Morgunblaðið - 30.05.1992, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. MAI 1992
Hvað er hér að gerast?
eftir Gunnar
Tómasson
í yfírlitsræðu dr. Jóhannesar Nor-
dais, seðlabankastjóra, á ársfundi
Seðlabanka íslands, sem haldinn var
24. apríl sl., var m.a. fjailað um or-
sakir hárra vaxta á íslenzkum fjár-
magnsmarkaði með þeim hætti, að
undirritaðan rak í rogastanz. Hvað
er hér að gerst?
Innlend útlánaaukning
„Séu helztu stærðir í þróun lánsfj-
ármarkaðsins á síðasta ári skoðaðar
koma í ljós áhrif gífurlegrar eftir-
spurnar ríkissjóðs og annarra opin-
berra aðila eftir lánsfé,“ segir í upp-
hafí skilgreiningar dr. Jóhannesar á
orsökum ríkjandi hávaxta — veldur
hver á heldur.
í Hagtölum mánaðarins, útgefn-
um af Hagfræðideild Seðlabanka,
er skipting innlendrar og erlendrar
útlánaaukningar eftir lántekendum
sýnd í töflum V.2 og VI.2. Að frá-
dregnum „löngum erlendum lánum“,
er samsetning útlánaaukningar síð-
ustu árin á innlendum markaði þessi:
Vaxandi efnamunur
í ræðu sinni á ársfundi Seðla-
banka taldi dr. Jóhannes Nordal það
vera „mikilvægt að framboð og eftir-
spurn fái óhindrað að ráða vöxtum
af lánum til heimilanna, þar á meðal
af íbúðarlánum“ og mælti þar fyrir
munn bankastjórnar og bankaráðs
Seðlabanka íslands.
Rangfærslur á „helstu stærðum í
þróun lánsijármarkaðarins á síðasta
ári“ sem fyrr var getið, ásamt rang-
túlkun á framboðshlið sem greint
er frá að neðan, sýna og sanna, að
mat yfirstjórnar Seðlabanka á far-
sælli vaxtastefnu getur ekki verið
byggt á faglegum forsendum.
I þessu sambandi má geta um-
mæla í Reykjavíkurbréfi 2. maí sl.
þar sem vakið var máls á vaxandi
efnamun í Bandarikjunum og víða
annars staðar á Vesturlöndum. Taldi
höfundur nauðsynlegt fyrir okkur
að vita, hvort sama þróun kunni að
hafa átt sér stað á Islandi.
Af hagtölum útgefnum af Seðla-
banka og Þjóðhagsstofnun má ráða,
að efnamunur hefur farið ört vax-
andi í íslenzku þjóðfélagi um árabil
Tafla 1. — Innlend útlánaaukning 1989-1991
<í milljónum króna>
Ríkissjóður og
ríkisstofnanir
Bæjar- og sveitarfél.
Atvinnuvegir
Heimili
Samtals innl. útl. aukn.
Árið 1991 var hlutdeild „ríkissjóðs
og annarra opinberra aðila“ í inn-
lendri útlánaaukningu um 16,6%,
eða fjórðungur af 65,4% hlutdeild
heimila. Hér fer ekkert á milli mála
— mismunur tekna og útgjalda heim-
ilanna er langstærsti hagstjórnar-
vandi líðandi stundar.
Af einhveijum ástæðum virðist
skuldsetning heimilanna vera feimn-
ismál í Seðlabanka og Viðskipta-
ráðuneyti, enda er hávaxtastefna
yfírstjórnar peningamála fyrir hönd
innlendra banka og lífeyrissjóða sá
vargur í véum, sem knýr skuldsett
heimili til nauðungarlántöku.
Skuldaaukning heimilanna 1989-
1991 jafngilti andvirði um 2.500 3ja
herb. íbúða — árið 1991 var hún
þrefalt byggingarverðmæti nýs íbúð-
arhúsnæðis. Sjálfseignarstefna
Sjálfstæðisflokksins, sem stóð af sér
áhlaup sameignarsinna, hefur orðið
hávaxtastefnunni að bráð.
1989 1990 1991 Samtals
-77 5.480 10.378 15.781
1.340 1.948 1.088 4.376
49.539 6.886 12.373 68.798
33.737 34.725 45.118 113.580
84.539 49.039 68.957 202.535
- skattfríðindi fjármagnstekna um-
fram launatekjur næstu árin myndu
gulltryggja og stórauka þann efna-
mun sem þegar er orðinn.
