Morgunblaðið - 20.10.1992, Blaðsíða 42

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 20. OKTÓBER 1992
Magnús Þórðarson
framkvæmdastjóri
42
Minning
fóru saman við hans. Magnús var
einlægur lýðræðissinni og trúði á
lágmarksríki og markaðslausnir á
ýmsum vandamálum samfélagsins.
Valdboð að ofan og tiiskipanir voru
Magnúsi ekki að skapi.
Mér er minnisstætt samtal okkar
í rútunni á leiðinni frá Brussel til
Lúxemborgar þegar heimsókninni
var lokið. Við lögðum af stað í bít-
ið um morguninn og meðan félagar
okkar sváfu jæddum við um heima
og geima. Ég spurði og Magnús
svaraði. Magnús var hafsjór af fróð-
leik enda fróður um stjómmál og
sögu. Hann var mikill grúskari og
stríddi ég honum vegna þeirrar
óseójandi bókaástríðu sem hann var
smitaður af. Vildi ég vita hve marg-
ar bækur hann hafði keypt í þetta
skiptið í Brussel. Er líða tók á rútu-
ferðina spurði ég Magnús hvort
ekki hlakkaði stundum í honum
þegar hann rækist á gamla and-
stæðinga NATO og Bandaríkjanna
eða er hann læsi tregafullar játn-
ingagreinar þeirra í blöðunum um
blekkingar sósíalismans. Svar
Magnúsar lýsir vel lundarfari hans.
Hann sagðist ekki hlakka yfír þess-
um mönnum heldur verða dapur.
Það væri ekkert aðhlátursefni að
sjá málstað eins og kommúnismann
og sósíalismann hrynja í einu vet-
fangi eftir að hafa barist fýrir mál-
staðnum í tugi ára. í eðli sínu væri
það harmleikur að sjá þjóðfélögin
sem þessi helstefna og alræðis-
hyggja hefði skapað og það að óska
íslensku þjóðinni forystu undir
sömu formerkjum hljóti að vera
þungur kross að bera.
Magnús Þórðarson hafði djúp
jiirif á ungt fólk sem aðhylltist-
vestrænt lýðræði og studdi tilvist
NATO til vamar því. Fallinn er frá
heimsborgari og heiðursmaður sem
sárt verður saknað.
Varðbergsfélagar þakka áratuga
farsælt starf í þágu samtakanna.
Fyrir hönd Varðbergs, félags ungra
áhugamanna um vestræna sam-
vinnu, votta ég ástvinum Magnúsar
dýpstu samúð.
Minning um góðan dreng lifir.
Jón Kristinn Snæhólm,
formaður Varðbergs.
Það er undarleg tilfínning sem
hríslast um mann þegar síminn
hringir snemma morguns og röddin
í honum færir manni andlátsfregn
um vin og samheija, sem maður
hafði setið á fundi með rúmum sól-
arhring áður. Þannig var það þegar
mér barst fregnin um andlát Magn-
úsar Þórðarsonar, framkvæmda-
stjóra upplýsingadeildar Atlants-
hafsbandalagsins á íslandi. Við
hittumst í síðasta sinn á fundi Sam-
taka um vestræna samvinnu og
Varðbergs þar sem dr. Williem F.
van Eekelen, framkvæmdastjóri
Vestur-Evrópusambandsins, flutti
erindi um öryggismál og breytt við-
horf í Evrópu. Magnús var nýkom-
inn úr fræðsluferð til höfuðstöðva
Atlantshafsbandalagsins, en þang-
að fór hann með hóp af ungu fólki
úr þremur stjómmálaflokkum sem
var að kynna sér framþróun öiygg-
is- og stjómmála Evrópu í kjölfar
hruns Sovétríkjanna. Hann var
hress og kátur eftir ferðina og var
ekki að sjá að hveiju stefndi. Við
höfðum verið í nánu sambandi
vegna komu van Eekelens og vegna
undirbúnings vetrarstarfs fyrr-
greindra félagasamtaka.
