
is egnt harðlínumenn til að
reyna valdarán til að koma í veg
fyrir hættu á enn frekara öng-
þveiti. Settar hafa verið upp toll-
stöðvar á landamærunum að
Rússlandi til að hafa stjóm á
útflutningi matvæla sem Rússar
keyptu með verðlitlum rúblum.
Þótt gert hafi verið samkomulag
um efnahagssamvinnu við Borís
Jeltsín hefur þetta valdið því að
Rússar hóta nú að selja olíu á
markaðsverði sem myndi valda
Úkraínu miklum erfiðleikum.
Iðnaður er mikill í landinu en
framleiðslan oft öskuhaugamat-
ur, svo úrelt er hún, aðeins sölu-
hæf í nágrannalöndunum. Frá
Úkraínu koma um 40% af so-
vésku stáli, 30% af kolum, og
50% af hrájámi. Lýðveldið er
einn af mestu framleiðendum á
mangani í heimi og fjórðungur
kornvöru Sovétríkjanna kemur
þaðan. Bændur nota einkaskika
sína til að framleiða þriðjunginn
af öllu kjöti í Sovétríkjunum,
40% af mjólkurafurðum og 55%
af eggjum. Landið er einnig afar
mikilvægt hernaðarlega vegna
legu sinnar og þess má geta að
fjórði hver liðsforingi í Rauða
hernum er Úkraínumaður.
Vafasamt er að Jeltsín fagni
sjálfstæði Úkraínu. Margir telja að
hann muni taka upp harða stefnu
gagnvart þessum nágrönnum og
náfrændum Rússa þegar búið verði
að hreinsa til eftir valdaránstil-
raunina. Úkraínumenn verði að
gera umfangsmikinn samning um
efnahagssamvinnu áður en þeir
geti búist við sams konar stuðningi
við sjálfstæðið og Eystrasaltsríkin
af hálfu Jeltsíns.