í nýju riti Þjóðhagsstofnunar um
„Þjóðarbúskapinn" 1991 og horfur
1992 eru heildartekjur þjóðarinnar
árið 1991 sýndar hafa verið óbreytt-
ar frá 1987, samtímis því sem erlend
skuldastaða þjóðarbúsins í árslok
1991 var aðeins hærra hlutfall af
þjóðartekjum en í lok 1986.
Vaxandi efnamunur í íslenzku
samfélagi á síðastliðnum fimm árum
endurspeglar því áhrif hagstjórnar-
stefnu stjórnvalda á skiptingu tekna
hvers árs meðal hinna ýmsu hags-
munahópa ásamt tilfærslu eigna í
gegnum ríkjandi vaxta- og útlána-
stefnu á innlendum fjármagnsmark-
aði.
Kaupmáttur ráðstöfunartekna
meðalfjölskyldu minnkaði um 12%
frá 1987 til 1991, m.a. vegna mis-
Gunnar Tómasson
„Með hliðsjón af núll
hagvexti síðan 1986,
minnkandi afla og
versnandi viðskipta-
kjörum, þá eru ná-
kvæmlega engar for-
sendur fyrir áfram-
haldandi gengisfestu
næstu misserin aðrar
en þær, sem byggja á
handafli stjórnvalda í
Seðlabanka og Við-
skiptaráðuneyti. “
gengis kaupgjalds og verðlags ásamt
lækkun hlutfalls launa á tímabilinu
úr 68,8% af svonefndum „vergum
þáttatekjum" í 64,3% árið 1991.
Eins hlýtur kaupmáttur tekna
margra óbreyttra félagsmanna ASÍ,
VSMÍ, BSRB og annarra almennra
launþegasamtaka að hafa minnkað
um meira en 12% á tímabilinu, m.a.
vegna „þjóðarsáttar", sem stýfði
þeim úr hnefa laun, sem vart geta
talist mannsæmandi.
Árin 1987-1991 eru „laun og
tengd gjöld" atvinnulífs talin hafa
verið samtals um 762.000 milljónir
króna — að frádregnum sköttum
launþega og „tengdum gjöldum“
atvinnulífs (e.t.v samtals 40%),
kunna ráðstöfunartekjur launþega
að hafa verið um 457.000 milijónir
króna.
Á sama tima jókst skuld heimila
við lánakerfið um samtals 159.000
milljónir króna, og hefur ráðstöfun-
arfé þeirra þannig verið 35% umfram
ráðstöfunartekjur. Slíkur er undanf-
ari gjaldþrota af því tagi, sem þegar
eru orðin vort daglegt brauð, og
stefnir í verra.
Peningalegur sparnaður
Umsögn dr. Jóhannesar um „mik-
ilvægi [þess] að framboð og eftir-
spurn fái óhindrað að ráða vöxtum
af lánurn" varðar viðurkennda skil-
greiningu „framboðs" á lánsfjár-
markaði, sem notuð er í Hagtölum
mánaðarins og kallast „peningaleg-
ur sparnaður". (Tafla V.l. lína 3_.)
Hagfræðideild Seðlabanka ís-
lands hefur hins vegar gert dr. Jó-
hannesi þann arga grikk að skil-
greina „peningalegan sparnað" með
öðrum, ófaglegum hætti — því er
umsögn hans um framboð og eftir-
spurn á lánsfjármarkaði, með fullri
virðingu, meiningarlaust rugl.
„Framan af árinu [virtist] pening-
arlegur sparnaður [vera] að dragast
saman, en [breyting varð] eftir
vaxtahækkunina um vorið, og er nú
áætlað að heildarframboð nýs, pen-
ingalegs sparnaðar [...] hafi numið
37 milljörðum eða heldur meira en
árið áður,“ segir þar.
Framboð „peningalegs sparnað-
ar“ á lánsfjármarkaði liggur á Ijósu
í Hagtölum mánaðarins og þarf ekki
að „áætla“ eitt eða neitt í því sam-
bandi. Eins og fram kemur í eftirfar-
andi Töflu 2 var framboð „nýs pen-
ingalegs sparnaðar“ samtals 65
milljarðar árið 1991.
Tafla 2.
að heimili flokkist með „opinberum
aðilum" við töku húsnæðiskerfislána
— erlendar lántökur sjávarútvegs
fyrir milligöngu Landsbanka ættu
með hliðstæðum „rökum“ að teljast
„opinberar“ lántökur, þótt engum
detti slíkt í hug.