Magnús var nýorðinn sextugur
þegar hann kvaddi þennan heim. A
afmælisdaginn sagði Magnús við
mig að hann hlakkaði mikið til að
komast á eftirlaun eftir fímm ár,
en þá gæti hann af alefli farið að
sinna sínu hugðarefni sem var
fræðimennska og bókasöfnun. Um
langt árabil hafði hann lagt stund
á bókasöfnun og var mikill sérfræð-
ingur á því sviði, enda fróðleiks-
þyrstur fræðimaður í eðli sínu.
Magnús var um margt sérstakur
maður. Hann var skoðanafastur en
réttsýnn. Hann þoldi illa mann-
vonsku- og yfírráðastefnu komm-
únismans og gaf hvergi eftir í bar-
áttunni við þau myrku öfl sem
reyndu að koma ár sinni fýrir borð
hérlendis. Hann hafði þor og dug
til að standa af sér storma, þótt
fulltrúar þessara afla gerðu í gegn-
um tíðina hveija aðförina á fætur
annarri að honum og samtökum
þeim sem hann helgaði starfskrafta
sína. Vestræn samvinna, frelsi ein-
staklings og lýðræði voru honum
óendanlega mikilvægir lífsþættir.
Magnús var trúr vinur vina sinna
og traustur samheiji. Hann hafði
óendanlega mikinn áhuga á stjóm-
málum og fýlgdist vel með á því
sviði. Aldrei kom maður að tómum
kofunum hjá honum í. umræðu
dagsins. Hann var óvæginn í skoð-
unum og dómharður, en réttsýnn í
deilumálum við andstæðinga. í
bijósti sínu var hann trúmaður með
heitar tilfínningar. Magnús var
óskaplega vel lesinn og hafsjór af
fróðleik. Ég sagði oft við Magnús
að hann hefði átt að helga líf sitt
fræðimennsku, en á því sviði hefði
hann klifið hæstu tinda. Hann var
mikill unnandi íslenskrar tungu og
menningar og talaði meitlaða og
afburðagóða íslensku.
í fjöldamörg ár höfum við átt
samleið á vettvangi Samtaka um
vestræna samvinnu. Hann sem
framkvæmdastjóri samtakanna og
ég lengi vel stjómarmaður og nú
síðast formaður þeirra. Nú að leið-
arlokum vil ég fyrir hönd stjómar
Samtaka um vestræna samvinnu
færa Magnúsi okkar innilegustu
þakkir fyrir ómetanlegt framlag
hans og vinnu fyrir málstað sam-
takanna, sem um langt árabil hafa
staðið vörð um lýðræði og öryggi
íslands gegn kúgunar- og yfír-
drottnunarstefnu sovésku kommún-
istanna. Það vom menn eins og
Magnús sem áttu stærstan þátt í
því að knésetja einræðisstefnu
Kremiveija, sem skildu gömlu Sov-
étríkin og Austur-Evrópu eftir í
andlegri og veraldlegri rúst í orðs-
ins fyllstu merkingu. Með Magnúsi
er genginn góður drengur. Blessuð
sé minning hans. Fyrir hönd fyrr-
nefndra samtaka færi ég sonum
hans og fjölskyldu innilegar samúð-
arkveðjur á sorgarstundu.
Jón Hákon Magnússon.