Ríkisstjórn á rangri braut
í Morgunblaðsgrein 30. apríl sl.
minntist Björn Bjarnason eins árs
afmælis ríkisstjórnar Sjálfstæðis-
flokks og Alþýðufglokks og taldi
hana hafa unnið markvisst fyrsta
árið eftir starfsáætlun, sem kynnt
var landsmönnum undir heitinu
„Velferð á varanlegum grunni".
Ríkisstjórnin „einsetti sér að
hækka EKKI skatta", sagði Björn
og „beita EKKI sértækum úrræð-
um“ í atvinnumálum. Hvað varðar
almenn úrræði, þá hefur það verið
stefna stjórnarinnar að breyta EKKI
gengi krónunnar og stemma EKKI
stigu við stjórnieysi í peningamálum.
Á ársfundi Seðlabanka íslands
taldi dr. Jóhannes Nordal „breyting-
ar á stjórn peningamála (vera) ekki
sízt nauðsynlegar og aðkallandi nú
til þess að tryggja ... stöðugleika í
gengi (krónunnar), sem hefur verið
kjölfesta efnahagsstefnunnar á
þriðja ár.“
Faglegar forsendur gengisfestu
hafa hins vegar ekki verið fyrir hendi
á þessu tímabili, sbr. 30% aukningu
kaupmáttarsköpunar í rnynd útlána-
þenslu lánakerfísins. Á nýliðnu ári
varð viðskiptahalli 4,9% af lands-
framleiðslu og hefur ekki verið hærri
síðan 1982.
Með hliðsjón af núll hagvexti síðan
1986, minnkandi afla og versnandi
viðskiptakjörum, þá eru nákvæm-
lega engar forsendur fyrir áfram-
haldandi gengisfestu næstu misserin
aðrar en þær, sem byggja á hand-
afli stjórnvalda í Seðlabanka og Við-
skiptaráðuneyti.
Formaður Sjálfstæðisflokksins
getur vart unað öllu lengur óbreytt-
Peningalegur sparnaður 1989-1991
[í milljónum króna]
1989 1990 1991 Samtals
Bankainnlán 21.382 14.450 16.222 52.054
Spariskírteini 4.316 3.858 3.717 11.891
Tryggingarfélög 2.451 2.018 1.942 6.411
Lífeyrissjóðir 29.999 24.276 26.939 81.214
Eigið fé lánastofnana 10.279 4.962 11.176 26.417
Annar sparnaður 4.428 6.539 5.118 16.085
Samtals 72.855 56.103 65.114 194.072
„Engu að síður,“ hélt dr. Jóhann-
es Nordal áfram, „vantaði þijá millj-
arða á, að öll aukning peningalegs
sparnaðar hrykki fyrir lánsfjárþörf
ríkissjóðs og opinberra aðila einna.“
Sanníeikurinn er sá, að peningalegur
sparnaður var (65-11=) 54 milljörð-
um HÆRRI.
í framhaldi útskýrir dr. Jóhannes,
um vínnubrögðum ráðgjafa ríkis-
stjórnar hans í efnahagsmálum —
„Velferð á varanlegum grunni" hlýt-
ur að krefast skynsamlegs mats á
orsökum hagstjórnarvandans og
vænlegum leiðum til úrlausnar.
Höfundur er hagfræðingur.
Rannsóknir á stöðu bama
í íslensku samfélagi
Stofnun Rannsóknasjóðs Barnaheilla
eftirArthur
Morthens
Vísindalegar rannsóknir hafa
löngum þótt aðalsmerki framfara
og þróunar. Þekkingarleit mannsins
og eðlislæg forvitni hans eru undir-
staða framfara á hvaða sviði sem
er. Hér á landi hafa rannsóknir af
ýmsu tagi átt fremur erfítt upp-
dráttar og skammtímasjónarmið
löngum ráðið meiru um framvindu
mála heldur en vel undirbyggðar
Ljós ó kerrur
og tengi ú bíla
Viðgerðir á
[WjHONDA
vélum og rafstöðvum.
ÍSORKA
vélaverkstæði,
Eldshöfðo 18, s. 674199/985-20533.
áætlanir. Atvinnulíf landsmanna
hefur ekki farið varhluta af þessari
undarlegu skammsýni. Fjármagn
til rannsókna hér á landi er hlut-
fallslega langtum minna en gerist
í nágrannalöndum okkar.