Eins og hundmð annarra íslend-
inga kynntist eg Magnúsi Þórðar-
syni á ferðah y ' vegum Atlants-
hafsbandalagsi.'i.i. Það ferðalag var
farið fyrir um tveimur áratugum
og leiðin lá að þessu sinni til Banda-
ríkjanna þar sem ferðalöngum vom
kynnt helstu atriðin í utanríkis- og
vamarmálastefnu Bandaríkja
Norður-Ameríku. Magnús stýrði
ferðinni af röggsemi og verða mér
æ minnisstæðar ótrúlega nákvæm-
ar og ítarlegar leiðbeiningar, skrif-
legar, um hvaðeina sem ferðina
varðaði. Ferðir eins og þessi, bæði
vestur um haf og til meginlands
Evrópu, einkum til Bmssel og til
Bretlandseyja, vom og em enn
mjög mikilvægur þáttur í starfí
upplýsingaskrifstofu Atlantshafs-
bandalagsins hér á landi. í ferðum
þessum bast Magnús vináttu og
kunningsskap við mikinn íjölda
manna víðs vegar af landinu. Fram-
an af var það áreiðanlega svo að
margir voru í þessurn ferðum að
hleypa heimdraganum í fyrsta sinn
og var þá ekki amalegt að njóta
glöggrar leiðsagnar og umhyggju-
semi veraldarvans og þrautþjálfaðs
ferðafélaga eins og Magnúsar Þórð-
arsonar.
Ég var einn þeirra sem átti því
láni að fagna að bindast Magnúsi
traustum böndum vináttu og sam-
starfs um langt skeið, bæði á vett-
vangi Samtaka um vestræna sam-
vinnu og Sjálfstæðisflokksins.
Varðstaðan um frelsi og lýðræði,
sjálfsákvörðunarrétt þjóða og ein-
staklinga, var fmmþáttur í hugsun
Magnúsar Þórðarsonar. Hvers kyns
kúgun og ofbeldi sem hneppti
mannsandann í íjötra, kæfði sköp-
unargleðina og svipti menn frelsinu
var að dómi Magnúsar ófyrirgefan-
legur glæpur. í störfum sínum,
hvort heldur var í daglegum störf-
um eða tómstundum, fékk hann
tækifæri til að leggja þessum hug-
sjónum sínum öflugt lið. í Sjálf-
stæðisflokknum starfaði hann frá
unga aldri og hvað ötulast á þeim
tíma þegar heljargreipar sósíalisma
og kommúnisma hertu hvað harðast
að Evrópu og treystu tök sín sem
víðast í Asíu og Afríku.
í Sjálfstæðisflokknum var Magn-
ús óþreytandi í því að taka þátt í
og brýna menn til varðstöðu gegn
markvissri ásælni fulltrúa sósíal-
isma og marxisma í mennta- og
menningarlífí þjóðarinnar. Hinn
mikli áhugi Magnúsar á þeim mál-
um skýrðist vel af glöggum skiln-
ingi hans á sögunni og því göfg-
andi hreyfiafli sem frjálst menning-
ar- og listalíf er hverri þjóð. Eitt
af fyrstu meiri háttar framlögum
Magnúsar í þessa baráttu voru
greinar sem hann birti í Morgun-
blaðinu í ágúst og september 1957.
Þær voru síðar gefnar út af Sam-
bandi ungra sjálfstæðismanna og
Heimdalli í bæklingi sem heitir
„Mótið i Moskvu". í þessum grein-
um er sagt frá alheimsæskulýðs-
móti sem þáverandi valdhafar í
Sovétríkjunum stóðu að og Magnús
Þórðarson, þá háskólanemi í
Reykjavík, sótti_ og skrifaði um í
Morgunblaðið. í þessum skrifum
flettir Magnús óþyrmilega ofan af
blekkingarvef kommúnismans,
dregur fram hveija goðsögnina á
fætur annarri og steypir henni af
stalli. Þessar greinar Magnúsar eru
mjög áhrifamiklar og svo vel skrif-
aðar að atburðir þessa tíma og þau
atvik sem hann upplifði á þessu
heimsmóti stíga fullsköpuð fram af
síðum ritsins og fanga hug lesand-
ans algerlega. Það er ánægjulegt
að Magnús Þórðarson lifði að sjá
kenningakerfí kommúnismans
hrynja og frelsisvonina vakna á
nýjan leik í bijóstum þeirra þjóða
sem hin áratuga langa „þjóðfélags-
tilraun" hafði hneppt í íjötra þræl-
dóms, hörmunga og fátæktar.