Rannsóknir á högum bama í ís-
lensku samfélagi eru afar fátækleg-
ar og stöndum við öðrum vestræn-
um þjóðum þar langt að baki. Það
er að mati fjölmargra orðið afar
brýnt að efla hér stórlega rannsókn-
ir á högum barna. Ekki síst þegar
það er haft í huga að hér hafa orð-
ið örari þjóðfélagsbreytingar á
skemmri tíma en í öðrum vestræn-
um ríkjum.
í þeirri öru þjóðfélagsþróun und-
anfama áratugi höfum við breytt
samfélagsgerðinni, skapað nýjar
hefðir og mótað nýtt verðmæta-
mat. Hver eru áhrif þessa. Fjölmiðl-
asprengingin hefur að því er virðist
breytt bæði menningunni og sam-
veruformi fjölskyldunnar.
Fólksflutningar úr dreifbýli í
þéttbýli virðast einnig hafa breytt
samveru fjölskyldunnar. Verðmæt-
amat og atferli foreldra hefur eðli-
lega veruleg áhrif á börnin og þann-
ig breytist innihald hinnar félags-
legu mótunar samhliða efnahags-
legum og félagslegum breytingum.
Auglýsingaheimurinn er síðan
enn einn stór áhrifavaldur á breytta
menningu okkar og viðhorf. Áhrif
auglýsinga á börn í jafn litlu samfé-
lagi og hinu íslenska eru jafnvel enn
meiri en fólk gerir sér almennt grein
fyrir. Auglýsingar skapa tísku og
fyrirmyndir sem vöruframleiðand-
inn hefur þörf fyrir og hafa því
veruleg uppeldismótandi áhrif.
Hvaða áhrif hin harða uppeldissam-
keppni auglýsenda og foreldra hef-
ur vitum við ekki.
Svo virðist sem að hin öra þjóðfé-
lagsþróun hér á landi hafi dregið
úr mannlegum samskiptum barna
og fullorðinna. Getur verið að hið
félagslega öryggisnet umhverfis
börn og unglinga sé að trosna upp
með ófyrirsjáanlegum afleiðingum
fyrir alla félagslega stýringu? Hætt
er við að fjöldi barna hafi farið á
mis við grundvallarþarfir eins og
umhyggju og öryggi í samfélags-
þróun mikilla og örra breytinga.
Uppeldishlekkurinn virðist í
mörgum tilvikum hafa rofnað og
eftir standa einmana börn með tóm-
leikann rótgróinn í sál og hjarta.
Arthur Mortens
„Það er að mati fjöl-
margra orðið afar
brýnt að efla hér stór-
lega rannsóknir á hög-
um barna. Ekki síst
þegar það er haft í
huga að hér hafa orðið
örari þjóðfélagsbreyt-
ingar á skemmri tíma
en í öðrum vestrænum
ríkjum.“
Hrímköld þoka virðist umlykja of
mörg börn sem svo mjög skortir
hlýju. Grunsemdir þessa efnis hafa
fyrir löngu vaknað hjá þeim fjöl-
mörgu aðilum sem vinna með börn-
um en erfitt hefur verið að stað-
festa að svo sé þar sem skortur á
rannsóknum hefur komið í veg fyr-
ir að hægt hafi verið að renna vís-
indalegum stoðum undir þessar
gi-unsemdir.
í gegnum tíðina hafa listamenn
þjóðarinnar sagt sögur af landi og
lífsbaráttu fólksins, glímu þess við
hafið og harðbýlt landið. Þeir hafa
vakið þjóðina með kynngimögnuð-
um krafti sínum og verið sendiboð-
ar menningarinnar til komandi kyn-
slóða barna og unglinga uppsprettu
þessa lands.
Meistarar nútímans draga fram
hinn kalda heim þar sem hefðir og
gildi hafa splundrast og firringin
náð tökum á fjölskyldunni.
Nú hafa íslenskir myndlistar-
menn lagst á árar með Barnaheill
og hinu þekkta uppboðsfyrirtæki
Sotheby’s. Þeir hafa ákveðið að láta
helming þess verðs sem fæst fyrir
verk þeirra á uppboði Sotheby’s
þann 31. maí nk. renna í rannsókn-
arsjóð Barnaheilla, rannsóknasjóð
er getur, ef vel tekst til varpað ljósi
á uppeldisskilyrði barna hér á landi
og átt þátt í að hrífa börn úr faðmi
hinnar hrímköldu þoku er umlykur
þau of mörg.
Höfundur er formaður
Barnaheilla.