A síðustu árum settu ritstörf af
margvíslegu tagi og ekki síst aðstoð
og samvinna við sagnfræðinga og
aðra þá sem fengust við ritstörf
mikinn svip á lif og starf Magnús-
ar. Aðrir eru færari en ég til þess
að fjalla um þann þátt ævistarfs
hans en þó vil ég nefna að síðustu
misseri vann hann að ákveðnu verk-
efni fyrir Sjálfstæðisflokkinn sem
hann lauk nýlega og afhenti mér
skömmu áður en hann lést. Allt frá
1940 hafa verið gefnar út nákvæm-
ar skýrslur um landsfundi Sjálf-
stæðisflokksins. í þessum skýrslum
er getið helstu mála og birtar helstu
ályktanir sem samþykktar hafa
verið á landsfundum flokksins, svo
og er sagt ítarlega frá fundarstörf-
um, birtir listar yfír þátttakendur á
fundinum og yfirleitt öliu sem fund-
inn varðar eru gerð glögg skil. Þess-
ar skýrslur eru ómetanleg heimild
fyrir þá sem vilja fræðast um Sjálf-
stæðisflokkinn, sögu hans, þróun
málefnabaráttunnar innan hans og
yfirleitt hvaðeina sem flokkinn
snertir. Þar sem þessi útgáfa hófst
ekki fyrr en um áratug eftir að
flokkurinn var stofnaður fékk ég
Magnús Þórðarson til þess að taka
saman skýrslur um þá landsfundi
sem haldnir höfðu verið fyrir 1940,
eða frá 1929 til 1936. Magnús tók
það verkefni að sér enda þótt fyrir-
fram væri vitað að það væri mjög
erfítt því litlar heimildir eru til
bæði hjá flokknum og á söfnum um
þessa fundi. Frá því er skemmst
að segja að Magnús vann þetta
verk af alveg sérstakri og einstakri
nákvæmni, nýtti til þess þau gögn
sem tiltæk voru og það sem á skorti
í gögnum flokks- og Landsbóka-
safns var unnið upp úr dagblöðum,
ævisögum og hveijum þeim öðrum
gögnum sem mögulegt var að finna.
Eru skýrslurnar hin merkasta heim-
ild um stjórnmálasögu áratugarins
milli 1929 og 1940 og mun útgáfa
þeirra tryggja að þær heimildir
glatist ekki. En ekki var nóg með
það að Magnús ynni þessar skýrslur
af vandvirkni og nákvæmni, heldur
má segja að hann hafí fundið týnd-
an landsfund Sjálfstæðisflokksins.
í öllum gögnum flokksins er lands-
fundur 1929 talin fyrsti landsfund-
ur hans og landsfundurinn sem
haldinn var 1991 29. landsfundur
hans. Hið fyrra er rétt en hið síð-
ara ekki, þar sem landsfundur sem
haldinn var 1934 og var fimmti
landsfundur Sjálfstæðisflokksins
hefur af einhveijum ástæðum al-
gerlega glatast í gögnum flokksins.
Engin fundargerð er til af þeim
fundi og sáralítil eða engin gögn.
Magnús varð glaður við og taldi sig
hafa unnið flokki sínum þarft verk
að finna glataðan landsfund jafn-
framt því að staðfesta í verki nauð-
syn nákvæmrar skrásetningar og
aðgæslu í meðferð gagna og upplýs-
inga sem svo oft kunna að þykja
ómarkverð í önn dagsins en verða
síðar að mikilvægum sagnfræðileg-
um heimildum.
Hin mikla nákvæmni Magnúsar
og yfírgripsmikla þekking á sagn-
fræði og þjóðfélagsmálum setti
einnig ávallt svip sinn á umræður
í hópi vina og kunningja hans sem
hafa um tveggja áratuga skeið hist
vikulega til þess að spjalla um
landsins gagn og nauðsynjar. Ég
naut þeirrar ánægju fyrir nokkrum
árum að bætast í þennan ágæta
hóp þar sem Magnús var mikilvæg
hugmyndaleg kjölfesta og fróðleiks-
brunnur. Það er skarð fyrir skildi
í þeim hópi og mikill sjónarsviptir
að Magnúsi Þórðarsyni þar. Við sem
fengum að njóta þessara vikulegu
samverustunda og ausa af nægta-
brunni þekkingar og fróðleiks
Magnúsar munum ávallt minnast
hlýju hans, vináttu og drengskapar.
Ástvinum hans öllum eru sendar
dýpstu samúðarkveðjur á sorgar-
stundu.
Kjartan Gunnarsson.
Engan óraði fyrir því í febrúar
sl. þegar móðir Magnúsar Þórðar-
sonar var borin til grafar rúmlega
níræð að lítið meira en misseri yrði
á milli þeirra mæðginanna. Þijátíu
ár skildu þau í aldri því hinn 6.
september sl. varð Magnús sextug-
ur. Svona dugir engin talnalist til
spár um æviár manna.
Magnús var sonur hinna merku
hjóna dr. Þórðar Eyjólfssonar
hæstaréttardómara, sem fæddist á
Kirkjubóli í Hvítársíðu í Mýrasýslu,
og eiginkonu hans, Halldóru Magn-
úsdóttur, ættaðrar úr höfuðstaðn-
um. Tvær dætur eignuðust þau hjón
líka, Ragnheiði, f. 1934, og Guð-
rúnu, f. 1936. Magnús hét nafni
móðurafa síns Magnússonar er var
kunnur skipstjóri og síðar fram-
kvæmdastjóri eins af helstu útgerð-
arfélögum landsins, ötull til orðs
og æðis.
Ungur fór Magnús í sveit á sumr-
um til föðurfólks síns á Hvítársíðu.
Þá þegar var þess tekið að gæta
hver bókaormur hann var. Sat
sveinninn stundum inni og grúfði
sig yfír íslendingasögur og annað
bókmenntalegt góðmeti meðan aðr-
ir sinntu heyjum. Ekki olli leti held-
ur fróðleiksfysn og unun af kjam-
miklum frásögnum og fallegu ís-
lensku máli. Fullur skilningur var
á því hvert hugur hans hneigðist
og engir tilburðir voru gerðir til að
þvinga hann til bústarfa. Man ég
Magnús minnast af hlýju þeirrar
húsfreyju sem hlúði að lestrariðju
hans jafnvel þegar sól skein í heiði.
Og löngu síðar, lífsreyndur, hafði
hann orð á því að nóg væri að lesa
íslendingasögurnar til þess að
kynnast öilu litrófí mannlegra sam-
skipta.
Sá er þetta ritar kynntist Magn-
úsi í Háskóla íslands á 6. áratugn-
um. Eftir stúdentspróf frá Mennta-
skólanum í Reykjavík árið 1952
hafði Magnús verið vetrarlangt við
þjóðfræðinám í París en var nú tek-
inn til við laganám. Hann var í for-
ystusveit Vöku, félags lýðræðis-
sinnaðra stúdenta, barðist fyrir
bættum hag háskólastúdenta og tók
glaðbeittur þátt í átökum hægri og
vinstri manna sem líka náðu til þjóð-
mála og alþjóðamála. Er skemmst
frá því að segja að vopnfími Magn-
úsar var mikil. Einkum var hann
ritfær með afbrigðum og bjó þar
að fyrstu gerð. Máiið var vandað,
rökvísin hnitmiðuð og skopskynið
frábært. Þótti samheijum unun að
lesa það sem úr penna Magnúsar
kom og er sumt af því enn í minn-
um haft. Þegar komið var saman
til að gleðjast á góðri stund þótti
eitthvað vanta ef Magnús var ekki
í hópnum enda var hann hrókur
alls fagnaðar. Mátu bæði skoðana-
bræður og andstaiðingar í stjórn-
málum félagsskap hans mikils. Öt-
ulu starfí hans og vinsældum fylgdi
seta í stýdentaráði HÍ 1957-58 og
ritstjórastaða Stúdentablaðsins
1957 auk fjölda annarra trúnaðar-
starfa. Þá var hann formaður Orat-
ors, félags laganema, 1959-60.
Það var síst að undra þótt gáfað-
ur sonur jafnlögspaks manns og
Þórðar Eyjólfssonar leitaði fyrir sér
í lagadeild. En áhugasvið Magnúsar
reyndust miklu víðfeðmari en svo
að paragraffar laganna fullnægðu
honum. Hann hvarf því frá námi
en hélt í stað áfram að seðja alhliða
fróðleiksfysn sína upp á eigin spýt-
ur með lestri bóka og hvers kyns
rita, svo og ferðalögum. Átti við
engan betur kjörorðið sem Stúd-
entafélag Reykjavíkur valdi sér: „A
me nihil humanum alienum puto.“
Með tímanum gerðist Magnús svo
margfróður um menningu þjóða og
önnur hugðarefni sín í þjóðlegum
og alþjóðlegum fræðum að fáir
stóðu honum jafnfætis og síðustu
ár tæpast nokkur framar.
Aðalstörf Magnúsar um ævina
voru blaðamennska á Morgunblað-
inu 1960-66 og framkvæmdastjóm
íslandsskrifstofu Atlantshafs-
bandalagsins síðan, eða í rúman
aldarfjórðung. Blaðamennskan
bæði nærði fróðleiksþrá hans og
naut hennar, jafnframt því sem
sómi var að vönduðu málfari hans.
í hinu starfínu gat hann haldið
áfram að ryðja braut þeim hugsjón-
um sem hann hafði snemma gefíst
á hönd og mat mest — frelsi með
friði. Þar var hann sem á stúdents-
árum ódeigur til sóknar og varnar.
Margs konar fræðsluefni kom hann
á framfæri, undirbjó ráðstefnur og
fundi, var fararstjóri í 80-90 kynn-
isferðum og mætti fleira nefna.
Starfíð var unnið í samvinnu við
stjómir Samtaka um vestræna sam-
vinnu og Varðbergs, félag ungra
áhugamanna um vestræna sam-
vinnu. Þau höfðu verið stofnuð
nokkru áður m.a. til mótvægis við
baráttu þeirra sem vildu ekki varn-
arlið á Islandi. Það má telja eina
mestu gæfu Magnúsar að sjá
bandalaginu takast að bægja frá
þeirri ógnun sem leitt hafði til stofn-
unar þess og ná þannig upphaflegu
takmarki sínu.
Ekki er þó starfsferill Magnúsar
nema að litlu rakinn með þessu. Á
hann hlóðst alla tíð ógrynni trún-
aðar- og aukastarfa, mörg tíma-
frek. Einkum voru þetta störf á
sviði stjórnmála, menningar- og
útgáfumála.
í röðum sjálfstæðismanna átti
hann m.a. sæti i stjóm Heimdallar
(ritari) 1960-62, Sambands ungra
sjálfstæðismanna (gjaldkeri) 1955-
64 og Landsmálafélagsins Varðar
í nokkur ár; einnig var hann for-
maður menningarmálanefndar
Sjálfstæðisflokksins í Vestur- og
Miðbæ Reykjavíkur þegar skipulagi
var breytt til samræmis við vöxt
höfuðborgarinnar.
Meðal starfa í þjóðarþágu ber
að nefna setu Magnúsar í úthlutun-
amefnd listamannalauna árin
1966—1991 er Alþingi kaus hann
til, þar af sem formaður eigi sjaldn-
ar en sex sinnum og í úthlutunar-
nefnd starfslauna listamanna síð-
asta áratug. Þá sat hann einnig í
útvarpsráði árum saman ýmist sem
aðal- eða varamaður.
Margt má segja um ritstörf
Magnúsar. Eftir viðburðaríka ferð
austur fyrir jámtjald 1957 ritaði
hann fjörlegan greinaflokk í Morg-
unblaðið scm síðar var gefinn út
undir heitinu Mótið í Moskvu. Um
svipað leyti þýddi Magnús (ásamt
Sigurði Líndal) bók Milovans Djilas,